Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για την Παραγωγή Αδρανών (SARM) και Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών από Διάφορες Πηγές (SSM) σε Περιφερειακό, Εθνικό και Διακρατικό Επίπεδο Βασισμένο στα παραδοτέα του Πακέτου Εργασίας 4 (ΠΕ4): 1. Recommendations on the legal and regulatory solutions and effective implementation with regard to sustainable aggregate resources management από Tamás Hámor (MBFH Ουγγαρία), 2. Recommendations for effective aggregate policy and management, covering the legal and regulatory solutions with regard to sustainable aggregate resources management από Tamás Hámor (MBFH Ουγγαρία), 3. Providing a Sustainable Supply Mix of Aggregates: State-of-the-art in South-East Europe από Ubaldo Cibin et al (ERR Ιταλία), 4. "Recommendations for land use planners on ensuring a Sustainable Supply Mix of Aggregates" από Ubaldo Cibin et al (ERR Ιταλία), και στα παραδοτέα του Πακέτου Εργασίας 5 (ΠΕ5) από τους: Günter Tiess, Πανεπιστήμιο Leoben (MUL - Αυστρία) και Χαλκιοπούλου Φωτεινή, Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ Ελλάδα), που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο του έργου Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για Αδρανή (SEE/A/151/2.4/X - SARMa) Ιστοσελίδα έργου: http://www.sarmaproject.eu Πληροφορίες: Επεξεργασία Αγγλικού Κειμένου: Ζαχαρίας Αγιουτάντης, Slavko Šolar Επεξεργασία Ελληνικού Κειμένου: Φωτεινή Χαλκιοπούλου Σχεδιασμός Εξωφύλλου και Φωτογραφίες: Vida Pavlica Εκτύπωση Αγγλικού Εγχειριδίου: Πολυτεχνείο Κρήτης Έτος έκδοσης 2011 Copyright Η έκδοση αυτή παρουσιάζει μόνο τις απόψεις των συγγραφέων και η Διαχειριστική Αρχή του Προγράμματος Νοτιοανατολικής Ευρώπης δεν ευθύνεται για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προοίμιο 3 1 Εισαγωγικές πληροφορίες 5 1.1 Πεδίο εφαρμογής του εγχειριδίου 6 1.2 Δομή και μεθοδολογία 8 2 Σχολιασμός των εννοιών SARM & SSM 11 2.1 Η έννοια του SARM 12 2.2 Η έννοια του SSM 14 3 Γεγονότα, δεδομένα και ζητήματα SARM - SSM στη ΝΑ 23 Ευρώπη 3.1 Γεγονότα και δεδομένα 24 3.2 Πρακτικές SARM και SSM σε περιφέρειες της ΝΑ Ευρώπης 29 4 Συμπεράσματα & προτάσεις Περιφερειακό/Εθνικό Επίπεδο 35 4.1 4.2 Θέματα Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) Εθνικές πολιτικές για τα αδρανή 36 37 4.3 Ρυθμιστικό πλαίσιο 44 5 Συμπεράσματα & προτάσεις Διακρατικό Επίπεδο 51 5.1 Διασυνοριακή πολιτική για τη Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων 52 5.2 Κοινή προσέγγιση στις πολιτικές SARM και SSM 55 6 Επιλεγμένοι όροι και ορισμοί 58 7 Βιβλιογραφία 59 Σελίδα 1
Συνεισφορά στη σύνταξη του εγχειριδίου Συγγραφείς Günter Tiess, Τμήμα Μεταλλειολογίας και Μεταλλευτικής Οικονομίας, Πανεπιστήμιο Leoben (MUL), Αυστρία Φωτεινή Χαλκιοπούλου, Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ), Ελλάδα Μετάφραση και προσαρμογή του εγχειριδίου στα Ελληνικά Φωτεινή Χαλκιοπούλου, Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Κική Χατζηλαζαρίδου, Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) Ζαχαρίας Αγιουτάντης, Πολυτεχνείο Κρήτης Κώστας Κομνίτσας, Πολυτεχνείο Κρήτης Φωτεινή Σταθογιάννη, Πολυτεχνείο Κρήτης Κριτές για την αγγλική έκδοση Εσωτερικοί Furin, Stefano, Dr Αρβανιτίδης, Νικόλαος, Dr Tamas, Hamor, Dr Simic, Vladimir, Dr Αγιουτάντης, Ζαχαρίας, Prof Χριστόπουλος, Διονύσιος, Prof Τμήμα Προστασίας Περιβάλλοντος, Εδάφους και Ακτών, Περιφέρεια Emilia-Romagna,Ιταλία Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ), Ελλάδα Υπηρεσία Μεταλλευτικής και Γεωλογίας, Ουγγαρία Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου, Σχολή Μεταλλευτικής και Γεωλογίας, Σερβία Πολυτεχνείο Κρήτης, Ελλάδα Πολυτεχνείο Κρήτης, Ελλάδα Εξωτερικά μέλη του συμβουλευτικού φορέα του έργου Shields, Deborah J., Dr O Brien, Jim Πανεπιστήμιο Πολιτείας Κολοράντο, Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Πρόεδρος του Συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Συνδέσμου Αδρανών Υλικών (UEPG), Ηνωμένο Βασίλειο Ευχαριστίες Οι εταίροι του προγράμματος SARMa θα ήθελαν να ευχαριστήσουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη χρηματοδότηση του έργου που τους έδωσε την ευκαιρία να μοιραστούν κοινά οράματα και να επιτύχουν ένα πολύ υψηλό επίπεδο συνεργασίας που είχε ως αποτέλεσμα αυτή τη συλλογική έκδοση. 2 Σ ελίδα
Προοίμιο Τα αδρανή χρησιμοποιούνται στην κατασκευή κατοικιών, εμπορικών και βιομηχανικών κτιρίων και πολλών δημόσιων έργων υποδομής. Οι χώρες της ΝΑ Ευρώπης (South East Europe SEE) είναι πλούσιες σε αδρανή, αλλά ούτε η διαχείριση ούτε η προμήθειά τους είναι συντονισμένες σε ικανοποιητικό βαθμό. Σε τοπικό επίπεδο, τα κύρια θέματα αφορούν στις σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, στον περιορισμένο βαθμό ανακύκλωσης, στην ανάγκη συνεργασίας όλων των ενδιαφερομένων φορέων και στην έλλειψη κοινωνικής αποδοχής ως προς τη λειτουργία των λατομείων. Για να αντιμετωπισθούν αυτές οι προκλήσεις, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγχρηματοδότησε το 2009 από πόρους του ΕΤΠΑ το έργο «Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων Αδρανών» (SEE/A/151/2.4/X SARMa), που είχε δυο κύριους στόχους: i. Την ανάπτυξη κοινής προσέγγισης μεταξύ των χωρών της ΝΑ Ευρώπης για τη Βιώσιμη Διαχείριση των Πόρων για την Παραγωγή Αδρανών (SARM), με στόχο την αποτελεσματική, και με χαμηλές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, εξόρυξη, λαμβανομένης υπόψη και της διαχείρισης των παραγόμενων αποβλήτων, και ii. Τη διασφάλιση πολιτικής στο χώρο της ΝΑ Ευρώπης για τη Βιώσιμη Προμήθεια των Αδρανών Υλικών (φυσικών, τεχνητών και ανακυκλωμένων) από πολλές πηγές (SSM), συμπεριλαμβανομένων των ανακυκλωμένων αποβλήτων και των βιομηχανικών παραπροϊόντων (π.χ. σκωριών), με στόχο να μεγιστοποιηθούν τα καθαρά οφέλη της προμήθειας των αδρανών υλικών και στο μέλλον. Το έργο SARMa είχε, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα αντικείμενα: συνεργασία για τη διαχείριση των πόρων των αδρανών, βελτίωση της μεταφοράς τεχνογνωσίας και υποστήριξη της ανάπτυξης δεξιοτήτων σε επιχειρήσεις, κυβερνήσεις και τοπικές κοινωνίες. Οι δράσεις που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του Έργου σε τρεις (3) χωρικές κλίμακες, μέσω ημερίδων εργασίας και άλλων δραστηριοτήτων, απευθύνονται σε υπεύθυνους ινστιτούτων, φορείς λήψης αποφάσεων και υλοποίησης πολιτικών, στον οικονομικό τομέα, σε λατομεία, στην κοινωνία και σε μη κυβερνητικές οργανώσεις. Η θεματολογία του έργου SARMa που αφορά σε διακρατικό επίπεδο, εστιάζει στη δυνατότητα εναρμόνισης πολιτικών, νομοθεσίας και κανονισμών, που σχετίζονται με τη βιώσιμη διαχείριση και τη (βιώσιμη) προμήθεια πόρων, με προοπτική να καταλήξει σε προτάσεις για τη δημιουργία ενός ευφυιούς συστήματος διαχείρισης αδρανών στη ΝΑ Ευρώπη. Τα αποτελέσματα συνοψίζονται στο εγχειρίδιο αυτό, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί στις δράσεις διάχυσης των αποτελεσμάτων του Έργου. Ο συντονιστής του έργου Slavko V. Solar Γεωλογική Υπηρεσία Σλοβενίας Σελίδα 3
Η δομή του έργου SARMa ΠΕ1 ΠΕ2 ΠΕ3 ΠΕ4: Ανάπτυξη περιφερειακών / εθνικών πρακτικών για την εφαρμογή πολιτικών SARM και SSM ΠΕ5: Δραστηριότητες σε διακρατικό επίπεδο στη ΝΑ Ευρώπη Δραστηριότητα 5.1: Εναρμόνιση νομοθεσίας & πολιτικών Δραστηριότητα 5..2: Βιώσιμη προμήθεια στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης Δραστηριότητα 5.4: Περιφερειακό κέντρο SARM στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης Έκθεση σχετικά με τη Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για την Παραγωγή Αδρανών (SARM) Έκθεση για την Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών (SSM) Δραστηριότητα 5.3: Προετοιμασία εγχειριδίου σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο 1. Εγχειρίδιο 3.4 του SARMa 2. Βιβλιογραφία 1. Εσωτερική αξιολόγηση 2. Εξωτερική αξιολόγηση ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ: Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για την Παραγωγή Αδρανών (SARM) και Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών από Διάφορες Πηγές (SSM) σε περιφερειακό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο ΔΙΑΧΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Σχήμα 1: Διάγραμμα ροής της μεθοδολογίας του έργου SARMa (Φ. Χαλκιοπούλου, 2011) 4 Σ ελίδα
1. Εισαγωγικές πληροφορίες Σελίδα 5
1.1 Πεδίο εφαρμογής του εγχειριδίου Το 65% σχεδόν των αδρανών που καταναλώνονται στην Ευρώπη ετησίως χρησιμοποιούνται στον κατασκευαστικό τομέα. Σύμφωνα με τα στοιχεία του 2010 του Ευρωπαϊκού Συνδέσμου Αδρανών (UEPG 1 ), για την κατασκευή ενός σχολείου τυπικού μεγέθους απαιτούνται περίπου 3.000 τόνοι αδρανών, ενώ για την κατασκευή ενός σταδίου μπορεί να απαιτηθούν ως και 300.000 τόνοι. Στη συγκεκριμένη εφαρμογή (δηλαδή για κατασκευαστικούς σκοπούς), τα αδρανή χρησιμοποιούνται είτε εμμέσως υπό τη μορφή τσιμέντου και ασβέστη (μετά από την έψηση του ασβεστολίθου), είτε απευθείας ως έχουν, μέσω του σκυροδέματος και των κονιαμάτων. Πέραν αυτών των χρήσεων, θραυστά αδρανή προερχόμενα από την επεξεργασία ασβεστιτικών πετρωμάτων, χρησιμοποιούνται είτε σε κοκκώδη είτε σε κονιοποιημένη μορφή σε διάφορες εφαρμογές, όπως: ζωοτροφές, σακχαρο-βιομηχανία, υαλουργία, χημική βιομηχανία (χρώματα, πλαστικά) κ.λ.π.. Η ζήτηση των αδρανών συνδέεται επίσης στενά με το επίπεδο των αναγκών (μιας περιοχής) για εργασίες συντήρησης και επισκευών σε υφιστάμενα κτίρια, καθώς και με την έκταση των έργων πολιτικού μηχανικού που βρίσκονται σε εξέλιξη (UEPG, http://www.uepg.eu/ ). Το Πρόγραμμα SEE της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει ως στόχο την εναρμόνιση των πολιτικών και των πρακτικών σχεδιασμού που εφαρμόζονται στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης, με απώτερο σκοπό την αύξηση αφενός της αποτελεσματικής αξιοποίησης των σχετικών πόρων και αφετέρου της συνοχής της περιοχής αυτής. Για την αποδοτική αξιοποίηση των πόρων και την αποφυγή σπατάλης τους στην περίπτωση της παραγωγής πρωτογενών αδρανών, είναι αναγκαία η ολοκληρωτική εξόρυξη των εκμεταλλευόμενων πετρωμάτων. Η αποτελεσματική αξιοποίηση με όρους βιωσιμότητας απαιτεί επίσης να αντικαθίστανται οι πρωτογενείς πόροι, που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή αδρανών, με τεχνητούς, όπως π.χ. ανακυκλωμένα υλικά. Φυσικά, όταν αυτό είναι εφικτό και υπό την προϋπόθεση ότι τα οφέλη από μια τέτοια αντικατάσταση είναι μεγαλύτερα από τα κόστη που προκύπτουν με βάση την ανάλυση του κύκλου ζωής των αδρανών. Επιπλέον, για τη διασφάλιση βιωσιμότητας είναι αναγκαίο τόσο τα πρωτογενή, όσο και τα δευτερογενή υλικά να παράγονται με τρόπο που ελαχιστοποιεί όλες τις αρνητικές περιβαλλοντικές και κοινωνικές επιπτώσεις, ενώ παράλληλα μεγιστοποιεί τα οφέλη από την άποψη της απασχόλησης, των καλών σχέσεων βιομηχανίας κοινωνίας και της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης. Μέχρι σήμερα δεν έχει επιτευχθεί κανενός είδους αποτελεσματική αξιοποίηση των παραπάνω πόρων στη ΝΑ Ευρώπη, λόγω της απουσίας εθνικών / περιφερειακών σχεδίων τα οποία να είναι κατανοητά, να συντονίζονται δια-τομεακά και να έχουν αναπτυχθεί με τη συμβολή όλων των εμπλεκομένων μερών (ειδικών, αρχών, βιομηχανίας και κοινωνίας). Νέοι όροι όπως «ανακυκλωμένα αδρανή» και «τεχνητά αδρανή» έχουν εμφανιστεί προκειμένου να περιγράψουν προϊόντα προέλευσης άλλης, πέραν της συμβατικής από λατομεία και ορύγματα που αφορά στα φυσικά ή αλλιώς πρωτογενή αδρανή. Τα 1 Σ.τ.Μ.: UEPG είναι η συντομογραφία για Union Européenne des Producteurs de Granulats. Αγγλιστί, η επωνυμία είναι European Aggregates Association. 6 Σ ελίδα
ανακυκλωμένα αδρανή παράγονται από την ανακύκλωση των Αποβλήτων Κατασκευών & Κατεδαφίσεων (ΑΚΚ 2 ), όπως για παράδειγμα των κατεστραμμένων τούβλων, του αχρηστευμένου σκυροδέματος και των αποβλήτων τοιχοποιίας, ενώ τα τεχνητά αδρανή προέρχονται από την επεξεργασία ή επαν-επεξεργασία αποβλήτων, παραπροϊόντων και καταλοίπων που προκύπτουν από διάφορες βιομηχανικές δραστηριότητες. Τα τεχνητά αδρανή ενίοτε αναφέρονται και ως δευτερογενή αδρανή. Πέραν αυτών, τα εξορυκτικά (ή μεταλλευτικά) απόβλητα, ήτοι τα απόβλητα που προκύπτουν κατά την έρευνα, την εξόρυξη, την επεξεργασία και την αποθήκευση των ορυκτών πόρων καθώς και από την εν γένει λειτουργία των λατομείων / μεταλλείων, είναι δυνατό να χρησιμοποιηθούν, μετά από επεξεργασία, για την παραγωγή αδρανών. Οι στόχοι / δράσεις του έργου SARMa είναι: i) να υπάρξει στροφή προς την αποδοτική και με χαμηλές κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις λατομεία, συμπεριλαμβανομένης και της διαχείρισης των αποβλήτων (SARM), και ii) να χρησιμοποιούνται πολλαπλές πηγές, συμπεριλαμβανομένων των ανακυκλωμένων αποβλήτων και των βιομηχανικών παραπροϊόντων (π.χ. σκωρία), που μεγιστοποιούν τα καθαρά οφέλη από τη διαθεσιμότητα των αδρανών για τις μελλοντικές γενεές (SSM). Με την έννοια αυτή, η Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για Παραγωγή Αδρανών (SARM) και η Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών από Διάφορες Πηγές (SSM) είναι οι δράσεις - κλειδιά που πρέπει να αναληφθούν από τα εμπλεκόμενα μέρη (παραγωγούς, αρχές, κοινωνίες) προκειμένου να επιτευχθεί η αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων. Το Εγχειρίδιο Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για την Παραγωγή Αδρανών (SARM 3 ) και Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών από Διάφορες Πηγές (SSM 4 ), σε περιφερειακό, εθνικό και διακρατικό επίπεδο αποτελεί βασικό δημόσιο παραδοτέο του έργου SARMa. Το Εγχειρίδιο απευθύνεται σε όλους όσους σχεδιάζουν πολιτικές και λαμβάνουν αποφάσεις σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο, δηλαδή τις τοπικές, περιφερειακές και εθνικές αρχές, τους δημόσιους φορείς και τους οργανισμούς που είναι υπεύθυνοι ή/και συμμετέχουν στην ανάπτυξη και εφαρμογή πολιτικών για τη διαχείριση και την προμήθεια των αδρανών. Το εγχειρίδιο περιέχει διαπιστώσεις, συμβουλές και προτάσεις που βασίζονται στα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν στο πλαίσιο του έργου SARMa. Οι προτάσεις που περιλαμβάνονται στοχεύουν στο: Να ενισχυθούν οι προοπτικές για την εναρμόνιση των πολιτικών και της νομοθεσίας που αφορούν στη διαχείριση και την προμήθεια των πόρων για την παραγωγή αδρανών, σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο, Να υποστηριχθεί η εφαρμογή ενός πολύ-στοχευμένου, πολύ-επίπεδου, διαλειτουργικού Ευφυούς Συστήματος Αδρανών (AIS) για τη ΝΑ Ευρώπη, προκειμένου να επιτευχθούν τα SARM και SSM σε αυτήν, 2 Σ.τ.Μ.: Η συντομογραφία στο αγγλικό κείμενο είναι C&DW και αντιστοιχεί στη φράση Construction & Demolition Waste. Στην Ελλάδα, με βάση την Υ.Α. 36259/1757/Ε103/2010 «Μέτρα, όροι και προγράμματα για την εναλλακτική διαχείριση των αποβλήτων από Εκσκαφές, Κατασκευές και Κατεδαφίσεις», η αντίστοιχη κατηγορία αποβλήτων περιλαμβάνει και τα απόβλητα απο εκσκαφές και η συντομογραφία είναι ΑΕΚΚ. 3 SARM: Συντομογραφία για τη φράση Sustainable Aggregates Resource Management 4 SSM: Συντομογραφία για τη φράση Sustainable Supply Mix Σελίδα 7
Να προωθηθούν οι έννοιες SARM και SSM, όπως επίσης και η ενσωμάτωσή τους στις πολιτικές σχεδιασμού και διαχείρισης των χρήσεων γης στη ΝΑ Ευρώπη. Το παρόν εγχειρίδιο δεν έχει τεχνικό ή νομοθετικό χαρακτήρα, ούτε έχει στόχο να αντικαταστήσει την ισχύουσα εθνική ή κοινοτική νομοθεσία σε θέματα σχετικά με τη μεταλλευτική πολιτική και τους φυσικούς πόρους γενικά. Με απλό και εύκολο στην ανάγνωση τρόπο, εφιστά την προσοχή σε κρίσιμους και ανασταλτικούς, για τον ανεμπόδιστο εφοδιασμό με αδρανή, παράγοντες και προτείνει διορθωτικές δράσεις. Κατά συνέπεια, το Εγχειρίδιο αποσκοπεί στο να συμβάλει στη βιώσιμη ανάπτυξη της ΝΑ Ευρώπης, μέσω ενθάρρυνσης της βιώσιμης χρήσης αδρανών, των βιώσιμων πρακτικών και πολιτικών και της βιώσιμης προμήθειάς τους από διάφορες πηγές. 1.2 Δομή και μεθοδολογία Στο έργο SARMa συμμετείχαν δεκαπέντε εταίροι από δέκα χώρες της ΝΑ Ευρώπης (Σχ. 2). Επίσης υπήρχαν παρατηρητές που αντιπροσώπευαν υπουργεία υπεύθυνα για τις λατομικές δραστηριότητες, τοπικές αρχές, εμπορικά επιμελητήρια και τη βιομηχανία. Στο έργο συνεισέφεραν ακόμη γεωλογικά ερευνητικά κέντρα, ινστιτούτα και σχολές που ασχολούνται συστηματικά ως εμπειρογνώμονες σε θέματα πολιτικών των κυβερνήσεων και της βιομηχανίας και συνδυάζουν σύγχρονη γνώση και εξειδίκευση στον τομέα των αδρανών. Επιπλέον συμμετείχαν και οχτώ φορείς λήψης αποφάσεων οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για τα αδρανή υλικά. Το έργο SARMa περιλάμβανε πέντε Πακέτα Εργασίας (ΠΕ), δύο γενικά και τρία θεματικά (Σχ. 1). Το παρόν εγχειρίδιο εκπονήθηκε στο πλαίσιο της δραστηριότητας 5.3 και στηρίχθηκε κύρια στις συνθετικές εκθέσεις που συντάχθηκαν για τα Πακέτα Εργασίας 4 και 5, ελήφθησαν όμως υπόψη και άλλα παραδοτέα του Έργου. Ειδικότερα, για τη σύνταξή του ελήφθησαν υπόψη οι ακόλουθες πηγές: Οι επιμέρους εκθέσεις που υποβλήθηκαν από τους εταίρους του Έργου για το ΠΕ5 και αφορούσαν σε ξεχωριστές περιπτώσεις μελέτης από διαφορετικές χώρες της ΝΑ Ευρώπης, καθώς και οι αντίστοιχες συνθετικές εκθέσεις που συντάχθηκαν από κοινού από το Αυστριακό Πανεπιστήμιο MUL και το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Tiess και Chalkiopoulou, 2011). Οι εν λόγω εκθέσεις εκπονήθηκαν στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων 5.1 και 5.2 του ΠΕ5, οι οποίες αφορούσαν στην εναρμόνιση της νομοθεσίας και των πολιτικών των χωρών που έλαβαν μέρος στην εξέταση των περιπτώσεων μελέτης, προκειμένου να επιτευχθεί η αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων για την παραγωγή αδρανών με εφαρμογή της βιώσιμης διαχείρισής τους, καθώς και της βιώσιμης προμήθειάς τους από διάφορες πηγές. Οι εκθέσεις που συντάχθηκαν στο πλαίσιο του ΠΕ4 του Έργου και πραγματεύονταν τα ακόλουθα: i) Την ισχύουσα κατάσταση στη ΝΑ Ευρώπη ως προς τον εφοδιασμό της αγοράς με αδρανή από διάφορες πηγές, ii) Προτάσεις για την επίλυση νομικών και θεσμικών θεμάτων σχετικών με τη βιώσιμη διαχείριση των πόρων για την παραγωγή αδρανών, καθώς και για την αποτελεσματική εφαρμογή των προτεινόμενων λύσεων, iii) Προτάσεις για την ανάπτυξη αποδοτικής πολιτικής αδρανών, σε συνδυασμό με τις προαναφερθείσες νομικές / 8 Σ ελίδα
θεσμικές λύσεις, και iv) Προτάσεις προς όσους είναι υπεύθυνοι για το σχεδιασμό των χρήσεων γης. Το εγχειρίδιο Η αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων για την παραγωγή αδρανών και πως αυτή θα επιτευχθεί σε τοπικό επίπεδο, που περιέχει συμβουλές, μηνύματα και προτάσεις και επεξηγεί τις απαιτήσεις και τις αντίστοιχες αναγκαίες δράσεις προκειμένου να επιτευχθεί η αποτελεσματική αξιοποίηση των εξορυκτικών πόρων. Το συγκεκριμένο εγχειρίδιο 5 εκπονήθηκε στο πλαίσιο του ΠΕ3 του έργου SARMa. Άλλα δημοσιευμένα έγγραφα και ιστότοποι σχετικοί με το περιεχόμενο του Εγχειριδίου. Στο κεφάλαιο 7 του παρόντος γίνεται αναλυτική αναφορά σε όλες τις προαναφερθείσες πηγές. Πριν την έκδοσή του, το Εγχειρίδιο αξιολογήθηκε από εσωτερικούς (του έργου) και εξωτερικούς αξιολογητές. Ως εκ τούτου απηχεί σύνθεση απόψεων πολλών ειδικών και από διαφορετικές θέσεις (βλέπε παράγραφο για τη συνεισφορά, σελίδα 2). Σχήμα 2: Χώρες της ΝΑ Ευρώπης που συμμετείχαν στο έργο SARMa 5 Σ.τ.Μ.: από Φ. Χαλκιοπούλου και Κ. Χατζηλαζαρίδου, ΙΓΜΕ, 2011 Σελίδα 9
Μεθοδολογία εκπόνησης του Εγχειριδίου Το Εγχειρίδιο είναι δομημένο σε επτά κεφάλαια. Το κεφάλαιο 1 παρέχει εισαγωγικές πληροφορίες σχετικά με το πεδίο εφαρμογής του Εγχειριδίου, τη μεθοδολογία που εφαρμόστηκε για την εκπόνησή του, καθώς και τη δομή του. Στο κεφάλαιο 2 αναπτύσσονται οι έννοιες SARM και SSM. Το κεφάλαιο 3 περιέχει ανάλυση των πρακτικών που ακολουθούνται στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης, βασισμένη στα στοιχεία πολλών περιπτώσεων μελέτης του έργου SARMa, ενώ θίγονται και διάφορα κύρια ζητήματα. Τα κεφάλαια 4 και 5 εστιάζουν στο συγκερασμό των διαφορετικών πρακτικών, που αναφέρθηκαν παραπάνω, ενώ παρατίθενται και προτάσεις προς εφαρμογή σε εθνικό και διακρατικό επίπεδο. Επιλεγμένοι όροι και ορισμοί, σχετικοί με το περιεχόμενο του Εγχειριδίου και σημαντικοί για την κατανόησή του παρατίθενται στο κεφάλαιο 6. Τέλος στο κεφάλαιο 7 αναφέρονται με αλφαβητική σειρά οι πηγές, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για τη σύνταξη του παρόντος. 10 Σ ελίδα
2. Σχολιασμός των εννοιών SARM & SSM Σελίδα 11
2.1 Η έννοια του SARM Σύμφωνα με το γλωσσάριο του έργου SARMa, με τη φράση Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για Παραγωγή Αδρανών (Sustainable Aggregates Resource Management - SARM) εννοούμε την αποδοτική και με χαμηλές κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις (συμπεριλαμβανομένης και της διαχείρισης των αποβλήτων), εξόρυξη καθ όλη τη διάρκεια ζωής ενός λατομείου. Η εισαγωγή της έννοιας SARM στην εξόρυξη παρέχει το πλαίσιο για την ανάπτυξη πολιτικών διαχείρισης των πόρων προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη και να ελαχιστοποιηθούν τα κόστη για την προμήθεια αδρανών (Solar et al., 2004). Η έννοια SARM σχετίζεται άμεσα με τη δραστηριότητα της εξόρυξης (ήτοι της παραγωγής αδρανών στα λατομεία) και δεν αφορά στις εναλλακτικές πηγές αδρανών, όπως είναι τα βιομηχανικά απόβλητα ή τα απόβλητα κατασκευών και κατεδαφίσεων. Εθνική Μεταλλευτική Πολιτική Διακήρυξη Η επιρροή της Πολιτείας στη ζήτηση & προσφορά των ορυκτών πόρων Ζήτηση Παθητική επιρροή (αγορά) Λειτουργική (περιφερειακή) Νομικό & διοικητικό πλαίσιο Προσφορά Ενεργητική επιρροή Στρατηγική (Λήψη μέτρων από Υπουργείο για διασφάλιση διάθεσης) Σαφείς κανονισμοί Αποτελεσματικές διασυνδεδεμένες διαδικασίες Σχήμα 3: Σχηματικό Διάγραμμα Εθνικής Μεταλλευτικής Πολιτικής (Tiess, 2011) Η έννοια SARM πρέπει να εξετάζεται εντός του ευρύτερου πλαισίου της μεταλλευτικής πολιτικής, αλλά εστιάζοντας στις ορυκτές ύλες για παραγωγή αδρανών (π.χ. ασβεστόλιθος, διαβάσης, αμμοχάλικο, κ.λ.π.). Ως μεταλλευτική πολιτική ορίζεται εκείνη η πολιτική που διασφαλίζει την προμήθεια της κοινωνίας με ορυκτές ύλες, μέσω του συνόλου των σχετικών δράσεων που μπορεί μια χώρα να αναλάβει ώστε να επηρεάσει αυτή την προμήθεια, εντός, αλλά και εκτός των συνόρων της (Tiess, 2011). Στην περίπτωση των αδρανών, ο παραπάνω ορισμός μπορεί να τεθεί ως ακολούθως: Η πολιτική για τα αδρανή μπορεί να ορισθεί ως εκείνη η πολιτική που διασφαλίζει τη βιώσιμη προμήθεια της κοινωνίας με αδρανή. Μια τέτοια πολιτική περιλαμβάνει τη δέσμη δράσεων μιας πολιτείας (σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο) που μπορεί να επηρεάσει την προμήθεια της κοινωνίας σε αδρανή εντός και εκτός συνόρων της (διακρατικό επίπεδο). Είναι αναγκαίο να γίνει διάκριση μεταξύ της παθητικής πολιτικής αδρανών ( μη SARM πολιτική) και της ενεργητικής πολιτικής (SARM) (Σχ. 3). Η παθητική πολιτική διαμορφώνεται κύρια από την αγορά (δηλ. από την προσφορά και τη ζήτηση). Τουναντίον, η ενεργητική πολιτική διαμορφώνει και καθοδηγεί τη βιώσιμη προμήθεια αδρανών, μέσω της ανάπτυξης πολιτικών Βιώσιμης Διαχείρισης των Πόρων από τους ενδιαφερόμενους φορείς. Με αυτή την έννοια, η ενεργητική πολιτική επηρεάζει την ανάπτυξη της αγοράς αδρανών με διάφορα εργαλεία και μηχανισμούς. 12 Σ ελίδα
Για παράδειγμα, με το να προωθεί την αντίληψη για την αποδοτική (ενεργειακά) οδική μεταφορά των αδρανών με εξεύρεση τρόπων μείωσης της απόστασης μεταφοράς, π.χ. μέσω της επιβολής φόρων για την εκπομπή CO 2. Επιπλέον, το πλαίσιο μιας εθνικής μεταλλευτικής πολιτικής πρέπει να περιλαμβάνει τη σχετική διακήρυξη πολιτικής, τους στόχους, τις στρατηγικές και το σχέδιο δράσης. Το περιεχόμενο μιας πολιτικής Βιώσιμης Διαχείρισης Πόρων Με βάση τους κανόνες αξιολόγησης της βιωσιμότητας, τα επιμέρους στοιχεία που πρέπει να περιλαμβάνει η πολιτική Βιώσιμης Διαχείρισης των Πόρων για Παραγωγή Αδρανών είναι τα ακόλουθα (Langer et al, 2009): Οικονομική θεώρηση Εξετάζονται στοιχεία της αγοράς των αδρανών και αναλύονται στοιχεία ροής (διακίνησης), συμπεριλαμβανομένης και της πρόβλεψης ζήτησης. Η μεγιστοποίηση της διαθεσιμότητας και της προσβασιμότητας σε αδρανή μπορεί να επιτευχθεί: α) με τον κατάλληλο έγκαιρο σχεδιασμό που προστατεύει σημαντικούς πόρους από τη απομόνωση, β) με την εξόρυξη της μέγιστης δυνατής ποσότητας ορυκτών υλών από μια συγκεκριμένη περιοχή εκμετάλλευσης και με την αξιοποίηση των αδρανών προϊόντων στην καλύτερη δυνατή εφαρμογή που προσφέρεται, με βάση και την ποιότητά τους, γ) με την εξεύρεση χρήσεων αγορών για το σύνολο, ει δυνατόν, των εξορυσσόμενων υλικών, και δ) με την ενθάρρυνση της χρήσης υποκατάστατων και ανακυκλωμένων αδρανών. Κοινωνική θεώρηση Ένας κύριος στόχος είναι η ελαχιστοποίηση των κοινωνικών επιπτώσεων και η μεγιστοποίηση των οφελών (Σ.τ.Μ.: για τις τοπικές κοινωνίες) μέσω: α) του έγκαιρου σχεδιασμού, ο οποίος διαχωρίζει τις μη συμβατές χρήσεις γης, β) της δημιουργίας αντισταθμιστικών οφελών για τις κοινωνίες που πλήττονται από τις επιπτώσεις της εκμετάλλευσης των αδρανών, γ) της ενθάρρυνσης συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών, αλλά και των παραγωγών, στις δραστηριότητες σχεδιασμού, και τέλος δ) μέσω ευαισθητοποίησης του κοινού. Άλλος στόχος είναι ο προσδιορισμός και η επίλυση κοινωνικών θεμάτων με εποικοδομητική συμμετοχή και συμβολή σε διαδικασία λήψης αποφάσεων όπου αντιμετωπίζονται όχι μόνο τα συμφέροντα των εμπλεκομένων, αλλά επίσης γενικότεροι στόχοι και το ευρύτερο συμφέρον. Περιβαλλοντική θεώρηση Στόχος είναι η ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, μέσω: (α) της εφαρμογής βέλτιστων πρακτικών (περιβαλλοντικής) διαχείρισης και της υιοθέτησης συστήματος διαχείρισης ικανού να εντοπίζει και να ελέγχει τις πιθανές επιπτώσεις από την εξόρυξη και επεξεργασία των ορυκτών υλών για την παραγωγή αδρανών, (β) της διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος με τη δημιουργία ρυθμιστικών ουδέτερων ζωνών στις οποίες η βλάστηση διατηρείται ή/και επεκτείνεται, γ) της μεγιστοποίησης της αποκατάστασης των περιοχών που διαταράχθηκαν και της ανάπλασης και αξιοποίησης των εγκαταλειμμένων χώρων εκμετάλλευσης, (δ) του σχεδιασμού της ανάπλα- Σελίδα 13
σης στο πλαίσιο ολοκληρωμένου σχεδιασμού της εκμετάλλευσης και του λατομείου / εκσκαφής, (ε) της εφαρμογής, αν είναι εφικτό, διαδικασίας για τη σταδιακή, τμηματική / ενδιάμεση ανάπλαση και αποκατάσταση, (στ) της δημιουργίας μηχανισμών ευελιξίας (από τον παραγωγό) τόσο για την ενσωμάτωση τεχνολογικών εξελίξεων, όσο και για τη διαμόρφωση των αναγκών της τοπικής κοινωνίας, και τέλος (ζ) της βελτιστοποίησης της διαχείρισης των αδρανών, η οποία μπορεί να συμβάλει στον περιορισμό των εξορυσσόμενων πόρων και των αποβλήτων του λατομείου. Η καινοτόμος προσέγγιση αντίληψη των έργων (που εφαρμόζουν) SARM και SSM αφενός συμβάλλει στην αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων και αφετέρου επιλύει τα προβλήματα των χρήσεων γης. Από την άποψη αυτή είναι σκόπιμο η επεξεργασία τόσο των φυσικών υλικών, όσο και των ανακυκλωμένων, να πραγματοποιείται στην ίδια εγκατάσταση. Σ αυτό το πλαίσιο, οι ανοιχτές εκσκαφές από την εξόρυξη θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από τις τοπικές κοινωνίες για την απόθεση ΑΚΚ. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να επιτευχθεί μείωση του απαιτούμενου χώρου για την απόρριψή τους, ενώ τα απόβλητα αυτά μπορούν δυνητικά να αξιοποιηθούν για την παραγωγή ανακυκλωμένων αδρανών. Έτσι μειώνονται συνολικά οι απαιτήσεις γης για τις δύο αυτές δραστηριότητες (εξόρυξη και απόρριψη), κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για τις πυκνοκατοικημένες περιοχές (Tiess and Schmid, 2009). Το περιεχόμενο του θεσμικού πλαισίου για τη Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων Το πλαίσιο της πολιτικής για τη Βιώσιμη Διαχείριση πόρων για Παραγωγή Αδρανών (SARM) καθορίζει στη συνέχεια το αντίστοιχο θεσμικό πλαίσιο. Προκειμένου να επιτευχθεί διαφάνεια, σταθερότητα και διασφάλιση για όλους τους εμπλεκόμενους στην αλυσίδα παραγωγής και διάθεσης αδρανών, ένα μέρος της πολιτικής αυτής πρέπει να μεταφερθεί στο θεσμικό πλαίσιο. Στο παρόν εγχειρίδιο (κεφάλαιο 4) παρατίθενται οι σχετικές προτάσεις. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι τα επιμέρους στοιχεία της συγκεκριμένης πολιτικής είναι στενά αλληλένδετα, κάτι που γίνεται αντιληπτό και στην αντίστοιχη νομοθεσία. Υπό την έννοια αυτή, οι νόμοι και οι διατάξεις για τη Βιώσιμη Διαχείριση Πόρων για την Παραγωγή Αδρανών πρέπει να είναι όσο το δυνατόν καλύτερα εναρμονισμένοι. Σε αντίθετη περίπτωση, το αποτέλεσμα θα είναι πολύπλοκες και χρονοβόρες διαδικασίες (π.χ αδειοδότησης). 2.2 Η έννοια του SSM Για τη Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών από Διάφορες Πηγές (SSM) μπορούν να αξιοποιηθούν πολλοί πόροι, συμπεριλαμβανομένων των ανακυκλωμένων αποβλήτων και των βιομηχανικών παραπροϊόντων (π.χ. σκωρία), έτσι ώστε να μεγιστοποιούνται τα καθαρά οφέλη από τη διάθεση των αδρανών για τις επόμενες γενεές (Shields et al., 2006). Το πλαίσιο της πολιτικής SARM καθορίζει και το πλαίσιο για το σχεδιασμό πολιτικής SSM (π.χ. σχεδιασμός πολιτικής αδρανών βασιζόμενος στην πολιτική για τις χρήσεις γης), και κατ επέκταση προσδιορίζει και το αντίστοιχο θεσμικό πλαίσιο. Ο σχεδιασμός SSM συνδέεται με τη διαδικασία σχεδιασμού και ανάπτυξης που ακολουθείται από τους εμπλεκόμενους φορείς και τις αρχές ώστε διάφορες πηγές να 14 Σ ελίδα
αξιοποιηθούν προκειμένου να διασφαλιστεί βιώσιμος εφοδιασμός της κοινωνίας με αδρανή. Όλοι οι εμπλεκόμενοι φορείς, π.χ. οι αρμόδιοι για το σχεδιασμό των χρήσεων γης ή για τη θεσμοθέτηση της διαδικασίας ανακύκλωσης αδρανών και τη βιώσιμη χρήση φυσικών πόρων, πρέπει να βρίσκονται σε στενή συνεργασία. Το πλαίσιο σχεδιασμού SSM παρέχει βασικούς κανόνες λειτουργίας για τις βιομηχανίες πρωτογενών και δευτερογενών αδρανών. Έτσι, η εξορυκτική βιομηχανία είναι υπεύθυνη για τον πλήρη κύκλο ζωής των λατομείων αδρανών, συμπεριλαμβανομένων της έρευνας, της εκμετάλλευσης και της αποκατάστασης των αντίστοιχων χώρων και επομένως ο σχεδιασμός της δραστηριότητάς της πρέπει να είναι αντίστοιχος. Ένα (κοινωνικό) θέμα που εγείρεται είναι σε ποιο βαθμό πρέπει να εμπλέκονται στο σχεδιασμό SSM οι παραγωγοί και οι τοπικές κοινωνίες που επηρεάζονται. Για παράδειγμα, οι παραγωγοί πολλές φορές είναι δυσαρεστημένοι από τη σχέση μεταξύ ποιότητας των ορυκτών πόρων στις καθορισμένες λατομικές ζώνες, σε σχέση με την αξία της γης. Αρμοδιότητες τομεακού προγραμματισμού της προμήθειας αδρανών Ο σχεδιασμός SSM πρέπει να βασίζεται στη λογική από τη μια του τεχνικού προγραμματισμού σε επίπεδο τομέα και από την άλλη του σχεδιασμού της διαχείρισης των χρήσεων γης. Ο δεύτερος πρέπει να αναλύει, αξιολογεί και εναρμονίζει τις απαιτήσεις για διαφορετικές χρήσεις, όπως κατοικία, προστατευόμενες περιοχές, υδάτινοι και δασικοί πόροι, και λατομικές ζώνες. Για να καταστεί εφικτός αυτός ο στόχος, είναι αναγκαίο να υπάρχουν διαθέσιμες ορισμένες βασικές πληροφορίες (για τις διαφορετικές και ανταγωνιστικές χρήσεις), χωρίς τις οποίες είναι πιθανό ότι δεν θα είναι δυνατή η εναρμόνιση των διαφορετικών απαιτήσεων. Όσον αφορά στα αδρανή, πέραν των κοιτασματολογικών χαρτών, είναι σημαντικό να συλλέγονται και επεξεργάζονται στατιστικά στοιχεία παραγωγής και κατανάλωσης αδρανών / στοιχεία της αγοράς τους, να αναλύεται η δομή της αγοράς και να αναπτύσσονται σενάρια για τις μελλοντικές πιθανότητες κατασκευής έργων υποδομής. Επιπλέον όλα αυτά δεν πρέπει να εστιάζονται μόνο στα φυσικά αδρανή, αλλά να επεκτείνονται στα ανακυκλωμένα και τεχνητά αδρανή. Επομένως, ο σχεδιασμός σε επίπεδο τομέα, προϋποθέτει αφενός την ανάλυση του δυναμικού μιας περιοχής ή χώρας για τη Βιώσιμη Προμήθεια Αδρανών από Διάφορες Πηγές και αφετέρου το να συμπεριληφθούν τα σχετικά στοιχεία στη διαδικασία συνολικού σχεδιασμού, έτσι ώστε να καθορισθούν οι τάσεις για SSM, με βάση τις οποίες μπορούν να εκτιμηθούν οι απαιτήσεις / πιθανότητες της ζήτησης και της προσφοράς αδρανών. Η αποτίμηση των εξελίξεων είναι πάντα το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνεται προκειμένου να επιλύονται τα συνήθη ζητήματα που ανακύπτουν κατά το σχεδιασμό και τη διαχείριση των χρήσεων γης. Με βάση πρόσφατες εμπειρίες (Department of Mining and Tunneling, 2004; Department of Mineral Resources, 2010), αυτά τα δεδομένα κατά κανόνα απουσιάζουν και οι αναγκαίες πληροφορίες για τον σχεδιασμό των χρήσεων γης και για την εξισορρόπηση των διαφορετικών απαιτήσεων στη βάση της Βιώσιμης Προμήθειας (SSM) είναι είτε μη προσβάσιμες είτε ανεπαρκείς. Επιπλέον, η συλλογή, επεξεργασία και χρήση δεικτών (όπως π.χ. πόσα και ποίου τύπου αδρανή απαιτούνται για την κατασκευή 1 km δρόμου ταχείας κυκλοφορίας), Σελίδα 15