Η ΔΙΑΔΙΚΑΙΑ ΣΗ ΕΠΙΣΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΤΝΑ ΣΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕ ΕΠΙΣΗΜΕ ΚΑΙ ΣΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΤΗ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΑΚΕ ΗΜΕΙΩΕΙ Ιωάννης Μ. Κατσίλλης ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ χολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Παιδαγωγικό Σμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Σομέας Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης και Εκπαιδευτικής Πολιτικής
ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΕ ΕΡΕΤΝΕ Πειραματικές έρευνες είναι οι έρευνες που χρησιμοποιούν το πείραμα σαν κύριο μέσο συλλογής πληροφοριών. Σο πείραμα είναι μία αυστηρά ελεγχόμενη μέθοδος η οποία αποσκοπεί στην ανακάλυψη πιθανών αιτιολογικών σχέσεων μεταξύ μιας ανεξάρτητης και μιας εξαρτημένης μεταβλητής. Η λογική και διαδικασία της πειραματικής έρευνας στην πιο απλή της μορφή έχει ως εξής: Ο ερευνητής αρχίζει με μια αιτιολογική υπόθεση (ότι δηλαδή μια ανεξάρτητη μεταβλητή είναι η αιτία μιας εξαρτημένης μεταβλητής και: 1. Μετρά την εξαρτημένη μεταβλητή (αυτό είναι γνωστό και ως pretest απλά επειδή οι περισσότερες μετρήσεις στην πειραματική έρευνα είναι βασισμένες σε κάποιου είδους τεστ ---αν και η μέτρηση της εξαρτημένης μεταβλητής μπορεί να γίνει και με οποιοδήποτε άλλο έγκυρο και αξιόπιστο τρόπο ή όργανο μέτρησης), 2. Εισάγει την ανεξάρτητη μεταβλητή (ή τον αιτιολογικό παράγοντα), 3. Ξαναμετρά την εξαρτημένη μεταβλητή (αυτό ονομάζεται και pοsttest για τους ίδιους λόγους που αναφέραμε πιο πάνω) και 4. υγκρίνει τα αποτελέσματα των δύο μετρήσεων (pretest-pοstest) να δει αν υπάρχει καμιά αλλαγή, η οποία αποδίδεται στην ανεξάρτητη μεταβλητή. Η αλλαγή όμως μπορεί να αποδοθεί στην ανεξάρτητη μεταβλητή μόνον όταν αποκλειστούν άλλοι εξωτερικοί (εκτός του πειράματος) παράγοντες που θα μπορούσαν να έχουν επηρεάσει την εξαρτημένη μεταβλητή. Με άλλα λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανεξάρτητη μεταβλητή είναι η αιτία της εξαρτημένης μόνον όταν είμαστε σίγουροι ότι δεν είναι κανένας από τους άλλους πιθανούς παράγοντες.. το ιδανικό πείραμα ο ερευνητής έχει τον έλεγχο της ανεξάρτητης μεταβλητής, του περιβάλλοντος του πειράματος και της σύνθεσης των πειραματικών ομάδων. Μπορεί επίσης να μετρά έγκυρα και αξιόπιστα την εξαρτημένη μεταβλητή πριν και μετά την εισαγωγή αιτιολογικού παράγοντα (της ανεξάρτητης μεταβλητής). Αυτά ισχύουν για το ιδανικό πείραμα. την πράξη βέβαια πολλοί απ αυτούς τους ελέγχους δεν είναι εφικτοί για διάφορους λόγους. Ως αντιστάθμισμα χρησιμοποιούνται διάφορα πειραματικά σχήματα που προσπαθούν να λύσουν ορισμένα από τα προβλήματα που δημιουργεί η έλλειψη άμεσου ελέγχου. Πειραματικά χήματα Σο πιο απλό και στις περισσότερες περιπτώσεις το πιο αδύνατο (από άποψη ελέγχου) είναι το σχήμα Pre-Post με Μία Πειραματική Ομάδα. Περιλαμβάνει τα εξής στάδια: 1. Επιλογή των υποκειμένων 2. Επιλογή του πειραματικού περιβάλλοντος 3. Pretest (Μέτρηση της εξαρτημένης μεταβλητής) 4. Εισαγωγή του πειραματικού παράγοντα (Ανεξάρτητης Μεταβλητής)
5. Posttest Όπως βλέπεις, το σχήμα αυτό θα ήταν ικανοποιητικό αν υπήρχε πλήρης έλεγχος στην σύνθεση της πειραματικής ομάδας και στην επιλογή του περιβάλλοντος. Αλλά αυτό, ενώ μπορεί να είναι πιθανό στις φυσικές επιστήμες είναι σχεδόν απίθανο στις κοινωνικές επιστήμες και στις επιστήμες συμπεριφοράς. Είναι δηλαδή μάλλον απίθανο ότι θα είμαστε ικανοί να επιλέξομε άτομα που να είναι ακριβώς τα ίδια σε όλα τα σχετικά χαρακτηριστικά. Είναι επίσης δύσκολο να υπάρχει απόλυτος έλεγχος στο περιβάλλον ειδικά όταν το πείραμα διαρκεί περισσότερο από μερικές ώρες.. Αν όλοι οι αυτοί οι εξωτερικοί παράγοντες δεν μπορούν να ελεγχθούν, τότε η διαφορά μεταξύ pretest και posttest (δηλ. η επίδραση) δεν μπορεί να αποδοθεί στον πειραματικό παράγοντα. Οι περισσότεροι από αυτούς τους παράγοντες μπορούν να ελεγχθούν με τη χρησιμοποίηση μιας δεύτερης ομάδας (ομάδας ελέγχου). Σο πειραματικό σχήμα Μιας Πειραματικής/ Μιας Ομάδας Ελέγχου (που είναι γνωστό και ως κλασικό πειραματικό σχήμα) συνίσταται στην επιλογή δύο ίδιων ομάδων και στη χρησιμοποίηση του ιδίου περιβάλλοντος, pretest και posttest και για τις δύο ομάδες με τη μόνη διαφορά ότι ο πειραματικός παράγοντας εισάγεται μόνο στην πειραματική ομάδα: ΠΕΙΡΑΜΑΣΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΟΜΑΔΑ ΕΛΕΓΧΟΤ 1. Επιλογή των υποκειμένων 1. Επιλογή των υποκειμένων 2. Επιλογή του πειραματικού περιβάλλοντος 2. Επιλογή του πειραματικού περιβάλλοντος 3. Pretest (Μέτρηση της εξαρτ. μεταβλητής) 3. Pretest (Μέτρηση της εξαρτ. μεταβλητής) 4. Εισαγωγή του πειραματικού παράγοντα Ανεξάρτητης Μεταβλητής) 5. Posttest 5. Posttest Πρέπει να σημειωθεί ότι τώρα τα άτομα δε χρειάζεται να είναι όλα τα ίδια μέσα στη κάθε ομάδα ούτε το περιβάλλον πρέπει να είναι σταθερό. Αυτό που χρειάζεται είναι οι δύο ομάδες να είναι οι ίδιες και το περιβάλλον να είναι το ίδιο και για τις δύο ομάδες ανά πάσα στιγμή. ίγουρα, περιβαλλοντικοί και άλλοι παράγοντες θα επηρεάσουν την επίδοση και των δύο ομάδων. Η επίδραση αυτών των παραγόντων αντικατοπτρίζεται στη διαφορά μεταξύ του pre- και του post-test της ομάδας ελέγχου. Αλλά αν οι δύο ομάδες είναι οι ίδιες και οι συνθήκες είναι οι ίδιες και για τις δύο ομάδες, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η επίδρασή τους είναι η ίδια και για την πειραματική ομάδα. Η επίδραση του πειραματικού παράγοντα μπορεί τότε να προσεγγισθεί (υπολογισθεί) αν αφαιρέσομε την επίδραση των εξωτερικών παραγόντων από τη συνολική επίδραση στην πειραματική ομάδα. Έτσι, για να υπολογίσομε την καθαρή επίδραση του πειραματικού παράγοντα, πρώτα υπολογίζομε τη διαφορά μεταξύ pre- και post-test στην ομάδα ελέγχου (Δε): (Δε) = POSTTEST - PRETEST (ομάδα ελέγχου) Μετά βρίσκομε την ίδια διαφορά στην πειραματική ομάδα: (Δπ):
(Δπ) = POSTTEST SCORE - PRETEST SCORE (πειραματική ομάδα) Σέλος, βρίσκομε την επίδραση του πειραματικού παράγοντα αφαιρώντας το(δε) από το (Δπ): ΕΠΙΔΡΑΗ = (Δπ) - (Δε) Δύο κύρια προβλήματα παραμένουν: (α) πώς επιλέγομε τα άτομα για την κάθε ομάδα ώστε οι ομάδες να είναι οι ίδιες; (ή περίπου ίδιες) και (β) πώς ξέρομε ότι οι δύο ομάδες είναι πραγματικά ίδιες; (ή περίπου ίδιες). Ίσως η καλύτερη απάντηση στην πρώτη ερώτηση είναι να διαλέξομε ζεύγη ατόμων με τα ίδια χαρακτηριστικά και να χρησιμοποιήσομε από ένα στην κάθε ομάδα. Αυτό όμως είναι αρκετά δύσκολο και πλησιάζει το ακατόρθωτο όσο αυξάνεται το μέγεθος του δείγματος. Η μέθοδος που χρησιμοποιείται συνήθως είναι αυτή της τυχαίας επιλογής (randomization). Ο ερευνητής πρώτα καθορίζει τον πληθυσμό (φτιάχνει το δειγματικό πλαίσιο) και μετά επιλέγει τυχαία άτομα για την κάθε ομάδα (μπορεί να χρησιμοποιηθεί απλή τυχαία ή συστηματική δειγματοληψία). Όπως θα θυμάσαι, η τυχαία δειγματοληψία έχει ως αποτέλεσμα ένα δείγμα αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού. Επειδή όμως και οι δύο ομάδες είναι αντιπροσωπευτικά δείγματα του ιδίου πληθυσμού αναμένεται ότι θα είναι όμοιες (ή τουλάχιστον όχι συστηματικά διαφορετικά) εκτός από τυχαίες διαφορές που αντιμετωπίζονται στατιστικά. Όσον αφορά στο δεύτερο πρόβλημα, μπορούμε να εξετάσομε αν οι δύο ομάδες είναι όμοιες εξετάζοντας τα αποτελέσματα του pretest. Τπάρχουν όμως και ερευνητές που υποστηρίζουν ότι αν η επιλογή γίνει σωστά το pretest δεν είναι υποχρεωτικό.
χήματα Πολλαπλών Ομάδων Σα σχήματα μιας και δύο ομάδων είναι κατάλληλα αν έχομε μόνο ένα παράγοντα (ανεξάρτητη μεταβλητή) με ένα μόνο επίπεδο (μία μόνο κατηγορία). Αν έχομε ένα παράγοντα με περισσότερα από ένα επίπεδα (κατηγορίες), χρειαζόμαστε τόσες πειραματικές ομάδες όσα και τα επίπεδα του παράγοντα (την περίπτωση δύο επιπέδων, ονομάζεται σχήμα Δύο Πειραματικών/ Μιας Ελέγχου, στην περίπτωση τριών, ονομάζεται Σριών Πειραματικών/ Μιας Ελέγχου κτλ.) Αν έχομε περισσότερους από ένα παράγοντες με ένα ή περισσότερα επίπεδα, χρειαζόμαστε τόσες πειραματικές ομάδες όσοι και οι συνδυασμοί επιπέδων των παραγόντων. Έτσι, αν έχομε δύο παράγοντες δύο επιπέδων ο καθένας, χρειαζόμαστε (2Χ2) 4 πειραματικές, Σα σχήματα αυτά είναι γνωστά ως παραγοντικά σχήματα (factorial designs). Πολλές φορές αναφέρονται και τα επίπεδα των παραγόντων. Μπορεί δηλαδή να τα βρούμε και ως 2X2 ή 2X3 ή 2X2X2 παραγοντικά σχήματα, ανάλογα με τον αριθμό των παραγόντων και των επιπέδων τους. Όλα τα παραπάνω σχήματα έχουν μόνο μια ομάδα ελέγχου όπου και η πειραματική και η ομάδα ελέγχου παίρνουν το pretest. Αν κάποιος πιστεύει (και το πιστεύουν αρκετοί) ότι το pretest μπορεί να επηρεάσει το posttest ή και την αποτελεσματικότητα του πειραματικού παράγοντα, τότε σχήματα με μία ομάδα ελέγχου είναι ανεπαρκή. Για να ανακαλυφθούν και να αποκλεισθούν αυτές οι επιδράσεις, είναι αναγκαίο να χρησιμοποιηθούν περισσότερες ομάδες ελέγχου.. Σο πιο γνωστό σχήμα με δύο ομάδες ελέγχου είναι το σχήμα του Solomon με μία πειραματική ομάδα και δύο ομάδες ελέγχου. Η μία ομάδα ελέγχου παίρνει το pretest, όπως και στο κλασικό σχήμα και η άλλη χρησιμοποιεί τον πειραματικό παράγοντα αλλά χωρίς pretest. Αυτό το σχήμα ανακαλύπτει και αποκλείει τις επιδράσεις του pretest αλλά όχι των πιθανών εξωτερικών παραγόντων. Γι αυτόν το σκοπό χρησιμοποιείται μια ακόμη ομάδα ελέγχου. Σο σχήμα αυτό που είναι ίσως το γνωστότερο παραγοντικό σχήμα, είναι γνωστό ως το χήμα Σεσσάρων Ομάδων του Solomon (ή ως το χήμα του Solomon με Σρεις Ομάδες Ελέγχου). ΕΡΕΤΝΑ ΠΕΔΙΟΤ Έρευνα Πεδίου είναι ένα γενικός όρος που χρησιμοποιείται για το σύνολο μερικών πιο εξειδικευμένων ερευνών, όπως η υμμετοχική Παρατήρηση (Participant Observation), Άμεση Παρατήρηση (Direct Observation), Μελέτες Περίπτωσης (Case Studies), Ποιοτική Έρευνα (Qualitative Research), Εθνογραφική Έρευνα (Ethnography) κτλ. Σο κοινό γνώρισμα όλων των ερευνών πεδίου είναι ότι ο ερευνητής πηγαίνει στο πεδίο όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα και παρατηρεί ή και συμμετέχει στις δραστηριότητες του πληθυσμού που μελετά. Η έρευνα πεδίου είναι κατάλληλη: 1. Όταν τα φαινόμενα δεν μπορούν να ποσοτικοποιηθούν; 2. Για τη μελέτη διαθέσεων και συμπεριφορών στο φυσικό τους περιβάλλον; 3. Για τη μελέτη της διαχρονικής αλλαγής.
Παραδείγματα φαινομένων για τα οποία η έρευνα πεδίου είναι κατάλληλη είναι οι διαδηλώσεις, οι δίκες, οι εθνογραφικές μελέτες κ.ά. Όπως βλέπεις, οι επισκοπικές και οι πειραματικές έρευνες έχουν λίγη αξία για τη μελέτη αυτών των φαινομένων. Από την άλλη πλευρά, η έρευνα πεδίου δεν ενδείκνυται για τη μελέτη άλλων φαινομένων. Αν ο πληθυσμός είναι πολύ μεγάλος ή το φαινόμενο πρέπει να μελετηθεί κάτω από διαφορετικές συνθήκες ή σε διαφορετικά περιβάλλοντα ταυτόχρονα, η έρευνα πεδίου είναι αδύνατη. Ο παρατηρητής μπορεί να πάρει διάφορους ρόλους ανάλογα με το βαθμό συμμετοχής του στις δραστηριότητες του πληθυσμού που μελετά: A. του Πλήρους Παρατηρητή B. του Παρατηρητή ως υμμέτοχου Γ. του υμμέτοχου ως Παρατηρητή και Δ. του Πλήρους υμμέτοχου Ο ερευνητής πεδίου πρέπει: 1. Να καταγράφει τις παρατηρήσεις όσο γρηγορότερα γίνεται για να ελαχιστοποιείται η απώλεια πληροφοριών 2. Να έχει υπομονή στην καταγραφή των παρατηρήσεων γιατί πολλές φορές παίρνει τόσο χρόνο όσο και η παρατήρηση (και μερικές παραπάνω). 3. Επιτρέπεται η υπαγόρευση, αν και η καταγραφή έχει ορισμένα πλεονεκτήματα.. 4. Η καταγραφή με γραφομηχανή (ή υπολογιστή) είναι σίγουρα προτιμότερη από τα χειρόγραφα. Δεν είναι λίγες οι φορές που δεν μπορούμε να διαβάσομε τα ίδιά μας τα χειρόγραφα. 5. Άσχετα με το πώς θα καταγραφούν, είναι ενδεδειγμένο να κρατούνται παραπάνω από ένα αντίγραφα (αν είναι δυνατόν), από τις σημειώσεις, για διάφορους λόγους. Εννοείται ότι ο ερευνητής πρέπει να κρατήσει σημειώσεις όχι μόνο για το τι γίνεται (ή λέγεται) αλλά και για το πού, πότε, σε ποιον, από ποιον, σε τι περιβάλλον κτλ.. Η οργάνωση των σημειώσεων μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους αν και η χρονολογική σειρά φαίνεται να είναι η καλύτερη. ΠΡΟΟΧΗ: Η έρευνα πεδίου μπορεί να φαίνεται απλή και εύκολη εκ πρώτης όψεως. Η καλή έρευνα πεδίου είναι όμως δυσκολότατη, και απαιτεί γνώσεις και πείρα που δεν μπορούν να δοθούν σ αυτό το μάθημα.