ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ Ε.Σ.Σ.Δ.

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΗΝ Ε.Σ.Σ.Δ. 1 Θεοδώρα Γιαννίτση Οι πρώτοι Έλληνες εγκαθίστανται στα παράλια της Mαύρης Θάλασσας από την αρχαιότητα. Ο Όμηρος, για παράδειγμα, αναφέρει την ύπαρξη στην Ταυρίδα ενός κρατιδίου, που το όριζε ο Θόας. Οι Έλληνες, έχοντας εκδηλώσει ενδιαφέρον για τις περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, που διατηρούν πλούσια κοιτάσματα χρυσού και άλλων μετάλλων και με τις οποίες έχουν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις, ξεκινώντας από τον 8 ο αι. π.χ., αλλά, κυρίως κατά την περίοδο του μεγάλου εποικισμού (6 ος -5 ος αι. π.χ.), δημιουργούν αποικίες, που τις ιδρύουν μέτοικοι από τα παράλια της Μικράς Ασίας και των νησιών του Αρχιπελάγους. Τις πρώτες αποικίες τους ίδρυσαν (τον 8 ο αι. π.χ.) η Μίλητος και τα Μέγαρα: τη Σινώπη, την Αμισό, την Τραπεζούντα, την Κερασούντα κ.λπ. στα νότια παράλια της Μαύρης Θάλασσας, την Ίστρια, την Απολλωνία, την Οδησσό στα δυτικά, τη Θεοδοσία, την Όλβια, τον Κερκινίτη, τη Χερσόνησο, τα θυρά, το Ποντικάπαιον, το Νυμφαίον, την Κερκίνη, τη Φαναγορεία στα βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου, τη Φάση, τη Διοσκουριάδα, την Πιτυούντα, τη Γοργιππία στα ανατολικά (ή και παρακαυκάσια) παράλια του Ευξείνου Πόντου. 1 Όλες μαζί οι πόλεις αυτές, που ιδρύονται ανάμεσα στον 8 ο και τον 5 ο αι. π.χ., ξεπερνούν συνολικά τις 75. 2 Μερικές από τις αποικίες αυτές, όπως η Χερσόνησος και η Θεοδοσία, διατηρούνται και κατά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Λόγω της γεωγραφικής τους θέσης και της σημασίας τους για τη φύλαξη των συνόρων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι πόλεις αυτές διατηρούν στενούς δεσμούς με την Κωνσταντινούπολη, την Τραπεζούντα και άλλες μικρασιατικές πόλεις. Οι μετέπειτα επιδρομές, όμως, νομαδικών φυλών συρρικνώνουν τα ίχνη των Ελλήνων στην περιοχή, ενώ η Κριμαία κυριαρχείται από Ρώσους, Ενετούς, Τατάρους. 3 Χαρακτηριστικό είναι, εξάλλου, το γεγονός ότι στην Κριμαία ο Ρώσος πρίγκιπας Βλαδίμηρος αποδέχεται το χριστιανισμό από το Βυζάντιο το 988 μ.χ. και βαπτίζεται πλησίον της Χερσονήσου (στη βιβλιογραφία αποκαλείται «μικρή βάπτιση της Ρωσίας»). Στη συνέχεια, και αφού ο χριστιανισμός αναγνωρίζεται ως επίσημη θρησκεία του Πριγκιπάτου του Κιέβου (1989), ιερείς από την Κωνσταντινούπολη φθάνουν στο Κίεβο, όπου στα νερά του Δνείπερου πραγματοποιούν τη «μεγάλη βάπτιση της Ρωσίας». 4 Ένα καινούριο στάδιο στην ιστορία της Κριμαίας ξεκινά, κατά τους νεότερους χρόνους, στα τέλη του 18ου αι. Το 1771, κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου των ετών 1768-1774, η χερσόνησος καταλαμβάνεται από τα ρωσικά στρατεύματα, ενώ, σύμφωνα με την Ειρήνη του Κουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγκάζεται να υποχωρήσει από τις διεκδικήσεις της στην περιοχή και από τα δικαιώματα να ορίζει τους ηγεμόνες της Κριμαίας. Τα δικαιώματα αυτά μεταβιβάζονται στη ρωσική πλευρά, η οποία διαθέτει στράτευμα στην Κερσούντα, εγκρίνει τους τοπικούς ηγεμόνες και, συχνά, συμβάλλει στην επικράτηση αυτών έναντι των φιλοδοξιών της τουρκικής κυβέρνησης, η οποία επιδιώκει να ξεσηκώσει τους Τατάρους εναντίον της ρωσικής πολιτικής. 5 Τέσσερα χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα το 1778, 1 Ι.Β. Ιβανόβα. «Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας». Αγία Πετρούπολη, 2004. σελ. 5. 2 Από τη ζωή των Ελλήνων στη Μαύρη Θάλασσα. Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., Ρέθυμνο 2004. σελ. 14. 3 Αρκάς Ζ. Περιγραφή της Χερσονήσου του Ηρακλείου και των αρχαιοτήτων της. Νικολάεφ, 1879. Σ. 4. (Arkas Z. Opisanie Irakliioskogo poluostrova I drevnostei ego. Nikolaev, 1879). 4 Ι.Β. Ιβανόβα. «Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας». Αγία Πετρούπολη, 2004. σελ. 5. 5 Οδηγός της Κριμαίας. Συμφερούπολη, 1925. Σ. 246-267.

η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη, κατόπιν αιτημάτων και παραπόνων των κατοίκων των ηγεμονιών της χερσονήσου της Κριμαίας εξαιτίας των δυσβάσταχτων φόρων, που τους υπέβαλαν οι τοπικοί άρχοντες, αποφασίζει ότι η μετακίνηση του πληθυσμού αυτού από την περιοχή θα επιδεινώσει την οικονομική σθεναρότητα της Κριμαίας και θα επιταχύνει την αποσύνδεση, εξασθένιση και σήψη στην ευρύτερη περιοχή. Για το λόγο αυτό λαμβάνει μέτρα για τη μετακίνηση του αρμένικου πληθυσμού της Κριμαίας στο Ναχιτσεβάν και του ελληνικού στη Μαριούπολη. 6 Το Σεπτέμβριο του 1778 πάνω από 30.000 άτομα, από οκτώ (8) πόλεις και τριάντα (30) χωριά της Κριμαίας ξεκινούν ένα μακρύ ταξίδι με πνευματικό και πολιτικό αρχηγό το μητροπολίτη Ιγνάτιο και οδηγό το στρατάρχη Α.Β. Σουβόρωφ. Η πορεία του ελληνικού πληθυσμού μέσα από τις ακατοίκητες στέπες της Νότιας Ρωσίας καταλήγει στις όχθες του ποταμού Κάλμιου, που εκβάλλει στην Αζοφική, όπου και ιδρύθηκε η πόλη Μαριούπολη, αφιερωμένη στην Παναγία που τον προστάτεψε κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής του. 7 Τα ανωτέρω έχουν ως αποτέλεσμα την οικονομική αποδυνάμωση της Κριμαίας, της οποίας τα έσοδα από την αμπελουργία και τις λοιπές δραστηριότητες και ασχολίες του ορθόδοξου πληθυσμού της συρρικνώνονται σημαντικά. 8 Το 1784, μετά την εγκατάλειψη της χερσονήσου της Κερσούντας από τους Τατάρους και την ολοκληρωτική ενοποίηση της Κριμαίας με τη Ρωσία, ο ελληνικός πληθυσμός επιστρέφει στο Κερτς, ανάμεσα στον οποίο και εκείνοι οι Έλληνες, που κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1768-1774 συνέταξαν το Αλβανικό Τάγμα, το οποίο εγκαταστάθηκε στο Ταγκανρόγκ και πολέμησε στο πλευρό της Ρωσίας. Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, το γεγονός ότι η Ρωσία πρότεινε στο Αλβανικό Τάγμα να εγκατασταθεί στη χερσόνησο του Κερτς. Σύμφωνα με την Ειρήνη του Κουτσούκ Καϊναρτζή τα φρούρια Κερτς και Γενικαλέ πέρασαν στην κυριαρχία του ρωσικού στρατού, γεγονός που επέτρεπε στη Ρωσική Αυτοκρατορία την αξιοποίηση τόσο της Αζοφικής όσο και της Μαύρης Θάλασσας, καθώς και της χερσονήσου του Κερτς ως σημείου εκκίνησης προς το εσωτερικό της Κριμαίας. 9 Για τις υπηρεσίες, που προσέφεραν οι Αλβανοί στους Ρώσους 10 η Αυτοκράτειρα Αικατερίνη η Μεγάλη (Β ) δίνει εντολή να τους παραχωρηθεί γη για εγκατάσταση, καθώς και να συσταθεί στράτευμα, που θα φέρει την ονομασία Αλβανικό, και το οποίο υποχρεούται να υπηρετεί σε περίπτωση πολεμικών επιχειρήσεων. Σύμφωνα με το Μανιφέστο του 1774, στους αποικιστές παραχωρείται πολιτική ελευθερία, ελευθερία θρησκεύματος, απαλλαγή από στρατιωτική υπηρεσία, γη, δικαίωμα εμπορίας, δικαίωμα να ασκούν επιχειρηματική δραστηριότητα, να διαθέτουν εργοστάσια και δουλοπάροικους. 11 Με τον τρόπο αυτό η ρωσική κυβέρνηση δημιουργεί ευνοϊκές προϋποθέσεις για την εγκατάσταση στην περιοχή, η οποία 2 (Putevoditel po Krimu. Simferopol, 1925). 6 Κονταράκι Β.Χ. Ολική περιγραφή της Κριμαίας. Τόμος 4. Μέρος 17. Αγία Πετρούπολη, 1875. Σ. 3-4. (Kondaraki V.K. Universalnoe opisanie Krima. Spb., 1875.). 7 Από τη ζωή των Ελλήνων στη Μαύρη Θάλασσα. Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., Ρέθυμνο 2004. σελ. 28-29. 8 Κονταράκι Β.Χ. Ολική περιγραφή της Κριμαίας. Τόμος 4. Μέρος 17. Αγία Πετρούπολη, 1875. Σ. 4. (Kondaraki V.K. Universalnoe opisanie Krima. Spb., 1875.). 9 Μπικόφσκαγια Ν.Β. Οι μέτοικοι του Αρχιπελάγους του 1775 στο Κερτς και το Γενικαλέ. Κερτς, 1994. Σ. 1. (Bikovskaya N.V. Arkhipelazhskie pereselentsy 1775 goda v Kertsy I Enikale. Kerts, 1994). 10 Κονταράκι Β.Χ. Ολική περιγραφή της Κριμαίας. Τόμος 4. Μέρος 17. Αγία Πετρούπολη, 1875. Σ. 5-6. 11 Στατιστικός οδησός του Κυβερνείου της Ταυρίδος. Τόμος 1. Συμφερούπολη, 1915. Σ. 22. Οδηγός ανά την Κριμαία. Οδησσός, 1909. Σ. 248. (Statistichesky spravochnik po Tavricgeskoi gubernii. Τ. 1. Simferopol, 1915. Putevoditel I spravochnik po Krimu. Odessa, 1909.). Όρα και: Θ. Γιαννίτση. Ο ελληνικός κόσμος στα τέλη του 18 ου αρχές του 20 ου αι. μέσα από τις ρωσικές πηγές (ανβαφορικά με τη μελέτη της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων). Μόσχα, 2002.

πρόσφατα ενσωματώθηκε στην Αυτοκρατορία, καθώς και την ανάπτυξη επιχειρηματικής δραστηριότητας, γεγονός το οποίο αξιοποιούν οι λαοί που καταφεύγουν στην Κριμαία, μεταξύ των οποίων και οι Έλληνες, τους οποίους ανέκαθεν χαρακτηρίζει επιχειρηματικό δαιμόνιο και δεινότητα. Κατά τους νεότερους χρόνους, λοιπόν, η ελληνική διασπορά που διαμορφώνεται στην Ευρωπαϊκή Ρωσία προέρχεται από διάφορα τμήματα της βαλκανικής, από τις νήσους του Αρχιπελάγους (Αιγαίο Πέλαγος) και από τη Μικρά Ασία. Το μεγαλύτερο μεταναστευτικό κύμα παρατηρείται στα τέλη του 18 ου και τις αρχές του 19 ου αι., ιδίως κατά την περίοδο των ρωσοτουρκικών πολέμων των ετών 1768-1774 και 1788-1792, με αποτέλεσμα την εμφάνιση ελληνικών οικισμών σε μία ζώνη που εκτίνεται από το Ιζμαήλ και τη Βεσσαραβία από τα δυτικά μέχρι το Ταγκανρόγκ και το Rostov-on-Don στα Ανατολικά. Ιστορικοί εκτιμούν ότι οι Έλληνες, που σήμερα ζουν στα βόρεια παράλια της Αζοφικής Θάλασσας, είναι απόγονοι των εποικιστών της αρχαιότητας. Οι πρόγονοί τους μετοίκησαν στη Χερσόνησο της Κριμαίας από την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Το 1779 μεταφέρθησαν, μαζί με τον υπόλοιπο χριστιανικό της Κριμαίας, στην Αζοφική, όπου εξακολουθούν να διαβιούν και σήμερα. Αρκετοί Έλληνες εγκαθίστανται στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, την Αγία Πετρούπολη, υπηρετούν στη ρωσική δημόσια διοίκηση και το ρωσικό στρατό, αποκτώντας τίτλους ευγενείας. Λόγω της έντονης διείσδυσης στη ρωσική κοινωνία, ο ελληνικός πληθυσμός της ευρωπαϊκής κυρίως Ρωσίας έχει σε μεγάλο βαθμό αναμειχθεί με το ρωσικό και ουκρανικό στοιχείο, με εξαίρεση ίσως τον πληθυσμό των παραλίων της Μαύρης Θάλασσας και της Αζοφικής. Οι Έλληνες, αντίθετα, που κατοικούν στις περιοχές του Βορείου Καυκάσου και του Αντικαυκάσου, λόγω του ότι πολιτισμικά διαφοροποιούνται από το γηγενές στοιχείο, κατόρθωσαν σε μεγαλύτερο βαθμό να διατηρήσουν την ταυτότητά τους. Στην περιοχή του Αντικαυκάσου ο εποικισμός από ελληνικό πληθυσμό ξεκινά κατά το 2 ο -1 ο αι. π.χ. και συνεχίζεται μέχρι τον 13 ο αι. μ.χ. (μέχρι την κατάκτηση της περιοχής από τους Σελτζούκους Τούρκους). Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, αλλά και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς τον 15 ο αι. μ.χ., πολλές χιλιάδες Έλληνες βρίσκουν καταφύγιο στις πόλεις της Μαύρης Θάλασσας ή ίδρυσαν καινούριες, στη Ρωσία και τη Γεωργία, χώρες χριστιανικές, κυρίως στις περιοχές της μεσημβρινής Ρωσίας, του Καυκάσου και του Αντικαυκάσου. Μεγάλα κύματα ελληνικού πληθυσμού εγκαθίστανται στον Καύκασο και τον Αντικαύκασο το δεύτερο ήμισυ του 15 ου αι., όταν στην Αρμενία προσκαλούνται εργάτες από το Πασαλίκιο του Ερζερούμ (Οθωμανική Αυτοκρατορία) για μεταλλευτικές εργασίες. Απασχολούνται στα μεταλλεία μολύβδου και αργύρου της Αχτάλας και της Αλαβερντίας και εγκαθίστανται σε γειτονικούς οικισμούς (τότε δημιουργείται εκεί και η Επισκοπή της Αχτάλας που είχε Έλληνες επισκόπους για 400 περίπου χρόνια). 12 Το 1829, μέρος του πληθυσμού αυτού, λόγω της κρίσης που αρχίζει να εμφανίζεται στον κλάδο, μετακινείται στην περιοχή Τσάλκα της Γεωργίας. Το 1828, σύμφωνα με την Ειρήνη του Τουρκμαντσάισκ μεταξύ Ρωσίας και Περσίας, στη Ρωσική Αυτοκρατορία προσαρτούνται τα Χαλιφάτα του Ερεβάν και του Ναχιτσεβάν (Ανατολική Αρμενία). Στις εν λόγω περιοχές παρατηρείται εγκατάσταση χριστιανικού πληθυσμού από την Περσία, μεταξύ 3 12 Από τη ζωή των Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσας. Ε.ΔΙΑ.Μ.ΜΕ., Ρέθυμνο 2004. σελ. 20.

των οπoίων και Έλληνες. Στις αρχές του 19 ου αι. το μεταναστευτικό κύμα από την Οθωμανική Αυτοκρατορία αναζωπυρώνεται. Στη δεκαετία του 60 του 19 ου αι., μετά τη λήξη του Πολέμου του Καυκάσου, τους Έλληνες μετανάστες οι ρωσικές Αρχές στέλνουν προς εγκατάσταση στο Βόρειο Καύκασο, το Κουμπάν και τη Σταυρούπολη. Η πλειοψηφία των Ελλήνων αποτελούν πρόσφυγες από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αυτοαποκαλούνται «Ρωμιοί» και ομιλούν τη νεοελληνική, ενώ ένα άλλο τμήμα του ελληνικού πληθυσμού ομιλεί την τουρκική και αυτοαποκαλείται «ουρούμοι». Τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20 ου αι. παρατηρείται έντονο μεταναστευτικό κύμα του ελληνικού πληθυσμού από την Οθωμανική Αυτοκρατορία προς τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Πρόκειται για την εποχή των Νεοτούρκων, του βίαιου εξισλαμισμού και των γενοκτονιών των αλλοθρήσκων χριστιανών. Το 1915, χρονιά που έχει επικρατήσει στην ιστοριογραφία ως έτος της «γενοκτονίας των Αρμενίων», μαζί με τους Αρμένιους βρίσκουν καταφύγιο στη Ρωσική Αυτοκρατορία ελληνικός και λοιπός χριστιανικός πληθυσμός, κατά κύριο λόγο στα Κυβερνεία του Ερεβάν και της Τυφλίδος. Την περίοδο του Α Παγκοσμίου Πολέμου ο ελληνικός πληθυσμός της Τραπεζούντας μετακινήθηκε στην Υπερκαυκασία (κατά κύριο λόγο στην Ατζάρια), στο Βόρειο Καύκασο, την Κριμαία. Ο πληθυσμός αυτός αυτοαποκαλείται «Πόντιοι» και ομιλεί την ποντιακή διάλεκτο. Το 1917 ιδρύεται η Κεντρική Ένωση Ποντίων Ελλήνων με έδρα το Αικατερινοντάρ, που έθετε ως στόχο της τη δημιουργία ανεξάρτητης Ποντιακής Δημοκρατίας, μετά, ωστόσο, την ίδρυση της Ε.Σ.Σ.Δ. το 1922, η ιδέα αυτή ναυαγεί. Το τελευταίο μεταναστευτικό κύμα Ελλήνων από Τουρκία προς Ρωσία χρονολογείται το 1922-23. Αρκετοί Έλληνες της Τραπεζούντας σκόπευαν να μετακινηθούν, μέσω του Μπατούμ, στην Ελλάδα, ο εμφύλιος πόλεμος, ωστόσο, εμπόδισε σε τμήμα του πληθυσμού τη μετακίνηση αυτή, με αποτέλεσμα ολόκληρες οικογένειες να βρεθούν διασκορπισμένες. 13 Το 1937-1938 ξεκινά μία καινούρια αιματηρή σελίδα στην ιστορία του ελληνισμού της Σοβιετικής Ένωσης που σχετίζεται με την περίοδο των σταλινικών εκκαθαρίσεων. Με την κατηγορία της «προδοσίας και της αντικυβερνητικής δράσης» (άρθρο 58) ξεκινούν κύματα συλλήψεων, φυλακίσεων και μετέπειτα εκτελέσεων του ελληνικού πληθυσμού που αριθμούσε περί τις 450.000, εκ των οποίων το 1/3 διατηρούσε την ελληνική ιθαγένεια. 14 Συνολικά πραγματοποιήθηκαν τέσσερα διαδοχικά κύματα μαζικών διώξεων, τα οποία ξεκίνησαν στις παρακάτω ημερομηνίες: 30 Οκτωβρίου 1937, 8 Φεβρουαρίου 1938, 29 Ιουλίου 1938 και 26 Φεβρουαρίου 1939. Χιλιάδες Έλληνες εκτελούνται την περίοδο αυτή με την κατηγορία του «εχθρού του λαού» ή εκτοπίζονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Σιβηρίας. Οι εκτοπίσεις του ελληνικού πληθυσμού προς την Κεντρική Ασία συνεχίζονται και την επόμενη δεκαετία. Οι πρώτοι Έλληνες που εκτοπίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 40 είναι οι κάτοικοι του Κουμπάν (Νότια Ρωσία) και του Κερτς (αρχαίο Ποντικάπαιον) της Ανατολικής Κριμαίας στην Άλμα Άτα του Καζακστάν (κατά κύριο λόγο εκτοπίζονται Έλληνες υπήκοοι). Τον Ιούνιο του 1944 εξορίζονται οι Έλληνες της Κριμαίας στο Ουζμπεκιστάν και τη Σιβηρία. Στις 13 Ιουνίου του 1949 (διατηρούν την ελληνική ιθαγένεια) οι Έλληνες ποντιακής καταγωγής του Καυκάσου (κυρίως από την Αμπχαζία, όπου συναντώνται ολόκληροι ελληνικοί οικισμοί) κατατάσσονται στην κατηγορία των «ειδικώς απελαθέντων» και εξορίζονται στην Κεντρική Ασία. Δεκαπέντε ημέρες 13 Ι.Β. Ιβανόβα. «Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας». Αγία Πετρούπολη, 2004. σελ. 7. 14 Άτλας της ελληνικής διασποράς. Τόμος Πρώτος. Αθήνα 2001, σελ. 364. 4

αργότερα εκτοπίζονται από την περιοχή οι Έλληνες που διατηρούν τη σοβιετική ιθαγένεια, υποχρεωμένοι να δηλώσουν ότι εγκαταλείπουν εθελοντικά τον τόπο τους. Δεν έχει υπολογιστεί ο ακριβής αριθμός των εκτοπισμένων από την περιοχή. Οι δε εκτιμήσεις υποδεικνύουν 40.000 έως 70.000 άτομα. Την ίδια εποχή εκτοπίζονται και οι τελευταίοι Έλληνες από την περιοχή του Κρασνοντάρ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του ερευνητή κ. Ι.Γ. Ντζούχα, το βιβλίο του οποίου «Ελληνικό Μαρτυρολόγιο», αφιερωμένο στα θύματα των σταλινικών εκκαθαρίσεων, θα κυκλοφορήσει σύντομα στη Ρωσία, αναφέρει ότι την περίοδο 1937-38 συνελλήφθησαν περί τις 23-25 χιλ. Έλληνες, ποσοστό 90-92% των οποίων τουφεκίστηκαν. Ο ίδιος εκτιμά ότι τη δεκαετία του 40 εκτοπίσθηκαν στη Σιβηρία, τα Ουράλια, το Καζακστάν και την Κεντρική Ασία περί τις 65 χιλ. Έλληνες. Εάν σε αυτές τις εκκαθαρίσεις και τους διωγμούς συμπεριληφθούν και τα θύματα της κολλεκτιβοποίησης της περιόδου 1929-1933, τότε ο αριθμός των Ελλήνων θυμάτων των εκκαθαρίσεων, σύμφωνα πάντα με εκτιμήσεις του κ. Ντζούχα, ανέρχεται σε 110-120 χιλ. Ο σοβιετικός Έλληνας ιστορικός κ. Ν. Ιωαννίδης σε τρεις λόγους αποδίδει τις εκτοπίσεις των Ελλήνων από τις σοβιετικές Αρχές: οι Έλληνες της Ε.Σ.Σ.Δ. θεωρήθηκαν ύποπτοι μετά την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού στην Ελλάδα, η ηγετική ομάδα στη Γεωργία είχε εθνικιστικές απόψεις και θεωρούσε τους Έλληνες ξενόφερτους, δηλαδή ετερογενή στοιχεία, και, τέλος, χρειάζονται εργατικά χέρια για τη βιομηχανική ανάπτυξη της Κεντρικής Ασίας. 15 Σύμφωνα με την κατάταξη και υποδιαίρεση σε εθνικές κοινότητες, που αποδίδει στον ελληνικό πληθυσμό της Ρωσίας και της Ουκρανίας η κα Ι.Β. Ιβανόβα στο βιβλίο της «Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας» (Αγία Πετρούπολη, 2004), ο ελληνικός πληθυσμός της περιοχής, διατηρώντας σταθερή την εθνική του συνείδηση, υποδιαιρείται στις εξής κοινότητες (με κύρια κριτήρια τον τόπο προέλευσης, το γλωσσικό ιδίωμα): 16 1- Απόγονοι των Ελλήνων που εγκαταστάθηκαν κατά τον 17 ο -19 ο αι. στα παράλια της Μαύρης και Αζοφικής Θάλασσας. Σήμερα είναι εγκατεστημένοι κατά κύριο λόγο στη Μόσχα, την Αγία Πετρούπολη, αλλά και σε άλλες πόλεις και περιοχές της Ρωσίας, της Ουκρανίας και λοιπών χωρών Κ.Α.Κ. Αυτοαποκαλούνται «Έλληνες», ως δε μητρική τους γλώσσα θεωρείται η νέα ελληνική (δημοτική). Πολιτισμικά έχουν σε υψηλό ποσοστό αναμιχθεί με το ρωσικό γηγενή πληθυσμό των περιοχών που είναι εγκατεστημένοι. 2- Απόγονοι του ελληνικού πληθυσμού της Κριμαίας, ο οποίος το 1779 μετακινήθηκε στα βόρεια παράλια της Αζοφικής. Σήμερα είναι εγκατεστημένοι κατά κύριο λόγο στις πόλεις της Ουκρανίας Ντονέτσκ και Μαριούπολη. Αυτοαποκαλούνται «Ρωμαίοι». Ομιλούν τη νεοελληνική με ορισμένες αποκλίσεις (διάλεκτος Μαριούπολης) και την κριμαιο-ταταρική. 3- Απόγονοι των μετοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (κυρίως Μικρά Ασία), οι οποίοι κατά τη διάρκεια του 19 ου και των αρχών του 20 ου αι. εγκαταστάθηκαν σε περιοχές του Βορείου Καυκάσου και του Αντικαυκάσου. Ομιλούν την ποντιακή διάλεκτο και αυτοαποκαλούνται «πόντιοι». 4- Απόγονοι μετοίκων του 19 ου αι. από την ενδοχώρα της Τουρκίας, οι οποίοι αναμείχθησαν με λοιπό χριστιανικό πληθυσμό της Τουρκίας. Είναι εγκατεστημένοι κυρίως στο Βόρειο Καύκασο. Αυτοαποκαλουνται «ουρούμοι», ομιλούν δε την τουρκική γλώσσα (διάλεκτος Ανατολίας). 15 Άτλας της ελληνικής διασποράς. Τόμος Πρώτος. Αθήνα 2001, σελ. 369-370. 16 Ι.Β. Ιβανόβα. «Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας». Αγία Πετρούπολη, 2004. σελ. 8-9. 5

5- Απόγονοι Ελλήνων ποντιακής καταγωγής, οι οποίοι, κατά τη σταλινική περίοδο, εξορίσθησαν από την Κριμαία και τον Καύκασο (Βόρειος Καύκασος και Αντικαύκασος) στο Καζακστάν, το Κιργιζστάν και το Ουζμπεκιστάν. 6- Απόγονοι των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων, οι οποίοι κατέφυγαν στη Σοβιετική Ένωση με τη λήξη του ελληνικού εμφυλίου (1949). Κατά κύριο λόγο είναι εγκατεστημένοι στην Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν, αλλά και σε άλλες πόλεις. Αυτοαποκαλούνται «Έλληνες». Αριθμούν μερικές χιλιάδες άτομα και αποτελούν φορείς του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Η απογραφή του πληθυσμού της Ε.Σ.Σ.Δ. του 1989 δεν διαχωρίζει τη συγκεκριμένη ομάδα από τη λοιπή ελληνική διασπορά. Σύμφωνα με την απογραφή του πληθυσμού του 1989, στη Σοβιετική Ένωση αριθμούσαν 357.975 Έλληνες, οι οποίοι, ανά περιφέρειες της χώρας, κατανέμονταν ως εξής: 6 Ελληνικός πληθυσμός Άτομα % επί του συνόλου του πληθυσμού Συνολικά στη Ρωσική Σοβιετική 91.699 0,06 Σοσιαλιστική Δημοκρατία Αναλυτικότερα: Περιφέρεια Κρασνοντάρ 28.337 0,61 Περιφέρεια Σταυρούπολης 26.828 1,11 Βόρειος Οσετία 2.986 0,47 Περιφέρεια Ροστώφ 2.746 0,06 Περιφέρεια Τιουμέν 2.086 0,07 Δημοκρατία Καρατσάεβο-Τσερκεσία 1.630 0,39 Δημοκρατία Αντιγκέα 1.561 0,36 Περιφέρεια Μόσχας 1.429 0,02 Περιφέρεια Σβερντλώφ 1.352 0,03 Δημοκρατία Ταταρστάν 1.312 0,04 Περιφέρεια Τσελιάμπινσκ 1.256 Αυτόνομη περιφέρεια Χαντί-Μανσίισκ 1.128 Δημοκρατία Μπασκιρίας 608 Γιακούτια (Δημοκρατία Σαχά) 608 Δημοκρατία Τσετσενίας-Ινγκουσετίας 509 Δημοκρατία Κόμι 463 Αυτόνομη Περιφέρεια Γιαμάλο-Νένετσκι 187 Δημοκρατία Ουντμούρτια 186 Αυτόνομη Περιφέρεια Τσουκότκας 187 Δημοκρατία Χακασίας 184 Δημοκρατία Καρελίας 98 Δημοκρατία Μαρίι Ελ 87 Δημοκρατία Τουβά 95 Δημοκρατία Μορντόβα 73 Η απογραφή του 1989 ανέδειξε ότι το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πληθυσμού της Σοβιετικής Ρωσίας ήσαν εγκατεστημένο στο Βόρειο Καύκασο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ίδιας απογραφής, ποσοστό 66,5% επί του συνόλου των Ελλήνων (ήτοι 60.950 άτομα) κατοικούσαν σε αστικά κέντρα, ενώ σε χωριά ήσαν εγκατεστημένο το 33,5% (30.749 άτομα) του ελληνικού πληθυσμού. Το μεγαλύτερη

τμήμα του αστικού ελληνικού πληθυσμού ήσαν εγκατεστημένο στη Μόσχα (3.586 άτομα, ήτοι 0,04% επί του συνόλου των κατοίκων της ρωσικής πρωτεύουσας), το Βλαντικαυκάζ (2.747 άτομα ήτοι 0,9% επί του συνόλου των κατοίκων της πόλης), το Κρασνοντάρ (1.859 και 0,3% αντίστοιχα), τη Σταυρούπολη (1.750 και 0,6%). Σύμφωνα με τα στοιχεία της ίδιας απογραφής, 47.937 Έλληνες της Ρωσίας (ποσοστό 52,3% επί του συνόλου) δήλωσαν τη ρωσική γλώσσα ως μητρική τους. Ποσοστό 44,5% (ήτοι 40.814 Έλληνες της Ρωσίας) δήλωσαν την ελληνική ως μητρική, ενώ ποσοστό 3,2% δήλωσαν ως μητρικές άλλες γλώσσες. Σύμφωνα με την ίδια απογραφή του 1989, στην Ουκρανία αριθμούσαν 98.578 Έλληνες, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων ήσαν εγκατεστημένη στην περιφέρεια του Ντονέτσκ (Ανατολική Ουκρανία). Στην ευρύτερη περιφέρεια της Οδησσού ήσαν εγκατεστημένοι 1740 Έλληνες, ενώ μέσα στην πόλη κατοικούσαν 1060 άτομα. Στη Γεωργία κατοικούσαν 100.304 Έλληνες (1,9% επί του συνόλου του πληθυσμού της Δημοκρατίας), εκ των οποίων 14.663 στην Αμπχαζία και 7.379 στην Αντζάρια. Στη Γεωργία, ειδικότερα, ήταν εγκατεστημένο ποσοστό 27,9% όλων των Ελλήνων της Ε.Σ.Σ.Δ. Στην Αρμενία κατοικούσαν 44.700 Έλληνες (0,1% επί του συνόλου του πληθυσμού της Δημοκρατίας), στο δε Αζερμπαϊτζάν περί τα 1000 άτομα, στη δε πλειοψηφία τους ήταν εγκατεστημένοι στην πρωτεύουσα Μπακού. Στο Καζακστάν, όπου εκτοπίστηκαν κατά τη δεκαετία του 40 του περασμένου αιώνα, το 1959 οι Έλληνες αριθμούσαν 55.000 άτομα, ενώ το 1989 αριθμούσαν 46.700, ήτοι ποσοστό 0,1% επί του συνόλου του πληθυσμού της Δημοκρατίας. Στο Ουζμπεκιστάν (όπου ήσαν εγκατεστημένοι και οι πολιτικοί πρόσφυγες), σύμφωνα με την απογραφή του 1989, οι Έλληνες αριθμούσαν 10.500 άτομα (ήτοι 0,1%). Στο δε Κιργιζστάν επισημάνθησαν μεμονωμένες ελληνικές οικογένειες. 17 Σύμφωνα με στοιχεία της τελευταίας απογραφής του πληθυσμού της Ρωσικής Ομοσπονδίας του έτους 2002, στη Ρωσία είναι εγκατεστημένοι 97.827 Έλληνες, οι οποίοι ανά περιφέρειες της χώρας κατανέμονται ως εξής: ΡΩΣΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ 97.827 Δημοκρατία Μορντόβια 89 (ΣΥΝΟΛΟ) Κεντρική Ομοσπονδιακή 9.308 Δημοκρατία Ταταρστάν 488 Περιφέρεια Περιφέρεια Μπέλγκοροντ 598 Δημοκρατία Ουντμούρτσκαγια 240 Περιφέρεια Μπριανσκ 87 Δημοκρατία Τσουβασίας 200 Περιφέρεια Βλαντίμιρ 250 Περιφέρεια Κίρωφ 97 Περιφέρεια Βορόνεζ 450 Περιφέρεια Νίζνι Νόβγκοροντ 280 Περιφέρεια Ιβάνοβσκ 216 Περιφέρεια Ορενμπούργκ 469 Περιφέρεια Καλούγκα 269 Περιφέρεια Πένζα 226 (Καλούζσκαγια) Περιφέρεια Κοστρομά 125 Περιφέρεια Περμ 393 Περιφέρεια Κουρσκ 211 Συμπεριλαμβανομένης της 5 Αυτόνομης Περιφέρειας Κόμι-Περμ Περιφέρεια Λίπετσκ 189 Περιφέρεια Σαμάρα 660 Ευρύτερη Περιφέρεια Μόσχας 1.850 Περιφέρεια Σαράτωφ 857 Περιφέρεια Ορλώφ 137 Περιφέρεια Ουλιάνοβσκ 203 Περιφέρεια Ριαζάν 136 Ομοσπονδιακή Περιφέρεια 4.86 17 Ι.Β. Ιβανόβα. «Οι Έλληνες της Ρωσίας και της Ουκρανίας». Αγία Πετρούπολη, 2004. σελ. 8-9. 7

Ουραλίων 0 Περιφέρεια Σμολένσκ 131 Περιφέρεια Κουργκάν 76 Περιφέρεια Ταμπώβ 108 Περιφέρεια Σβερντλόβσκ 1.97 9 Περιφέρεια Τβερ 297 Περιφέρεια Τιουμέν 2.03 (Τβερσκάγια) Περιφέρεια Τούλας (Τούλσκαγια) 305 Συμπεριλαμβανομένης της Αυτόνομης Περιφέρειας Χαντί- Μανσίισκ Γιούγκρα Περιφέρεια Γιαροσλάβ 216 Συμπεριλαμβανομένης της Αυτόνομης Περιφέρειας Γιαμάλο- Νένετς 8 1.10 5 Μόσχα 3.726 Περιφέρεια Τσελιάμπινσκ 767 Βόρειο-Δυτική Ομοσπονδιακή Περιφέρεια 3.009 Ομοσπονδιακή Περιφέρεια Σιβηρίας 3.45 1 Δημοκρατία Καρέλια 82 Δημοκρατία Αλτάι 43 Δημοκρατία Κόμι 283 Δημοκρατία Μπουριάτια 83 Περιφέρεια Αργάνγκελσκ 81 Δημοκρατία Τιβά 54 (Αρχαγγέλου) Συμπεριλαμβανομένης της 2 Δημοκρατία Χακάσια 206 Αυτόνομης Περιφέρειας Νένετς Περιφέρεια Βόλογκντα 110 Περιφέρεια Αλτάι 310 Περιφέρεια Καλίνινγκραντ 247 Περιφέρεια Κρασνογιάρσκ 930 Περιφέρεια Λένινγκραντ 349 Συμπεριλαμβανομένης της 13 Αυτόνομης Περιφέρειας Ταϊμίρ (Ντολγκάνο-Νένετς) Περιφέρεια Μούρμανσκ 215 Συμπεριλαμβανομένης της 14 Αυτόνομης Περιφέρειας Εβενκίας Περιφέρεια Νόβγκοροντ 106 Περιφέρεια Ιρκούτσκ 243 Περιφέρεια Πσκώβ 88 Συμπεριλαμβανομένης της 2 Αυτόνομης Περιφέρειας Ουστ- Ορντίνσκ Αγία Πετρούπολη 1.448 Περιφέρεια Κέμεροβο 412 Νότια Ομοσπονδιακή 70.736 Περιφέρεια Νοβοσιμπίρσκ 354 Περιφέρεια Δημοκρατία Αντιγκέα 1.726 Περιφέρεια Ομσκ 515 Δημοκρατία Νταγκεστάν 184 Περιφέρεια Τομσκ 224 Δημοκρατία Ινγκουσέτια 8 Περιφέρεια Τσιτά 77 Δημοκρατία Καμπαρντίνο- 304 Συμπεριλαμβανομένης της Μπαλκάρια Αυτόνομης Περιφέρειας Αγκίνσκι Μπουριάτσκι Δημοκρατία Καλμίκια 50 Ομοσπονδιακή Περιφέρεια Άπω 383 1.17 Ανατολής 2 1.349 Δημοκρατία Σαχά (Γιακούτια) 351 Δημοκρατία Καρατσάεβο- Τσερκέσια Δημοκρατία Βόρειος Οσετία- 2.332 Περιφέρεια Πριμόρσκ 223 Αλάνια Δημοκρατία Τσετσενίας 25 Περιφέρεια Χαμπάροβσκ 137 Περιφέρεια Κρασνοντάρ 26.540 Περιφέρεια Αμούρσκ 71 Περιφέρεια Σταυρούπολης 34.078 Περιφέρεια Καμτσάτκα 123 8

Περιφέρεια Αστραχάν 162 Συμπεριλαμβανομένης της 6 Αυτόνομης Περιφέρειας Κοριάκσκι Περιφέρεια Βολγκογκράντ 824 Περιφέρεια Μαγκαντάν 139 Περιφέρεια Ροστόβ 3.154 Περιφέρεια Σαχαλίνης 72 Ομοσπονδιακή Περιφέρεια 5.298 Εβραϊκή Αυτόνομη Περιφέρεια 18 Βόλγα (Πριβόλζσκι) Δημοκρατία Μπασκορτοστάν 1.038 Αυτόνομη Περιφέρεια Τσουκότκα 38 Δημοκρατία Μαρίι Ελ 58 Πηγή: Απογραφή πληθυσμού Ρωσικής Ομοσπονδίας έτους 2002, Διεθνής Ενωση Ελληνικών Κοινωνικών Κοινοτήτων Χωρών Κ.Α.Κ. Σύμφωνα, εξάλλου, με στοιχεία της τελευταίας απογραφής του πληθυσμού στη Δημοκρατία της Λευκορωσίας (16.02.1999), στη χώρα αριθμούν 743 Έλληνες. Ο πραγματικός αριθμός, ωστόσο, των Ελλήνων, σύμφωνα με εκτιμήσεις του εκεί ομογενειακού συλλόγου, εκτιμάται ότι ανέρχεται σε 4.000. 18 Σύμφωνα με στοιχεία που εντοπίστηκαν στο Διαδίκτυο, στη Δημοκρατία της Λευκορωσίας λειτουργεί από το 1998 ο ομογενειακός σύλλογος «Πελοπόννησος», ο οποίος καταχωρήθηκε επίσημα στο Υπουργείο Δικαιοσύνης της Λευκορωσίας στις 25.03.1998 και ο οποίος γιορτάζει κάθε χρόνο την επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας στη λευκορωσική πόλη Μολοντέντσο (Molodencho). Σημείωση: Η ανωτέρω αναφορά περιλαμβάνει μία γεωγραφική έκταση, που παλαιότερα ενσωματώνονταν στη Ρωσική Αυτοκρατορία, στη συνέχεια στην Ε.Σ.Σ.Δ., ενώ σήμερα στη λεγόμενη Κ.Α.Κ. (Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών). Εκτιμώ ότι είναι άσκοπο, ιδίως όταν αναφερόμαστε στους νεότερους χρόνους (18 ο 19 ο αι.), να διαχωρίζουμε την ιστορία της ελληνικής ομογένειας γεωγραφικά σε ομογένεια στην Ουκρανία και τη Ρωσία, διότι, ως γνωστό, την εξεταζόμενη περίοδο η Ουκρανία (από το ρωσικό «να οκράινε», δηλ. στην άκρη, στην άκρη της Ρωσίας) δεν υφίσταται υπό τη σημερινή κρατική της οντότητα, αποτελείται από διοικητικές μονάδες-κυβερνεία, ταυτόχρονα δε η ίδια αποτελεί τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. 9 18 Α. Ντελιάνοβα, Ι. Σεμπανέτς «Έλληνες υπάρχουν παντού. Ακόμη και στη Λευκορωσία». Μολοντέτσνο (Λευκορωσία), 2003. (Το άρθρο εντοπίστηκε στο Διαδίκτυο)