Προανακτορική Κρήτη Η ανάδυση του Μινωικού Πολιτισμού Γιάννης Παπαδάτος Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών
Χρονολογικό Πλαίσιο Τελική Νεολιθική IV 3500-3200 Πρωτομινωική ΙΑ 3200-2900 Πρωτομινωική ΙΒ 2900-2700 Πρωτομινωική ΙΙΑ 2700-2400 Πρωτομινωική ΙΙΒ 2400-2200 Πρωτομινωική ΙΙΙ 2200-2100 Μεσομινωική ΙΑ 2100-1900 Πρώιμη Προανακτορική Ύστερη Προανακτορική
Χρονολογικό Πλαίσιο Αρχή: Εμφάνιση Μεταλλουργίας ΤΝΛ-ΠΜ Ι (3200) Τέλος: Ανέγερση Ανακτόρων ΜΜ ΙΒ (1900)
Προβλήματα Ορολογίας Παρά τα πλεονεκτήματα ο όρος Προανακτορική δημιουργεί μεθοδολογικά και ερμηνευτικά προβλήματα: 1) Ορίζεται μία χιλιετία με βάση την απουσία ενός χαρακτηριστικού (ανάκτορο) 2) Ερμηνεύονται τα χαρακτηριστικά της Προανακτορικής σε σχέση με των μεταγενέστερων Ανακτορικών περιόδων 3) Η απουσία ανακτόρου => ένδειξη απλούστερης, όχι διαφορετικής οργάνωσης (κοινωνική, οικονομική, πολιτική, παραγωγής)
Προβλήματα Ορολογίας Παρά τα πλεονεκτήματα ο όρος Προανακτορική δημιουργεί μεθοδολογικά και ερμηνευτικά προβλήματα: 4) Η ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων βασίζεται στο εκάστοτε θεωρητικό μοντέλο ανάδυσης του ανακτορικού συστήματος: (α) Υποστηρικτές βαθμιαίας εξέλιξης => σταδιακή πορεία προς την κοινωνική πολυπλοκότητα από την ΠΜ Ι στη ΜΜ Ι (β) Υποστηρικτές στιγμιαίου άλματος => μια απλή κοινωνική οργάνωση, προέκταση της Νεολιθικής έως και τη ΜΜ Ι
Τελική Νεολιθική 3.500-3.200 π.χ.
ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Μεγάλη αύξηση του αριθμού των οικισμών σε σχέση με τη ΝΛ => Πληθυσμιακή αύξηση 2) Κατανομή των θέσεων σε όλες τις οικολογικές ζώνες του νησιού
ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση α) Σε περιοχές με εύφορη ενδοχώρα (Κνωσός, Φαιστός, Φουρνή), που σχετίζονται με αγροτική παραγωγή β) Παραθαλάσσιες, που σχετίζονται με το θαλάσσιο εμπόριο (Πετράς, Ψείρα, Νεροκούρου, Πρινιάτικος Πύργος) γ) Σε οροπέδια, απόκρημνα υψώματα και ακτές, ακατάλληλες για γεωργία και εμπόριο (Ζίρος, Οροπέδιο, Καταλύμματα. Λιβάρι)
ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση Κνωσός
ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση Φαιστός
Κεφάλα Πετρά ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση
ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση Καταλύμματα
Λαμνόνι Ζίρου ΤΝΛ: Δημογραφία - Κατοίκηση Δημογραφία - Κατοίκηση
ΤΝΛ: Κεραμική 1) Καστανέρυθρη στιλβωμένη επιφάνεια, χωρίς διακόσμηση 2) Περιορισμένη ποικιλία σχημάτων: λοπάδες και κλειστά με λαιμό Φουρνή Μιραμπέλλου
ΤΝΛ: Κεραμική 1) Καστανέρυθρη στιλβωμένη επιφάνεια, χωρίς διακόσμηση 2) Περιορισμένη ποικιλία σχημάτων: λοπάδες και κλειστά με λαιμό Κεφάλα Πετρά
ΤΝΛ: Ταφικά Έθιμα 1) Απουσία οργανωμένων νεκροταφείων. Ελάχιστα, φτωχά κτερίσματα 2) Ταφές σε απλούς λάκκους ανοιγμένους σε χώμα-βράχο (Ψείρα, Γωνιές), σπάνια εντός οικισμών (Φαιστός), και κυρίως σε σπήλαια ή βραχοσκεπές (Ειλειθυία, Πλατυβόλα, Μελιδόνι, Πάρτιρα). 3) Περιορισμένη επένδυση στις τελετουργίες του θανάτου, οι οποίες δεν είναι ακόμα διαγνώσιμες αρχαιολογικά
ΤΝΛ: Φαιστός Φαιστός
ΤΝΛ: Φαιστός 1) Μετακίνηση της κατοίκησης από την κορυφή στις πλαγιές του λόφου
ΤΝΛ: Φαιστός 1) Μετακίνηση της κατοίκησης από την κορυφή στις πλαγιές του λόφου 2) Στην κορυφή, κάτω από το ανάκτορο => ανοικτοί χώροι για μαζικού Φαιστός χαρακτήρα συμπόσια & συνεστιάσεις, ίσως υπερτοπικής κλίμακας:
ΤΝΛ: Φαιστός 1) Μετακίνηση της κατοίκησης από την κορυφή στις πλαγιές του λόφου 2) Στην κορυφή, κάτω από το ανάκτορο => ανοικτοί χώροι για μαζικού Φαιστός χαρακτήρα συμπόσια & συνεστιάσεις, ίσως υπερτοπικής κλίμακας: α) χτιστές εστίες με οστά από πολλά ζώα β) αγγεία πόσης και σερβιρίσματος υγρών
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 1) Εκτός από κεραμική κρητικού τύπου, κεραμική με παράλληλα από άλλες περιοχές του Αιγαίου Κέα Λέρος Γυαλί Αλιμνιά Αρχάγγελος Πετράς
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 1) Εκτός από κεραμική κρητικού τύπου, κεραμική με παράλληλα από άλλες περιοχές του Αιγαίου Αγγείο με οπές (cheesepot): έχει ευρεία διάδοση σε όλο το Αιγαίο, αλλά είναι παντελώς άγνωστο σε Κνωσό και Φαιστό.
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 1) Εκτός από κεραμική κρητικού τύπου, κεραμική με παράλληλα από άλλες περιοχές του Αιγαίου 2) Η κεραμική αυτή είναι εισηγμένη από Κυκλάδες αλλά και ντόπια => Αφομοίωση ξένων στοιχείων από ντόπιους κεραμείς Κέα Λέρος Γυαλί Αλιμνιά Αρχάγγελος Πετράς
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 3) Τα πρώτα στοιχεία μεταλλουργικής δραστηριότητας στην Κρήτη 4) Παραγωγή χαλκού από εισηγμένα κυκλαδικά(;) μεταλλεύματα: υποπροϊόντα εκκαμίνευσης χαλκομεταλλευμάτων χαλκομεταλλεύματα
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 3) Τα πρώτα στοιχεία μεταλλουργικής δραστηριότητας στην Κρήτη 4) Παραγωγή χαλκού από εισηγμένα κυκλαδικά(;) μεταλλεύματα: υποπροϊόντα εκκαμίνευσης χαλκομεταλλευμάτων Μεταλλουργικές σκωρίες
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 5) Το 99% των απολεπισμένων εργαλείων είναι από οψιανό Μήλου
ΤΝΛ: Κεφάλα Πετρά 6) Εισαγωγές αντικειμένων από Κυκλάδες: πήλινα σφονδύλια και κοσμήματα από πηλό, λίθο και όστρεο σπόνδυλου
Τελική Νεολιθική (3.500-3.200 π.χ.) 1) Πληθυσμιακή αύξηση, περισσότεροι οικισμοί, κατοίκηση σε όλες τις περιοχές του νησιού, ακόμα και τις λιγότερο προνομιούχες 2) Στα μετέπειτα ανακτορικά κέντρα διαμορφώνονται ανοικτοί χώροι για τελετουργίες υπερτοπικής σημασίας, που περιλαμβάνουν μεγάλης κλίμακας κατανάλωση τροφής και ποτού 3) Παράκτιες θέσεις λειτουργούν ως κέντρα θαλάσσιου εμπορίου, σημεία εισόδου, παραγωγής και διακίνησης πρώτων υλών, αντικειμένων & τεχνολογικής γνώσης (μεταλλουργία) 4) Τα παραπάνω αποτελούν συνθήκες για ιεράρχηση οικισμών, κοινωνική διαφοροποίηση, και σύνθετη κοινωνική οργάνωση, η οποία όμως δεν είναι ακόμα έντονη και αρχαιολογικά διαγνώσιμη 5) Κανένα στοιχείο ταφικής διαφοροποίησης ή επένδυσης στα ταφικά έθιμα για επίδειξη και κοινωνική ανάδειξη
Πρωτομινωική Ι 3.200-2.700 π.χ.
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Η αύξηση του πληθυσμού και των θέσεων συνεχίζεται από την ΤΝΛ Το τοπίο συνεχίζει να «γεμίζει» από οικισμούς 2) Κατανομή των θέσεων σε όλες τις οικολογικές ζώνες του νησιού (εύφορη ενδοχώρα, παράλια, οροπέδια & υψώματα), όπως στην ΤΝ
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση α) Σε περιοχές με εύφορη ενδοχώρα (Κνωσός, Φαιστός, Αγ. Τριάδα), που σχετίζονται με αγροτική παραγωγή β) Παραθαλάσσιες, που σχετίζονται με το θαλάσσιο εμπόριο (Πετράς, Αγ. Φωτιά, Πόρος, Πρινιάτικος Πύργος) γ) Σε οροπέδια, απόκρημνα υψώματα, ακτές, ακατάλληλα για γεωργία & εμπόριο (Ζίρος, Οροπέδιο, Αστερούσια, Δέμπλα, Λιβάρι)
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Περιορισμένα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Κτίρια με λίθινη κρηπίδα και πλίνθινη ανωδομή. Καλό Χωριό
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Περιορισμένα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Κτίρια με λίθινη κρηπίδα και πλίνθινη ανωδομή. Κεφάλα Πετρά
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση 2) Παρά την προσθετική διάταξη των οικιών φαίνεται ότι βασική κοινωνική μονάδα είναι το νοικοκυριό Κεφάλα Πετρά Μαγειρικά σκεύη Επιφάνειες εργασίας
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση 3) Όμως υπάρχουν δραστηριότητες με πιο συλλογικό χαρακτήρα: χρήση και αποθήκευση λίθινων εργαλείων, αποθήκευση υγρών Κεφάλα Πετρά
ΠΜ Ι: Δημογραφία - Κατοίκηση 4) Ανασκαφές => μικρές, ταπεινές οικίες, που χτίζονται προσθετικά. Όμως, ομοίωμα από την Αγία Τριάδα υποδηλώνει την ύπαρξη και μνημειωδέστερων διώροφων κτιρίων, που μένει να ανακαλυφθούν. Αγία Τριάδα
Κουμάσα Λεβήνα ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 1) Μεγάλες αλλαγές σε σχέση με την ΤΝΛ: ίδρυση των πρώτων οργανωμένων νεκροταφείων εκτός οικισμού 2) Ίδρυση των πρώτων μνημειακών τάφων: υπέργειοι χτιστοί κυκλικοί τάφοι, με διάμετρο 3-10 μέτρα, ύψος πάνω από 3 μέτρα, θολωτή στέγαση, προσκτίσματα
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 1) Μεγάλες αλλαγές σε σχέση με την ΤΝΛ: ίδρυση των πρώτων οργανωμένων νεκροταφείων εκτός οικισμού 2) Ίδρυση των πρώτων μνημειακών τάφων: υπέργειοι χτιστοί κυκλικοί τάφοι, με διάμετρο 3-10 μέτρα, ύψος πάνω από 3 μέτρα, θολωτή στέγαση, προσκτίσματα Μητάτο Ψηλορείτη
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 1) Μεγάλες αλλαγές σε σχέση με την ΤΝΛ: ίδρυση των πρώτων οργανωμένων νεκροταφείων εκτός οικισμού 2) Ίδρυση των πρώτων μνημειακών τάφων: υπέργειοι χτιστοί κυκλικοί τάφοι, με διάμετρο 3-10 μέτρα, ύψος πάνω από 3 μέτρα, θολωτή στέγαση, προσκτίσματα Μητάτο Ψηλορείτη
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 3) Σε νεκροταφεία του 1 έως 3 τάφων Κουμάσα Λεβήνα
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 4) Χρήση για αρκετούς αιώνες, για μεγάλο αριθμό νεκρών, από εκτεταμένες οικογένειες ή συγγενικές ομάδες
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 5) Ελάχιστες πρωτογενείς ταφές. Θραυσμένα οστά. Απουσία αρθρωμένων οστών ή ανέπαφων σκελετών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 6) Ανακομιδές, συγκεντρώσεις οστών, περιοδικοί καθαρισμοί, πυρές απολύμανσης ώστε να δημιουργείται χώρος για νέες ταφές
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 6) Ανακομιδές, συγκεντρώσεις οστών, περιοδικοί καθαρισμοί, πυρές απολύμανσης ώστε να δημιουργείται χώρος για νέες ταφές
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 7) Οι ταφές συνοδεύονταν από μεγάλη ποικιλία κτερισμάτων υλικής και συμβολικής αξίας, καθώς και αγγεία ως δοχεία προσφορών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 7) Οι ταφές συνοδεύονταν από μεγάλη ποικιλία κτερισμάτων υλικής και συμβολικής αξίας, καθώς και αγγεία ως δοχεία προσφορών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 7) Οι ταφές συνοδεύονταν από μεγάλη ποικιλία κτερισμάτων υλικής και συμβολικής αξίας, καθώς και αγγεία ως δοχεία προσφορών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 7) Οι ταφές συνοδεύονταν από μεγάλη ποικιλία κτερισμάτων υλικής και συμβολικής αξίας, καθώς και αγγεία ως δοχεία προσφορών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 7) Οι ταφές συνοδεύονταν από μεγάλη ποικιλία κτερισμάτων υλικής και συμβολικής αξίας, καθώς και αγγεία ως δοχεία προσφορών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 7) Οι ταφές συνοδεύονταν από μεγάλη ποικιλία κτερισμάτων υλικής και συμβολικής αξίας, καθώς και αγγεία ως δοχεία προσφορών
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 8) Το 90% των ΠΜ Ι θολωτών βρίσκεται σε Μεσαρά-Αστερούσια. Μόνο 3 εξαιρέσεις: Κράσι, Λιβάρι, Μεσόραχη 9) Στην υπόλοιπη Κρήτη ταφές σε σπήλαια και βραχοσκεπές (Πύργος, Κυπαρίσσι, Πετράς, Παλαίκαστρο, Ειλειθυία, Τραπέζα) 10) Σε σπήλαια-βραχοσκεπές έθιμα παρόμοια με τους θολωτούς: πρωτογενείς ταφές, ανακομιδές, καθαρισμοί, πλούσια κτερίσματα
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 11) Μοναδικές περιπτώσεις αποτελούν τα παραθαλάσσια νεκροταφεία θαλαμοειδών τάφων σε Αγία Φωτιά και Γούρνες
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 12) Υπόγειοι θάλαμοι σκαμμένοι στο μαλακό βράχο, με κυκλαδικά παράλληλα (Κουφονήσι)
ΠΜ Ι: Ταφικά Έθιμα 13) Σύντομη διάρκεια χρήσης για μία ή λίγες ταφές => τάφοι για ένα άτομο ή μια πυρηνική οικογένεια
ΠΜ Ι: Κεραμική Σημαντική αλλαγή από την ΤΝΛ: εμφάνιση κεραμικών ρυθμών ΤΝΛ
ΠΜ Ι: Κεραμική 1) Μελανοστιλβωτή: αγγεία πόσης, προχυτικά, και πυξίδες
ΠΜ Ι: Κεραμική 1) Μελανοστιλβωτή: αγγεία πόσης, και πυξίδες
ΠΜ Ι: Κεραμική 2) Γραπτή «Σκοτεινό επί Ανοικτού»: προχυτικά και πυξίδες
ΠΜ Ι: Κεραμική 2) Γραπτή «Σκοτεινό επί Ανοικτού»: προχυτικά και πυξίδες
ΠΜ Ι: Κεραμική 3) Γραπτή «Ανοικτό επί Σκοτεινού»: πυξίδες
4) Ερυθροστιλβωτή: πυξίδες ΠΜ Ι: Κεραμική
ΠΜ Ι: Κεραμική 5) Με κτενιστή ή σφουγγιστή επιφάνεια: χρηστικά μαγειρικά και αποθηκευτικά αγγεία
ΠΜ Ι: Κεραμική 6) Πίθοι: για πρώτη φορά κατασκευή μεγάλων αποθηκευτικών αγγείων, με ανάγλυφη διακόσμηση και καταλοιβάδες
ΠΜ Ι: Κεραμική Η εμφάνιση διαφορετικών ρυθμών υποδηλώνει: 1) Καλύτερο έλεγχο της διαδικασίας όπτησης 2) Υψηλότερο επίπεδο τεχνικής εξειδίκευση 3) Προσπάθεια κατασκευής διαφοροποιημένων προϊόντων 4) Προσπάθεια κατασκευής προϊόντων υψηλής συμβολικής αξίας
ΠΜ Ι: Κεραμική Αναλύσεις έδειξαν την εξαγωγή αγγείων από Μεσαρά σε Κνωσό: 1) Τοπικά εργαστήρια που παράγουν προϊόντα για κατανάλωση εκτός των ορίων του οικισμού ή της ευρύτερης περιοχής 2) Υψηλότερος βαθμός τεχνολογικής εξειδίκευσης 3) Εξειδικευμένοι τεχνίτες
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Οι σχέσεις με τις Κυκλάδες γίνονται πολύ έντονες: Πόρος (οικισμός), Γούρνες και Αγία Φωτιά (νεκροταφεία) Πόρος Γούρνες Αγ. Φωτιά
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Τάφοι και έθιμα ταφής με κυκλαδικά παράλληλα Αγ. Φωτιά Κουφονήσι
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Το 90% της κεραμικής είναι κυκλαδικού τύπου, αλλά κατασκευασμένη στην Κρήτη Απιόσχημος αμφορίσκος Αγ. Φωτιά Κουφονήσι
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Το 90% της κεραμικής είναι κυκλαδικού τύπου, αλλά κατασκευασμένη στην Κρήτη Τηγανόσχημο Κουφονήσι Αγ. Φωτιά
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Το 90% της κεραμικής είναι κυκλαδικού τύπου, αλλά κατασκευασμένη στην Κρήτη Κυλινδρική πυξίδα Κουφονήσι Αγ. Φωτιά
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Το 90% της κεραμικής είναι κυκλαδικού τύπου, αλλά κατασκευασμένη στην Κρήτη Υψίποδες φιάλες Αγ. Φωτιά Κουφονήσι
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Το 90% της κεραμικής είναι κυκλαδικού τύπου, αλλά κατασκευασμένη στην Κρήτη Αγ. Φωτιά Πύραυνο Νάξος
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Άλλα ευρήματα κυκλαδικού τύπου ή προέλευσης Μαρμάρινες φιάλες και παλέττες Κυκλάδες Αγ. Φωτιά Αγ. Φωτιά Κουφονήσι
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Άλλα ευρήματα κυκλαδικού τύπου ή προέλευσης Χωνευτήρια για τήξη κυκλαδικού χαλκού Λεπίδες από οψιανό Μήλου Αγ. Φωτιά
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Αγ. Φωτιά: Άλλα ευρήματα κυκλαδικού τύπου ή προέλευσης Χάλκινα εγχειρίδια με κεντρική νεύρωση, από κυκλαδικό χαλκό, αλλά κατασκευασμένα πιθανώς στην Κρήτη Αγ. Φωτιά
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές Πόρος: Μήτρες για την ντόπια χύτευση χάλκινων εγχειριδίων με κεντρική νεύρωση, κυκλαδικού τύπου, από κυκλαδικό χαλκό Αγ. Φωτιά
ΠΜ Ι: Εμπόριο και ανταλλαγές 1) Οικισμοί στα βόρεια παράλια λειτουργούν ως πύλες εισόδου κυκλαδικών υλών και προϊόντων: α) Χαλκός και άργυρος από Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο β) Οψιανός από Μήλο γ) Μαρμάρινα και πήλινα αγγεία από Νάξο 2) Από εκεί τα κυκλαδικά αγαθά διακινούνται προς γειτονικές θέσεις, και τη νότια ακτή (Μεσαρά-Λιβάρι)
ΠΜ Ι: Συμπόσια-Συνεστιάσεις Σε Κνωσό & Αγία Τριάδα μεγάλος αριθμός αγγείων που δείχνει μεγάλης κλίμακας κατανάλωση φαγητού και ποτού, από πλήθος ατόμων, σε ανοιχτούς χώρους των οικισμών Αγ. Τριάδα Κνωσός Αγ. Φωτιά
Πρωτομινωική Ι (3.200-2.700 π.χ.) 1) Πληθυσμιακή αύξηση, περισσότεροι οικισμοί, κατοίκηση σε όλες τις περιοχές του νησιού, ακόμα και τις λιγότερο προνομιούχες 2) Τελετουργίες υπερτοπικής σημασίας σε ανοικτούς χώρους. Μεγάλης κλίμακας κατανάλωση τροφής και ποτού 3) Σημαντικές παράκτιες θέσεις λειτουργούν ως κέντρα θαλάσσιου εμπορίου, σημεία εισόδου, παραγωγής και διακίνησης πρώτων υλών, αντικειμένων & τεχνολογικής γνώσης κυκλαδικής προέλευσης 4) Τα παραπάνω αποτελούν συνθήκες για ιεράρχηση οικισμών, κοινωνική διαφοροποίηση, και σύνθετη κοινωνική οργάνωση 5) Η ίδρυση οργανωμένων νεκροταφείων, η ανέγερση μνημειακών τάφων και η απόθεση πλούσιων κτερισμάτων υποδηλώνει ανταγωνισμό, προσπάθεια κοινωνικής ανάδειξης & διαφοροποίησης
Πρωτομινωική ΙΙΑ 2.700-2.400 π.χ.
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Η αύξηση του πληθυσμού και των θέσεων συνεχίζεται. Νέες θέσεις ιδρύονται, και παλαιότερες αναπτύσσονται περισσότερο Αύξηση έκτασης Φαιστού ΤΝΛ ΠM II 20 στρ. 50 στρ.
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Η αύξηση του πληθυσμού και των θέσεων συνεχίζεται. Νέες θέσεις ιδρύονται, και παλαιότερες αναπτύσσονται περισσότερο Ίδρυση του οικισμού στα Μάλια
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση 1) Η αύξηση του πληθυσμού και των θέσεων συνεχίζεται. Νέες θέσεις ιδρύονται, και παλαιές αναπτύσσονται περισσότερο 2) Εγκατάλειψη υψωμάτων και μετακίνηση του πληθυσμού σε χαμηλότερες εύφορες περιοχές ή κοντά στη θάλασσα Κεφάλα Πετρά
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση α) Σε περιοχές με εύφορη ενδοχώρα (Κνωσός, Φαιστός, Μάλια, Αγ. Τριάδα, Χανιά, Αρχάνες), που σχετίζονται με αγροτική παραγωγή β) Παραθαλάσσιες, που σχετίζονται με το θαλάσσιο εμπόριο (Πετράς, Μόχλος, Γουρνιά, Πρινιάτικος Πύργος) γ) Οι θέσεις σε οροπέδια, απόκρημνα υψώματα και αφιλόξενες ακτές περιορίζονται σε αριθμό και σημασία
Αρχάνες ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση
Αρχάνες Μόχλος ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση Θέση Έκταση Πληθυσμός Κνωσός 50 1.300-1.400 Φαιστός 50 1.300-1.400 Μάλια 25 700-1.000 Κάποιες θέσεις αγγίζουν πλέον το δημογραφικό κατώφλι μιας κοινότητας με σύνθετη κοινωνική οργάνωση
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση Αγία Τριάδα: Ορθογώνια κτίρια με λίθινη κρηπίδα και πλίνθινη ανωδομή Casa est and Casa ovest
ΠΜ ΙΙΑ: Δημογραφία - Κατοίκηση Κνωσός: Οικία κάτω από τη Δυτική Αυλή του ανακτόρου 1) Μεγάλο διώροφο κτίριο, με υπόγειες αποθήκες 2) Σφραγίσματα, τεμάχιο ελεφαντόδοντου από Αίγυπτο, εισηγμένη κεραμική από Μεσαρά και Κυκλάδες 3) Ίδρυση μεγάλων κτιρίων στο λόφο της Κνωσού, διαμόρφωση ανδήρων και διευθετήσεις γύρω από μία κεντρική πλατεία που βρίσκεται κάτω από την κεντρική αυλή του ανακτόρου
ΠΜ IΙA: Ταφικά Έθιμα 1) Συνεχίζεται η χρήση των κυκλικών θολωτών τάφων και των σπηλαίων-βραχοσκεπών. Κουμάσα Πλάτανος
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 1) Συνεχίζεται η χρήση των κυκλικών θολωτών τάφων και των σπηλαίων-βραχοσκεπών. Αρχάνες Φουρνί
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 2) Στην Ανατολική και Βόρεια Κρήτης εμφανίζεται ένας νέος τύπος τάφου: το ταφικό κτίριο (τάφος-οικία) Νεκροταφεία (ενδεικτικά): Αρχάνες-Φουρνί, Μόχλος, Μάλια, Γουρνιά, Πετράς, Παλαίκαστρο, Ζάκρος
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 2) Στην Ανατολική και Βόρεια Κρήτης εμφανίζεται ένας νέος τύπος τάφου: το ταφικό κτίριο (τάφος-οικία) Νεκροταφεία: Αρχάνες-Φουρνί, Μόχλος, Μάλια, Γουρνιά, Πετράς, Παλαίκαστρο, Ζάκρος Μόχλος
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 2) Στην Ανατολική και Βόρεια Κρήτης εμφανίζεται ένας νέος τύπος τάφου: το ταφικό κτίριο (τάφος-οικία) Νεκροταφεία: Αρχάνες-Φουρνί, Μόχλος, Μάλια, Γουρνιά, Πετράς, Παλαίκαστρο, Ζάκρος Γουρνιά
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 2) Στην Ανατολική και Βόρεια Κρήτης εμφανίζεται ένας νέος τύπος τάφου: το ταφικό κτίριο (τάφος-οικία) Νεκροταφεία: Αρχάνες-Φουρνί, Μόχλος, Μάλια, Γουρνιά, Πετράς, Παλαίκαστρο, Ζάκρος Γουρνιά
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 3) Τα ταφικά έθιμα διατηρούν την ίδια τριμερή δομή με την ΠΜ Ι: πρωτογενής ταφή, ανακομιδή, καθαρισμοί. Όμως αυξάνουν τα στοιχεία για μη-ταφικές τελετουργίες Δωμάτια και προθάλαμοι χωρίς ταφική χρήση, προορισμένοι για αποθήκευση σκευών & αντικειμένων Περίβολοι & πλακοστρωμένες αυλές χωρίς πρόδηλο ταφικό χαρακτήρα
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 3) Τα ταφικά έθιμα διατηρούν την ίδια τριμερή δομή με την ΠΜ Ι: πρωτογενής ταφή, ανακομιδή, καθαρισμοί. Όμως αυξάνουν τα στοιχεία για μη-ταφικές τελετουργίες Ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα τελετουργικά σκεύη που δεν σχετίζονται με συγκεκριμένους ενταφιασμούς
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα 4) Πρώτα στοιχεία έντονης διαφοροποίησης μεταξύ τάφων ως προς την ποσότητα και την ποιότητα των κτερισμάτων Φουρνί: διαφορές μεταξύ των Θολωτών Γ και Ε σε ποσότητα & ποιότητα κυκλαδικών αντικειμένων
ΠΜ ΙΙΑ: Ταφικά Έθιμα Συνοψίζοντας, κατά την ΠΜ ΙΙΑ τα νεκροταφεία αρχίζουν να αποτελούν χώρους όπου: 1) Δεν γίνεται μόνο απόθεση νεκρών και τέλεση ταφικών εθίμων, αλλά λαοσυνάξεις με σκοπό τη διενέργεια τελετών μνήμης για τους προγόνους 2) Οι τελετές περιλάμβαναν σπονδές, προσφορές & κατανάλωση τροφής και ποτού, και γίνονταν με τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού ανθρώπων, ίσως όλης της κοινότητας 3) Οι τάφοι και τα νεκροταφεία αυτής της περιόδου φαίνεται να αποτελούσαν αρένες κοινωνικής επίδειξης, ανάδειξης κοινωνικών διαφορών, και δήλωσης της ταυτότητας και της κοινωνικής θέσης όχι μόνο των νεκρών αλλά και των ζωντανών.
ΠΜ ΙΙΑ: Κεραμική 1) Οι κεραμικοί ρυθμοί της ΠΜ Ι συνεχίζουν με μικρές αλλαγές στα σχήματα και τη διακόσμηση Σμίκρυνση αγγείων πόσης => ατομική κατανάλωση Μεγέθυνση προχυτικών αγγείων, ποικιλομορφία διακόσμησης => έμφαση στο σερβίρισμα υγρών
ΠΜ ΙΙΑ: Κεραμική 2) Λεπτή Γκρίζα: νέος κεραμικός ρυθμός, με μεγάλες απαιτήσεις σε τεχνολογική γνώση (όπτηση) και εργατοώρες
ΠΜ ΙΙΑ: Κεραμική Αναλύσεις έδειξαν την εξαγωγή αγγείων από τη Μεσαρά προς την Κνωσό και τη Μύρτο: 1) Τοπικά εργαστήρια που παράγουν προϊόντα για κατανάλωση εκτός των ορίων του οικισμού ή της ευρύτερης περιοχής 2) Υψηλότερος βαθμός τεχνολογικής εξειδίκευσης 3) Εξειδικευμένοι τεχνίτες
ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Παλαιές κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας (κεραμική, μεταλλουργία) αναπτύσσονται. Υψηλός βαθμός τεχνικής εξειδίκευσης Κατασκευή με χύτευση μακρών εγχειριδίων με κεντρική νεύρωση. Κατεργασία χαλκού, αργύρου και χρυσού
ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Παλαιές κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας (κεραμική, μεταλλουργία) αναπτύσσονται και η τεχνική εξειδίκευση αυξάνεται Κατασκευή σύνθετων κοσμημάτων από χαλκό, άργυρο και χρυσό
ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Εμφανίζονται νέες κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας: λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία, ειδωλοπλαστική Κατασκευή λίθινων αγγείων από μαλακό χλωριτικό σχιστόλιθο
Έργο του ίδιου καλλιτέχνη => τεχνική εξειδίκευση και παραγωγή με σκοπό τη διακίνηση ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Εμφανίζονται νέες κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας: λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία, ειδωλοπλαστική Κατασκευή λίθινων αγγείων από μαλακό χλωριτικό σχιστόλιθο
ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Νέες κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας: λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία, ειδωλοπλαστική Κατασκευή σφραγίδων από μαλακά διαθέσιμα υλικά: στεατίτη & οστό
ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Νέες κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας: λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία, ειδωλοπλαστική Κατασκευή σφραγίδων από μαλακά διαθέσιμα υλικά: στεατίτη & οστό Απλά σφραγιστικά θέματα Ελάχιστα σφραγίσματα Ευρεία κατανομή, όχι μόνο σε μεγάλα χωριά αλλά και σε μικρότερα Οι σφραγίδες σχετίζονται με την ανάδειξη της ταυτότητας και του κύρους ατόμων και όχι με ιεραρχικά οργανωμένη κεντρική διοίκηση
ΠΜ ΙΙΑ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Νέες κατηγορίες βιοτεχνικής δραστηριότητας: λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία, ειδωλοπλαστική Κατασκευή ειδωλίων από οστό και λίθο με βάση κυκλαδικά πρότυπα
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Οι σχέσεις με τις Κυκλάδες συνεχίζονται έντονες, αλλά δεν υπάρχουν πλέον κυκλαδικές επιρροές στα ταφικά έθιμα Πόρος Πύργος Κυπαρίσσι Κνωσός Αρχάνες Πετράς Αγ. Ονούφριος Πλάτανος Κουμάσα Λεβήνα
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Αρχάνες Φουρνί: μεγάλο νεκροταφείο με κρητικά έθιμα ταφής αλλά πολλά κυκλαδικά αντικείμενα Πόρος Πύργος Κυπαρίσσι Κνωσός Αρχάνες Αγ. Ονούφριος Πλάτανος Κουμάσα Λεβήνα
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Αρχάνες Φουρνί: μεγάλο νεκροταφείο με κρητικά έθιμα ταφής αλλά πολλά κυκλαδικά αντικείμενα 16 κυκλαδικά ειδώλια
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Εκτός από ειδώλια έχουνε βρεθεί και άλλα κυκλαδικού τύπου αντικείμενα στη βόρεια και νότια Κρήτη Λεπίδες οψιανού σε πολλούς τάφους της νότιας και βόρεια Κρήτης Αρχάνες Πηνιόσχημες μαρμάρινες πυξίδες στη νότια Κρήτη Αγ. Ονούφριος
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Εκτός από ειδώλια έχουνε βρεθεί και άλλα κυκλαδικού τύπου αντικείμενα στη βόρεια και νότια Κρήτη Τεκές Αρχάνες Κουμάσα
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Σημείο εισόδου όλων αυτών των κυκλαδικών προϊόντων ήταν τα λιμάνια της βόρειας ακτής (Πόρος Ηρακλείου)
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Σημείο εισόδου όλων αυτών των κυκλαδικών προϊόντων ήταν τα λιμάνια της βόρειας ακτής (Πόρος Ηρακλείου) 1) Στοιχεία για την κατεργασία οψιανού (πυρήνες, λεπίδες, απολεπίσματα) 2) Στοιχεία για την κατεργασία χαλκού: α) σκωρίες β) χωνευτήρια γ) ακροφύσια φυσερών δ) μήτρες κατασκευής εγχειριδίων ε) αρσενικούχα μεταλλεύματα για κραμάτωση και παραγωγή αρσενικούχου χαλκού
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές Σημείο εισόδου όλων αυτών των κυκλαδικών προϊόντων ήταν τα λιμάνια της βόρειας ακτής (Πόρος Ηρακλείου) 3) Εισηγμένη κυκλαδική κεραμική α) γραπτές κύμβες που εισάγονταν ως αγγεία πολυτελείας β) αμφορείς που εισάγονταν ως δοχεία για το περιεχόμενό τους
ΠΜ ΙIA: Εμπόριο και ανταλλαγές 1) Στις κρητικές κοινωνίες, ιδιαίτερα στη νότια ακτή, τα κυκλαδικά προϊόντα ήταν περιζήτητα καθώς πρόκειται: α) για χρήσιμες πρώτες ύλες που δεν υπήρχαν στην Κρήτη (οψιανός, χαλκός, άργυρος, μόλυβδος) β) εξωτικά τέχνεργα για κοινωνική επίδειξη σε τάφους και νεκροταφεία
ΠΜ ΙΙΑ: Εμπόριο και ανταλλαγές 2) Οικισμοί στα βόρεια παράλια λειτουργούν ως πύλες εισόδου κυκλαδικών υλών και προϊόντων: α) Χαλκός και άργυρος από Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο β) Οψιανός από Μήλο γ) Μαρμάρινα και πήλινα αγγεία από Νάξο 3) Από εκεί τα κυκλαδικά αγαθά διακινούνται προς γειτονικές θέσεις και τη Μεσαρά
ΠΜ ΙΙΑ: Εμπόριο και ανταλλαγές 4) Ένα δεύτερο δίκτυο ανταλλαγών αναπτύσσεται στα δυτικά => διακίνηση κεραμικών προϊόντων από Κύθηρα και Πελοπόννησο στη Δυτική Κρήτη
Πρωτομινωική ΙΙΑ (2.700-2.400 π.χ.) 1) Πληθυσμιακή αύξηση, περισσότεροι οικισμοί. Ένταση κατοίκησης σε περιοχές με εύφορη γη ή δίπλα στη θάλασσα. Περιορισμός της κατοίκησης στις λιγότερο προνομιούχες περιοχές 2) Οι τελετουργίες υπερτοπικής σημασίας στα μετέπειτα ανακτορικά κέντρα συνεχίζονται. Αλλαγές στον τρόπο κατανάλωσης, όπως φαίνεται από τις αλλαγές σε κύπελλα και προχυτικά σκεύη 3) Σημαντικές παράκτιες θέσεις λειτουργούν ως κέντρα θαλάσσιου εμπορίου, σημεία εισόδου, παραγωγής και διακίνησης πρώτων υλών, αντικειμένων & τεχνολογικής γνώσης κυκλαδικής προέλευσης 4) Υψηλός βαθμός τεχνικής εξειδίκευσης. Τοπικά εργαστήρια παράγουν υψηλής ποιότητας προϊόντα με σκοπό την ευρεία διακίνηση 5) Έντονη ταφική διαφοροποίηση στα κτερίσματα υποδηλώνει κοινωνική διαφοροποίηση, η οποία βασίζεται σε διαφορές στη δυνατότητα πρόσβασης σε εξωτικά προϊόντα και πρώτες ύλες
Πρωτομινωική ΙΙΒ 2.400-2.200 π.χ.
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Μάλια: κτίριο με ισχυρούς τοίχους κάτω από το ανάκτορο. Ίδιος προσανατολισμός με το μεταγενέστερο ανάκτορο, διαφορετικός από προγενέστερο κτίριο της ΠΜ ΙΙΑ
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Μάλια: κτίριο με ισχυρούς τοίχους κάτω από το ανάκτορο. Ίδιος προσανατολισμός με το μεταγενέστερο ανάκτορο Σφράγισμα υποδηλώνει διοικητική λειτουργία ή παρουσία ελίτ Χρυσή χάνδρα υποδηλώνει τον πλούτο ή/και την κοινωνική θέση των ενοίκων
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Παλαίκαστρο: μεγάλο κτίριο με ισχυρούς τοίχους κάτω από την Νεοανακτορική πόλη.
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Παλαίκαστρο: μεγάλο κτίριο με ισχυρούς τοίχους κάτω από την Νεοανακτορική πόλη.
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Βασιλική: μεγάλο κτιριακό συγκρότημα που αποτελείται από δύο μεγάλα κτίρια με πολλά δωμάτια
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Βασιλική: μεγάλο κτιριακό συγκρότημα που αποτελείται από δύο μεγάλα κτίρια με πολλά δωμάτια Ερυθρό κτίριο: Καλοχτισμένο, διώροφο, με τοίχους καλυμμένους από ερυθρό κονίαμα
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Νέο στοιχείο: Ανέγερση των πρώτων μνημειακών κτιρίων στην Κρήτη Βασιλική: μεγάλο κτιριακό συγκρότημα που αποτελείται από μικρότερες οικιστικές μονάδες-νοικοκυριά. Ερυθρό κτίριο: Καλοχτισμένο, διώροφο, με τοίχους καλυμμένους από ερυθρό κονίαμα
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Μύρτος Φούρνου Κορυφή: ο μοναδικός πλήρως ανασκαμμένος Προανακτορικός οικισμός 1) Έκταση 1 στρ. 5-6 οικίες για πληθυσμό 25-30 ατόμων
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Μύρτος Φούρνου Κορυφή: ο μοναδικός πλήρως ανασκαμμένος Προανακτορικός οικισμός 2) Η αναγνώριση νοικοκυριών είναι δύσκολη, όμως ο οικισμός ήταν οργανωμένος σε οικιστικές μονάδες-νοικοκυριά
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Μύρτος Φούρνου Κορυφή: ο μοναδικός πλήρως ανασκαμμένος Προανακτορικός οικισμός 3) Οικίες με λίθινη κρηπίδα, λίθινη/πλίθινη ανωδομή, επίπεδη στέγη
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Μύρτος Φούρνου Κορυφή: ο μοναδικός πλήρως ανασκαμμένος Προανακτορικός οικισμός 3) Οικίες με λίθινη κρηπίδα, λίθινη/πλίθινη ανωδομή, επίπεδη στέγη
ΠΜ ΙΙΒ: Δημογραφία - Κατοίκηση Μύρτος Φούρνου Κορυφή: ο μοναδικός πλήρως ανασκαμμένος Προανακτορικός οικισμός 4) Παρά το μικρό μέγεθος και την περιορισμένη σημασία του, εισάγει το 50% της κεραμικής που χρησιμοποιεί
ΠΜ IΙΒ: Ταφικά Έθιμα 1) Καμία αλλαγή στην ταφική αρχιτεκτονική: κυκλικοί θολωτοί τάφοι, σπήλαια, βραχοσκεπές, ορθογώνια ταφικά κτίρια (τάφοι-οικίες) Κουμάσα Γουρνιά
ΠΜ IΙΒ: Ταφικά Έθιμα 2) Καμία αλλαγή στα ταφικά έθιμα: τριμερής δομή, πρωτογενείς ταφές, ανακομιδές, καθαρισμοί
ΠΜ IΙΒ: Ταφικά Έθιμα 3) Τα νεκροταφεία συνεχίζουν να αποτελούν χώρο τακτικών επισκέψεων & διενέργειας τελετών μνήμη για τους προγόνους
Η σημασία των προγόνων ενισχύεται από το ιερό Μύρτου Κρανίο μπροστά από τριμερή κατασκευή, που αποτελείται από εστία πλαισιωμένη από θρανία ΠΜ IΙΒ: Ταφικά Έθιμα
Η σημασία των προγόνων ενισχύεται από το ιερό Μύρτου Κρανίο μπροστά από τριμερή κατασκευή, που αποτελείται από εστία πλαισιωμένη από θρανία Ειδώλιο «θεάς» σε γειτονικό δωμάτιο ΠΜ IΙΒ: Ταφικά Έθιμα
ΠΜ IΙΒ: Ταφικά Έθιμα 4) Πρώτα στοιχεία έντονης διαφοροποίησης μεταξύ τάφων ως προς την ποσότητα και την ποιότητα των κτερισμάτων Μόχλος: διαφορές στην ποσότητα και ποιότητα των ευρημάτων μεταξύ των τάφων 1)του Δυτικού ανδήρου και 2)της Νότιας πλαγιάς
ΠΜ ΙΙΒ: Κεραμική 1) Οι κεραμικοί ρυθμοί της ΠΜ Ι-ΙΙΑ σταδιακά εκλείπουν, και εμφανίζονται νέοι ρυθμοί: κηλιδωτός ρυθμός Βασιλικής Μεγάλες απαιτήσεις σε τεχνολογική γνώση (όπτηση) και εργατοώρες Προϊόν ελάχιστων εξειδικευμένων εργαστηρίων με τις κατάλληλες γνώσεις και εξειδίκευση
ΠΜ ΙΙΒ: Κεραμική 1) Οι κεραμικοί ρυθμοί της ΠΜ Ι-ΙΙΑ σταδιακά εκλείπουν, και εμφανίζονται νέοι ρυθμοί: κηλιδωτός ρυθμός Βασιλικής Μεγάλες απαιτήσεις σε τεχνολογική γνώση (όπτηση) και εργατοώρες Προϊόν ελάχιστων εξειδικευμένων εργαστηρίων με τις κατάλληλες γνώσεις και εξειδίκευση
ΠΜ ΙΙΒ: Κεραμική 1) Οι κεραμικοί ρυθμοί της ΠΜ Ι-ΙΙΑ σταδιακά εκλείπουν, και εμφανίζονται νέοι ρυθμοί: κηλιδωτός ρυθμός Βασιλικής Προϊόν ελάχιστων εξειδικευμένων εργαστηρίων με τις κατάλληλες γνώσεις και εξειδίκευση
ΠΜ ΙΙΒ: Κεραμική Αναλύσεις έδειξαν την εξαγωγή αγγείων από το Μιραμπέλλο σε όλη τη βόρεια και νότια ακτή 1) Τοπικά εργαστήρια που παράγουν προϊόντα για κατανάλωση εκτός των ορίων του οικισμού ή της ευρύτερης περιοχής 2) Υψηλός βαθμός τεχνολογικής εξειδίκευσης 3) Εξειδικευμένοι τεχνίτες
ΠΜ ΙΙΒ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Συνεχίζονται και αναπτύσσονται οι βιοτεχνικές δραστηριότητες: μεταλλουργία, λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία
ΠΜ ΙΙΒ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Συνεχίζονται και αναπτύσσονται οι βιοτεχνικές δραστηριότητες: μεταλλουργία, λιθοξοΐα, σφραγιδογλυφία Λιθοξοΐα. Αλλαγές: από μαλακούς σε σκληρούς λίθους, από απλά σε σύνθετα σχήματα, από ανάγλυφη/εγχάρακτη σε φλεβωτή επιφάνεια Αυξημένη τεχνογνωσία και εξειδίκευση ΠΜ ΙΙΑ ΠΜ ΙΙΒ
ΠΜ ΙΙΒ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Κοσμηματοτεχνία. Αύξηση χρυσών κοσμημάτων, ανάπτυξη συρματερής τεχνικής, έκτυπη διακόσμηση. Αυξημένη τεχνογνωσία, τεχνική εξειδίκευση.
ΠΜ ΙΙΒ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Κοσμηματοτεχνία. Αύξηση χρυσών κοσμημάτων, ανάπτυξη συρματερής τεχνικής, έκτυπη διακόσμηση. Αυξημένη τεχνογνωσία, τεχνική εξειδίκευση.
ΠΜ ΙΙΒ: Βιοτεχνικές Δραστηριότητες Κοσμηματοτεχνία. Αύξηση χρυσών κοσμημάτων, ανάπτυξη συρματερής τεχνικής, έκτυπη διακόσμηση. Αυξημένη τεχνογνωσία, τεχνική εξειδίκευση.