Nτοκιμαντερίστικες ματιές των μαθητών μέσα από το πρόγραμμα Βιντεομουσεία

Nτοκιμαντερίστικες ματιές των μαθητών μέσα από το πρόγραμμα Βιντεομουσεία Μαρία Λεωνίδα Σύνοψη Στόχος αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει ένα πρόγραμμα που φέρνει ομάδες μαθητών Γυμνασίων και Λυκείων κοντά στην ομαδική παραγωγή μιας ταινίας ντοκιμαντέρ μικρού μήκους και να το προτείνει ως εκπαιδευτικό εργαλείο. Το πρόγραμμα αυτό βασίζεται στη δημιουργία κινηματογραφικών εργαστηρίων με επιμορφωμένους εκπαιδευτικούς και κινηματογραφιστές και έχει τίτλο «Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας». Είναι ένα πλαίσιο που έθεσαν οι διοργανωτές πιστεύοντας ότι η κινηματογραφική γλώσσα και η ομαδική δημιουργία είναι, αν όχι απαραίτητες, πολύ σημαντικές τόσο για τους νέους όσο και για όλους μας. Οι παρακάτω παρατηρήσεις αναφέρονται στην εφαρμογή του προγράμματος Βιντεομουσεία κατά τις χρονιές 2009-2012 σε Γυμνάσια και Λύκεια της Ανατολικής Αττικής. 30 Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας Mια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους

A ΜΕΡΟΣ Βιντεομουσεία: το πρόγραμμα και η Σύμπραξη 31

Μαθητές και κινηματογράφος, νέοι και βίντεο Ξεκινώντας τη συζήτηση για τις νεανικές κινηματογραφικές παραγωγές, θα ήθελα κατ αρχήν να δούμε τι πιστεύουν οι μαθητές ότι τους ώθησε να συμμετάσχουν σε ομάδες που δημιουργούνται στα σχολεία με αυτό το σκοπό. Μάλλον οι νέοι νομίζουν πως ξέρουν γιατί αποφάσισαν να συμμετέχουν σε μια ομάδα κινηματογράφου: Είναι σαφώς κάτι διαφορετικό και τελικά υπάρχει ένας θαυμασμός γι αυτό το παγκοσμίως διάσημο θέαμα. Μια ταινία φαντάζει σημαντική και ενδιαφέρουσα. Σίγουρα διαπιστώνουμε ότι σε μια τέτοια ομάδα τα γούστα των νέων διαφέρουν πολύ. Πάντως, τελικά κάποιοι θέλουν να πουν μια ιστορία, άλλοι θέλουν να εισπράξουν λίγη δόξα, να μάθουν κάτι για την κάμερα, αρκετοί έχουν μεγάλη περιέργεια και μερικοί νομίζουν ότι έτσι θα χάσουν και κανένα μάθημα. Η προεργασία με τους μαθητές αποδεικνύει ότι έχουν τεράστια περιέργεια για τη λήψη φωτογραφιών και την κατασκευή βίντεο. Ενδεικτικά, παραθέτω δύο μαρτυρίες μαθητών από εργασία που έγινε κατά τις πρώτες συναντήσεις στην ομάδα ενός ΕΠΑΛ που συμμετείχε στο πρόγραμμα (Εικόνες 1, 2). Εικόνα 1: «Με ενδιαφέρει η βιντεοσκόπηση και η φωτογραφία. Μου αρέσει η τέχνη του μοντάζ και όλων των σχετικών γύρω από το αντικείμενο και άλλα πολλά!» Εικόνα 2: «Μου αρέσει να βλέπω ταινίες και εικόνες, αλλά και να φτιάχνω καμιά ταινία μικρού μήκους. Είναι ένα θέμα που με ενδιαφέρει και θέλω να ασχοληθώ». Μαθητές σε γύρισμα, Αθήνα, Παλλήνη, 2012.

A ΜΕΡΟΣ Βιντεομουσεία: το πρόγραμμα και η Σύμπραξη Εδώ, χωρίς να αναλυθεί περαιτέρω η οπτική κουλτούρα των νέων σήμερα, μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά ερωτήματα: Πόσες ταινίες έχουν δει άραγε σε αίθουσα οι σημερινοί έφηβοι; Έχει διαφορά γι αυτούς το να δουν κάτι σε μικρή ή μεγάλη οθόνη; Μπορούν άραγε να αφηγηθούν την υπόθεση μιας ταινίας μεγάλου μήκους; Όταν λένε «ταινία», ποιο είναι το πρώτο πράγμα που τους έρχεται στο μυαλό; Κάποιο φετινό ή περσινό σίριαλ, μια ταινία που κατέβασαν πρόσφατα ή ένα βιντεοκλίπ από το Mad και το Youtube; Φυσικά, οι πιθανές απαντήσεις θα είναι ποικιλόμορφες και θα καθρεφτίζουν τόσο το οικογενειακό όσο και το κοινωνικό περιβάλλον των νέων, αλλά θέτουν έναν προβληματισμό για την πιθανή απόσταση ανάμεσα σε αυτό που εκείνοι φαντάζονται και αυτό που εμείς ενδεχομένως έχουμε στο μυαλό μας. Ντοκιμαντέρ με μαθητές; Εικόνα 3α Εικόνα 3β Από την αρχική λοιπόν διάθεση των μαθητών να συμμετέχουν στη δημιουργία μιας ταινίας φτάνουμε στην ένταξή τους σε ένα σχεδιασμένο πρόγραμμα που επιθυμεί να αξιοποιήσει τις αρχές Οπτικοακουστικής Παιδείας, να εντάξει την έρευνα και τη λογική του project, να δώσει χώρο στις προτάσεις μαθητών και καθηγητών και να γίνει εκφραστικό και επικοινωνιακό εργαλείο. Για την κατανόηση αυτής της διαδικασίας είναι απαραίτητο να δούμε πώς λειτουργεί η δημιουργία ενός μικρού ντοκιμαντέρ, και αυτό για δύο λόγους. Αφενός γιατί κάθε κινηματογραφική δημιουργία ήταν μέχρι πρόσφατα μια κατεξοχήν ενήλικη κατασκευή που περνάει τώρα και στα χέρια των νέων, δημιουργώντας νέα δεδομένα. Αφετέρου γιατί σε γενικές γραμμές τα παιδιά και οι νέοι έχουν μια φυσική τάση να ασχοληθούν με ιστορίες μυθοπλασίας, ιστορίες δηλαδή που εμπεριέχουν φανταστικούς χαρακτήρες και πλοκή. Αυτό συμβαίνει μάλλον γιατί η ταύτιση με ρόλους είναι βασικό στοιχείο της ανάπτυξης του παιδιού, με το οποίο νιώθει να επεξεργάζεται τον κόσμο, αλλά και διότι τα οπτικοακουστικά ερεθίσματα στην πλειονότητά τους είναι σίριαλ, κινούμενα σχέδια κ.ά., που αφορούν ιστορίες βασισμένες σε χαρακτήρες και στις περιπέτειές τους. Ας συγκρίνουμε λοιπόν τον τρόπο δημιουργίας του ντοκιμαντέρ από ενήλικες κινηματογραφιστές και από ομάδες μαθητών. Τα κοινά σημεία: Πρόκειται για δύο συστήματα που παράγουν τόσο φόρμα (στο πλαίσιο της οπτικοακουστικής γλώσσας) όσο και περιεχόμενο (μια θεματική). Τα δύο αυτά συστήματα μοιράζονται επίσης την πρόθεση να επεξεργαστούν ένα θέμα, να το ερευνήσουν και να το προβάλουν. Το ντοκιμαντέρ, και στις δύο περιπτώσεις, έχει ως κυρίαρχο στοιχείο μια πραγματικότητα που ο δημιουργός του έχει επιλέξει να επεξεργαστεί. Η πραγματικότητα όμως αυτή από τη φύση της ρέει και μεταβάλλεται, όντας ικανή να ξαφνιάσει τον καθένα, ακόμα και τον καλύτερο επαγγελματία. Όμως υπάρχουν κάποιες θεμελιώδεις διαφορές. Στην περίπτωση του κινηματογραφιστή, το όραμά του διαμορφώνεται γύρω από το εαυτό του με έναν αρκετά κλειστό τρόπο. Αρωγοί και μέτοχοι σε αυτό μπορεί να είναι ένας παραγωγός και η δημιουργική ομάδα των συντελεστών (Εικόνα 3α). Στην περίπτωση όμως των μαθητικών ομάδων, ο τρόπος προσέγγισης οφείλει να είναι πολύ πιο ανοιχτός (Εικόνα 3β). Ο ρόλος του εκπαιδευτικού και του επαγγελματία είναι να διευρύνουν όσο μπορούν το στάδιο επιλογής του θέματος, να δώσουν εργαλεία στα παιδιά για την ανάπτυξη της έρευνας και να καλλιεργήσουν τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν διαφορετικές οπτικές γωνίες πριν η ομάδα μπει στην υλοποίηση. 1 Επιπλέον, όσον αφορά το κινηματογραφικό εργαστήριο, υπάρχουν παράμετροι που αφορούν κάθε ομαδική εργασία και επιβάλλουν ένα ρυθμό: ο αριθμός των μαθητών, τα ενδιαφέροντα τους και οι ιδιαιτερότητες της ομάδας (φυλετικές, γλωσσικές, μαθησιακές κτλ.). Όλα αυτά θα καθορίσουν τη ροή των συζητήσεων και των προτάσεων. Σε αυτό το σκηνικό πάντως δεν πρέπει να ξεχνάμε την προεργασία που πρέπει να έχει μια ομάδα μαθητών προκειμένου να γίνει δημιουργική και παραγωγική. Αυτή η προεργασία αφορά κυρίως την εμπιστοσύνη, την αυτοπεποίθηση, τη συνεργατικότητα, την αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη και μπορεί να ενισχυθεί με μικρές ασκήσεις-παιχνίδια, που θα αντληθούν από διαφορετικούς τομείς, όπως το θέατρο και η φωτογραφία. 33

τα μάτια στην οπτικοακουστική γλώσσα των ίδιων των παιδιών και να συνδυάσει τις υφολογικές διαφορές. Το ντοκιμαντέρ ως εκπαιδευτικό εργαλείο και τα Βιντεομουσεία Εικόνες 4, 5: Επιμόρφωση εκπαιδευτικών, Αθήνα, 10/2010. Ο καταιγισμός ιδεών και ο συντονισμός μιας τέτοιας ομάδας μοιάζει συχνά για τον ενήλικα με μάθημα τένις σε αρχάριους διαφόρων ηλικιών, ύψους και σωματικών ικανοτήτων. Οι «μπάλες», ως συμμετοχή και ιδέες, έρχονται πίσω σε διαφορετικά ύψη και με ποικιλόμορφη τροχιά και ένταση. Ο εκπαιδευτής οφείλει λοιπόν να ενεργοποιήσει όχι μόνο τα χέρια των νέων αλλά και τα ανακλαστικά και το βλέμμα τους. Οι ιδέες τους, για να συνεισφέρουν στη δημιουργικότητα της ομάδας, θέλουμε να στοχεύσουν στο θέμα που αποφάσισαν να επεξεργαστούν. Οι «μπαλιές» που φεύγουν συστηματικά εκτός γηπέδου μάλλον δεν θα μπορέσουν να ενταχθούν. Σε αυτή την περίπτωση, συνήθως χρειάζεται περισσότερη προπόνηση ή να πιάσουν δυο τρεις μαθητές την ίδια ρακέτα και να συνεργαστούν! Γιατί, καλώς ή κακώς, μια μικρή ταινία, οφείλει να είναι μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος όσο καινοτόμα και πρωτοποριακή κι αν είναι! Έτσι οι δεξιότητες που θέλουμε να αναπτύξουμε αφορούν τόσο το να βρεθεί και να ερευνηθεί το θέμα της ταινίας όσο και να κατανοηθούν οι βασικοί κώδικες της κινηματογραφικής γλώσσας. Όμως ο εκπαιδευτής οφείλει να ανοίξει Η εμπειρία των μαθητικών παραγωγών αλλά και το ερώτημα «Το ντοκιμαντέρ ως εκπαιδευτικό εργαλείο;» μας παροτρύνουν να προσδιορίσουμε για ποιου είδους εργαλείο μιλάμε και για το πώς αυτό ισορροπεί τη διδακτική και την ευρύτερη παιδαγωγική του χρήση. Το πρόγραμμα των Βιντεομουσείων είναι ένας τρόπος αξιοποίησης του ντοκιμαντέρ σε έναν ευρύτερο προβληματισμό για το σχολείο, τόσο ως χώρο όσο και ως σύνολο ανθρώπων. Αφορά μια σταδιακή εισαγωγή του κινηματογράφου στη σχολική τάξη και τη σχολική πράξη, με τη συμμετοχή πολλών μαθητών αλλά και μια μαθητεία του εκπαιδευτικού σε διαδικασίες παρόμοιες με το project, που είναι τόσο επίκαιρο ξανά στη χώρα μας. Τα Βιντεομουσεία, σύμφωνα με τη βασική ιδέα που τα διέπει, αφορούν την οργάνωση εργαστηρίων για την παραγωγή μικρών μαθητικών ντοκιμαντέρ με θέματα από την καθημερινή τους κουλτούρα και το περιβάλλον. Το ερώτημα το οποίο προσπαθούμε να απαντήσουμε με τα παιδιά είναι: «Αν φτιάχναμε ένα Μουσείο των Νέων στο οποίο εσείς θα αποφασίζατε τι θα παρουσιαζόταν, τι θα θέλατε να δουν όσοι μπουν;» 2 Η ομάδα λοιπόν προτείνει θέματα που την εκφράζουν, που θεωρεί ότι αξίζει τον κόπο να γίνουν ταινίες μικρού μήκους, με το σκεπτικό να εκπροσωπηθούν σε ένα Μουσείο των Νέων του Μέλλοντος. Η ταινία τους, με προτεινόμενη διάρκεια μέχρι 4 λεπτά, μπορεί να αφορά κάθε είδους θέμα που τους απασχολεί και θα ήθελαν να μεταφερθεί σε νέους άλλων περιοχών και άλλων εποχών και γίνεται έκθεμα στο εικονικό Βιντεομουσείο των σχολείων που συμμετέχουν. Η ιδέα του προγράμματος βασίζεται στη δυνατότητα ο καθένας μας να παρουσιάσει μέσα από την προσωπική του ματιά κάτι από τον περίγυρό του, το οποίο πιστεύει ότι αξίζει να διαφυλαχθεί στο μέλλον. Με αυτό τον τρόπο προωθούμε έναν εκδημοκρατισμό της επιμέλειας μιας έκθεσης, και μάλιστα όχι σε ένα καθώς πρέπει μουσείο, αλλά σε ένα άλλο νεανικό, ίσως μικρότερο και με διαφορετικό τρόπο παρουσίασης. Ένα μουσείο που θα έχει ενδιαφέρον να το δούμε σε δέκα, είκοσι ή τριάντα χρόνια και θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι απασχολούσε τους νέους μιας περιοχής κάποτε. Σε αυτό το πλαίσιο κάθε ομάδα νέων είναι ελεύθερη να προτείνει τις δικές της λύσεις πάνω στο θέμα που θα επιλέξει. Η επιλογή οπτικής γωνίας είναι από τα σημαντικότερα θέματα που θα πρέπει να αντιμετωπίσουν: Δεν αρκεί να αποφασίσεις ότι π.χ. θα μιλήσεις για την έλλειψη κοινόχρηστων χώρων. Πρέπει να βρεις και με ποιο τρόπο θα το αναδείξεις. Με ποιες εικόνες και τι ύφος θα χρησιμοποιήσεις. Ενδεχομένως ένας νέος από το Μενίδι έχει άλλα πράγματα να πει από έναν νέο που κατοικεί στο Ψυχικό. Ίσως υπάρχουν όμως και αλλά θέματα που, άσχετα με τον τόπο, ταυτίζονται, αλλά διαφέρει ο τρόπος διαχείρισής τους. Με αυτό τον τρόπο τα Βιντεομουσεία ενθαρρύνουν τους μαθητές να ρίξουν μια πιο συγκροτημένη και προσωπική ματιά στο χώρο τους, στην καθημερινότητά τους και στις επιλογές τους, μαθαίνοντας παράλληλα πώς να εκφράζονται με τα εργαλεία της εικόνας και του ήχου. 34 Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας Mια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους

A ΜΕΡΟΣ Βιντεομουσεία: το πρόγραμμα και η Σύμπραξη Επιμόρφωση εκπαιδευτικών Για να επιτευχθεί το παραπάνω σε συνεργασία με εκπαιδευτικούς που δεν είναι εξειδικευμένοι σε κινηματογραφικά θέματα, διοργανώνεται στο πρώτο μισό της χρονιάς επιμόρφωση των εκπαιδευτικών αλλά και των συνεργαζόμενων κινηματογραφιστών που θα συμμετέχουν, η οποία έχει διάρκεια περίπου 35 ώρες. Ανάμεσα στις συναντήσεις προβλέπονται φάσεις εφαρμογής μέσα στην τάξη των ασκήσεων που μαθαίνουν οι εκπαιδευτικοί κατά την επιμόρφωσή τους. Οι εκπαιδευτικοί έχουν έτσι την ευκαιρία, μαζί με τους κινηματογραφιστές, να δοκιμάσουν μια σειρά βιωματικών δραστηριοτήτων που συνδυάζουν την παραγωγή, την παρατήρηση και την ανάλυση. Η χρήση της φωτογραφίας, του ήχου και της κινούμενης εικόνας αξιοποιείται τόσο ως εκφραστικό μέσο όσο και ως μέσο επικοινωνίας και πληροφόρησης. Η φιλοσοφία μας βασίζεται στην αποδόμηση της κινηματογραφικής και τηλεοπτικής γλώσσας και την ανασύνταξή της σε μικρές ασκήσεις-παιχνίδια που δοκιμάζονται από τους εκπαιδευτικούς, έτσι ώστε να μπορέσουν μετά να τα μεταφέρουν στην τάξη. Οι ασκήσεις αυτές αρχικά σχεδιάστηκαν στο εργαστήριο Οπτικοακουστικής Έκφρασης του Προγράμματος «ΜΕΛΙΝΑ Εκπαίδευση και Πολιτισμός» (1995-2003), εμπλουτίστηκαν με νέα στοιχεία και συμπληρώθηκαν από νέες ασκήσεις στα χρόνια της εκπαιδευτικής δραστηριότητας του Κέντρου Εκπαιδευτικών Δράσεων Καρπός. Πολλές από αυτές μπορούν να αναζητηθούν στο πλαίσιο των αναρτήσεων του Ψηφιακού Σχολείου 3 αλλά και στον ιστότοπο του Καρπού (www.karposontheweb.org). Σε αυτές τις ασκήσεις μαθητεύουμε στην ανάγνωση των εικόνων, στη συνειδητοποίηση του ήχου, στη γνωριμία με το μοντάζ και τη σύνθεση, στη σεναριακή οργάνωση, στην έννοια της οπτικής γωνίας και της υποκειμενικότητας. Έτσι, οι εκπαιδευτικοί εισάγονται πρακτικά στον πλούτο της οπτικοακουστικής γλώσσας και μπορούν σταδιακά να εμβαθύνουν στις τεχνικές αυτές μέσα στη χρονιά, με τη συνεργασία που θα έχουν με τους επαγγελματίες κινηματογραφιστές. Η επιμόρφωση λοιπόν βασίζεται στο βίωμα και στην πρακτική εξάσκηση και στη συνέχεια στην ομαδική επεξεργασία (Εικόνες 4, 5, 6). Συνεργασία με επαγγελματίες κινηματογραφιστές Κεντρικό στοιχείο του σχεδιασμού του προγράμματος αποτελεί η συνεργασία των σχολείων με νέους κινηματογραφιστές που επίσης συμμετείχαν στην επιμόρφωση για να εκπαιδευτούν στο είδος των δραστηριοτήτων που προτείνουμε, καθώς και για να γνωρίσουν από κοντά τους εκπαιδευτικούς Εικόνα 6: Μαθητές σε άσκηση επιλογής, αξιολόγησης υλικού και μοντάζ, Αθήνα, 10/2011. 35

οι οποίοι συμμετέχουν. Καθένας τους αναλαμβάνει τη μερική καθοδήγηση ενός εκπαιδευτικού και της ομάδας των μαθητών του. Έτσι, σε όλες τις φάσεις σεναριακής επεξεργασίας, γυρισμάτων, μοντάζ κτλ. προβλέφθηκε, σε κάθε ομάδα μαθητών-εκπαιδευτικού η συνεργασία ενός νέου κινηματογραφιστή για συνολικά περίπου 50 ώρες το χρόνο. Ο τρόπος, ο βαθμός συμμετοχής αλλά και παρέμβασης του εξωτερικού συνεργάτη αποτελεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα, που αφορά πλήθος προγραμμάτων, όπου οι τέχνες ενσωματώνονται σε σχολικές/νεανικές ομάδες. Αποτελεί στόχο ενός άλλου άρθρου, αλλά σε γενικές γραμμές πρόκειται για μια πολύ λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη μετάδοση πληροφοριών/ερεθισμάτων και την πρόταση ύφους, δομής, τεχνοτροπίας και λύσεων εκ μέρους του ενήλικα επαγγελματία. Ακόμα θέτει ερωτήματα και προτάσεις για την ισορροπία ανάμεσα στον εξωτερικό συνεργάτη και τον εκπαιδευτικό, καθώς και για τον τρόπο που στοιχεία της ύλης μπορούν να δοκιμαστούν διαθεματικά. Η ομάδα συναποφασίζει Ποια είναι η διαδικασία στην τάξη; Μέσα από συζητήσεις η ομάδα προσπαθεί να εντοπίσει το θέμα που συγκινεί περισσότερο και εκφράζει την πλειοψηφία. Η έρευνα που γίνεται για τις διάφορες προτάσεις από τις επιμέρους ομάδες διευρύνει τη συζήτηση και μειώνει την αρχική πληθώρα των υποψήφιων θεμάτων. Αν χρειαστεί, η τάξη οδηγείται σε ψηφοφορία. Αυτό το στάδιο συζήτησης και διερεύνησης του θέματος έχει στόχο να προβληματίσει την ομάδα και να τη βάλει σε συνθήκες διαλόγου και διαπραγμάτευσης. Αυτό δηλαδή που ο ντοκιμαντερίστας κάνει προσωπικά και εσωτερικά η ομάδα το διαχειρίζεται ομαδικά. Ακόμα το θέμα ενδέχεται να χρειάζεται έρευνα σε άλλους χώρους και με τρίτους, ξένους προς το σχολικό περιβάλλον, γεγονός που εκθέτει τα παιδιά σε πραγματικές συνθήκες έρευνας και ερωταπαντήσεων με νέα πρόσωπα. Ο προβληματισμός του τύπου «Ποιον να ρωτήσουμε, πού θα αναζητήσουμε πληροφορίες, τι πιστεύουμε εμείς και τι οι άλλοι» έχει στόχο να ανοίξει τους ορίζοντες των μαθητών και να τους εξοικειώσει με μεθόδους έρευνας. Παράλληλα, εντάσσονται σε ομαδικές και συνεργατικές διαδικασίες, αναλαμβάνουν ρόλους και ευθύνες τις οποίες πρέπει να φέρουν σε πέρας. Στη συνέχεια, συντονίζεται η συνεργασία τους με νέους κινηματογραφιστές, που επιμορφώθηκαν επίσης για το πρόγραμμα αυτό. Δίνονται με αυτό τον τρόπο κατευθυντήριες γραμμές και προτάσεις για τρόπους οργάνωσης των ιδεών. Σε αυτή τη φάση οι επαγγελματίες του κινηματογράφου συμμετέχουν στη διαμόρφωση του σεναρίου ως βοηθοί της ομάδας και καθοδηγούν παράλληλα διάφορες δραστηριότητες πάνω στην οπτικοακουστική γλώσσα με πρακτικές ασκήσεις, ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές και βιντεοκάμερα, καθώς και προβολή παραδειγμάτων από προηγούμενες χρονιές. Για το ρόλο των εξωτερικών συνεργατών επισημαίνεται ότι η συμβολή τους είναι καθοριστική στις περιπτώσεις που ο εκπαιδευτικός δεν έχει ανάλογη εμπειρία. Μάλιστα, με την εμπειρία τριών χρόνων εφαρμογής του προγράμματος, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μόνο εκπαιδευτικοί που είχαν πάνω από δύο χρόνια εξάσκησης στη δημιουργία ταινίας μπορούν να λειτουργήσουν σχετικά αυτόνομα. Και φυσικά, όπως κάθε ενήλικας εκπαιδευτής, τόσο οι κινηματογραφιστές όσο και οι υπεύθυνοι εκπαιδευτικοί μεταφέρουν στην ομάδα μαθητών τη δική τους οπτική γωνία για τις διαδικασίες μάθησης αλλά και για το ύφος και τον τρόπο επικοινωνίας του ντοκιμαντέρ. Ανάπτυξη σεναρίου Οι συζητήσεις για τα θέματα θέτουν τις έννοιες του τόπου, π.χ. «Ποιο θέμα μάς αφορά σε αυτή τη γειτονιά, σε αυτή την πόλη;» και του χρόνου, π.χ. «Τι συμβαίνει αυτή την περίοδο που είναι σημαντικό για εμάς;» και στη συνέχεια της επιλογής οπτικής γωνίας, π.χ. «Από ποιά πλευρά θα δούμε το θέμα; Από ποιανού την οπτική;» Η ομάδα επιλέγει το θέμα της και την άποψη στην οποία αισθάνεται πιο κοντά. Αυτή αναπόφευκτα και εν αγνοία της ωριμάζει μαζί με την ομάδα μέσα στη χρονιά, που σημαίνει ότι θα υπάρξουν αλλαγές, όπως συμβαίνει σε κάθε ντοκιμαντέρ και ταινία. Τα σχολεία που συμμετείχαν στο πρόγραμμα κατά το 2010-12 έδωσαν με αφορμή τα Βιντεομουσεία τους τόσο πολιτιστικές όσο και περιβαλλοντικές προεκτάσεις. Η καθημερινότητά τους τους πρόσφερε μια πρώτη ύλη, που αξιοποιήθηκε στο ευρύτερο πλαίσιο του ντοκιμαντέρ. Ας μην ξεχνάμε ότι το ντοκιμαντέρ σήμερα κουβαλά στην πλάτη του την κληρονομιά του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, μπολιασμένο με τις υφές της μυθοπλασίας, του ρεπορτάζ και του βιντεοκλίπ, επιτρέποντας έτσι πολλά είδη εφαρμογών. Προσφέρει έτσι μια φόρμα ιδιαίτερα ανοιχτή, για να ενσωματώσει διαφορετικές ματιές, πράγμα απαραίτητο όταν δουλεύουμε με νέους και σε διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά περιβάλλοντα. Η καταγραφή και η ερμηνεία των θεμάτων από τους μαθητές αποδείχθηκε ότι έγινε με μεγάλη ευελιξία. Παρά την προδιάθεση των νέων να φανταστούν μυθοπλασίες, όπως αναφέρθηκε, δηλαδή ιστορίες με χαρακτήρες και υπόθεση προδιαγεγραμμένη, εισάγοντας το στοιχείο του ντοκιμαντέρ, πιστεύουμε ότι εμπλουτίσαμε το τελικό αποτέλεσμα και μπολιάσαμε τον προβληματισμό τους με αξίες που διεγείρουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές ευαισθησίες. Ποιες ήταν τελικά οι θεματικές που απασχόλησαν; Ας δούμε ποια θέματα κυριάρχησαν μέσα από μερικούς τίτλους ταινιών από το 2010-11, που μπορεί κανείς να δει στις ιστοσελίδες www.videomuseums.eu, http://dide-anatol.att.sch. gr, www.karposontheweb.gr Χώροι χαλάρωσης/ψυχαγωγίας στην καθημερινότητα/η έλλειψη και ανεπάρκειά τους (Paradise City, Πάμε πλατεία, Σκέψου χρώματα, Πού πάμε τώρα;) Ελεύθερη έκφραση και χώρος (γκράφιτι/σκίτσα, μουσική) (Tα παιδιά της Non-art, Η βάση μας) Η φιλία και πώς επηρεάζεται από την τεχνολογία (Υπολογιστής Vs Περιβάλλον) ή η φιλία και η διαφορετικότητα/στιλ (Έτσι όπως είμαι) Άλυτα περιβαλλοντικά ζητήματα (Αντιθέσεις) Τα βιντεοεκθέματα αυτά αντιπροσωπεύουν μαθητικές ομάδες από μια διευρυμένη ιδιόμορφη περιοχή, την Ανατολική Αττική. Αυτή συνδυάζει το αστικό τοπίο της περιφέρειας, 36 Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας Mια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους

A ΜΕΡΟΣ Βιντεομουσεία: το πρόγραμμα και η Σύμπραξη με εργατικές-μικροαστικές περιοχές (Μενίδι), νεόδμητες γειτονιές της αναπτυσσόμενης Αθήνας του 2000 (Γλυκά Νερά, Πικέρμι), αλλά και οικισμούς με μεικτή εποχιακή γεωργικήτουριστική ταυτότητα (Μαραθώνας, Νέα Μάκρη, Κερατέα, Λαύριο). Βλέποντας κανείς τις ταινίες, και ειδικά αν τις δει σε σχέση τη μία με την άλλη, αποκτά μια εικόνα των μαθητών στην Ελλάδα σήμερα. Όταν προβλήθηκαν σε εκπαιδευτικούς και μαθητές έδωσαν αφορμή για συζητήσεις και συγκρίσεις. Είναι φανερό ότι οι άλλοι μαθητές, ως θεατές, αναγνωρίζουν σχέση τους με τους υπολογιστές, είτε για τα ρούχα, είτε για τις χωματερές, έκανε εντύπωση στους εταίρους μας. Και έτσι αυτό που εμείς θεωρήσαμε δεδομένο (να απασχολούν δηλαδή τους νέους μας τέτοια ζητήματα) αποδείχθηκε «διαφορετικό» μέσα από τα μάτια κάποιων άλλων. Πρόκειται για μια διαδικασία γνώριμη στο χώρο του ντοκιμαντέρ, που βρήκε την αναλογία της και στις μαθητικές παραγωγές: Η δική μας ματιά ανοίγει ορισμένες φορές νέα παράθυρα όχι μόνο σ εμάς αλλά και στους θεατές μας. Μαθητές σε άσκηση ντοκιμαντέρ, Αθήνα, 10/2011. τη νεανική ματιά και μπαίνουν εύκολα στη διαδικασία να μιλήσουν για τον εαυτό τους μέσα από την ταινία των συνομηλίκων τους. Τα θέματα αυτά βέβαια δεν μας ξαφνιάζουν, ίσως γιατί κι εμείς ζούμε στην Ελλάδα του σήμερα. Ξάφνιασαν όμως τους συνεργάτες μας στη Γερμανία (εκπαιδευτικούς και μαθητές), καθώς κατά το 2010-12, μέσω του προγράμματος Comenius- Regio, το πρόγραμμα εφαρμόστηκε και σε μια περιοχή της Γερμανίας. Η διεκδικητικότητα, καθώς και η κοινωνική τοποθέτηση των περισσότερων ομάδων, είτε μίλαγαν για τη Στόχοι Αποτελέσματα Οι στόχοι του προγράμματος ήταν και είναι πολλαπλοί και η πρώτη αξιολόγηση δείχνει ότι επιτυγχάνονται σε μεγάλο βαθμό. 4 Θεωρώ ότι οι μαθητές μας εμβάθυναν στις θεματικές τους με τρόπο αποτελεσματικό και συγκινητικό και πέτυχαν μια ομαδική ματιά, καίρια στις περισσότερες περιπτώσεις. Τα παιδιά αποδείχθηκε ότι συμμετείχαν αναλαμβάνοντας διαφορετικούς ρόλους, ακολούθησαν το πρόγραμμα με την καθοδήγηση εκπαιδευτικών διαφορετικών ειδικοτήτων (π.χ. 37

φιλόλογοι, Πληροφορικής, Γερμανικών και Φυσικής Αγωγής), συνεπώς υλοποίησαν τις ταινίες μέσα από διαφορετικές δράσεις στο πλαίσιο της ευρύτερης σχολικής ζωής. Η δημιουργία μιας ταινίας, όσο μικρή και αν είναι, απαιτεί την ομαδικότητα, τη συνεργασία και τέλος το συντονισμό. Τα θέματα που αναπτύσσονται στο πρόγραμμα των Βιντεομουσείων συνήθως προϋποθέτουν έρευνα, σύνταξη ερωτήσεων και επεξεργασία των απαντήσεων, διαχείριση των πληροφοριών και διαπραγμάτευση μέσα στην ομάδα. Οι μαθητικές ομάδες έκαναν ουσιαστικές συζητήσεις, ακόμα και όταν δυσκολεύονταν να καταλάβουν πού θα καταλήξουν. Έρχονται σε ουσιαστική επαφή με διαφορετικά εκφραστικά μέσα του ντοκιμαντέρ και του κινηματογράφου που κυριαρχούν στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο: Συνεντεύξεις Παράθεση στοιχείων έρευνας από παρουσιαστή Άτυπες συνεντεύξεις με τη μορφή συζήτησης Προσωπικό ποιητικό σπικάζ-αφήγηση Παρακολούθηση δράσεων ντοκιμαντέρ της παρατήρησης Συγγραφή μικρών διαλόγων Οι ασκήσεις με φωτογραφικές μηχανές και κάμερες είναι ένας ακόμα τρόπος για να γνωριστούν καλύτερα οι μαθητές μεταξύ τους, αλλά και για να εξοικειωθούν με τις έννοιες τις οποίες κουβαλά η εικόνα πέρα από τις τυχαίες λήψεις που εκείνοι κάνουν με το κινητό τους. Εξελίσσοντας τις τεχνικές τους δεξιότητες στα ψηφιακά μέσα, διαπιστώνουν τον υποκειμενισμό που συνεπάγεται κάθε διαφορετική επιλογή εικόνας και ήχου, κάτι που γίνεται ακόμα πιο έντονο στο στάδιο του μοντάζ (σύνθεση). Η κατασκευή μιας ταινίας απαιτεί στιβαρή δομή και πολλαπλές επιλογές, που μοιάζουν με τις ανάγκες δομής του γραπτού και προφορικού λόγου, ενός από τους κυρίαρχους στόχους της σχολικής παιδείας. Δεν πρέπει ακόμα να ξεχνάμε ότι όλες αυτές οι δεξιότητες συνδυάζονται με την ψυχαγωγία και, σύμφωνα με τους εκπαιδευτικούς, κάνουν πάντα να ενασχοληθούν μαθητές με πολύ διαφορετικές επιδόσεις σε άλλα γνωστικά αντικείμενα. Τέλος, τα παιδιά γεύονται και αποδέχονται (με δυσκολία είναι η αλήθεια) το ότι ως δημιουργοί δίνουμε μόνο ένα καταστάλαγμα της εμπειρίας που είχαμε και δεν μπορούμε να πούμε τα πάντα σε μια ταινία. Αυτή η διαδικασία είναι νομίζω η απαρχή μιας ωριμότητας που μπορεί να καθοδηγήσει τους νέους στο μέλλον. Σημειώσεις 1. Θεοδωρίδης Μ. (2011), «Οδηγός εκπαιδευτικού για το ΠΣ στην Οπτικοακουστική Έκφραση (κεφ. «Μπορούν οι δραστηριότητες να μας κάνουν καλύτερους ανθρώπους;»), ΥΠΠΔΒΜΘ, πιλοτική ανάρτηση στο Ψηφιακό Σχολείο, Νέα Πιλοτικά Προγράμματα Σπουδών, Οδηγοί για τον Εκπαιδευτικό, Επιστημονικό Πεδίο: Πολιτισμός Δραστηριότητες Τέχνης. 2. Αναλυτική περιγραφή της σχετικής διαδικασίας στο άρθρο: Θεοδωρίδης Μ. (2012), «Βιντεομουσείο των νέων μιας κοινότητας: η προϊστορία ενός προγράμματος». Στο Ν. Γκόβας (επιμ.), Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας. Μια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους, Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής, Αθήνα. 3. Θεοδωρίδης Μ., Λεωνίδα Μ. (2011), Πρόγραμμα Σπουδών για την Οπτικοακουστική Έκφραση στην Υποχρεωτική Εκπαίδευση,ΥΠΠΔΒΜΘ, πιλοτική ανάρτηση στο Ψηφιακό Σχολείο, Νέα Πιλοτικά Προγράμματα Σπουδών, ΠΣ για τον Πολιτισμό και την Αισθητική Παιδεία. Επιστημονικό Πεδίο: Πολιτισμός Δραστηριότητες Τέχνης πρόταση β / Οπτικοακουστική Έκφραση http://digitalschool.minedu.gov.gr/ info/newps.php. 4. Βλέπε σχετικό άρθρο: Κρητικού Ε., Θεοδωρίδης Μ., Δημάκη, Ε. (2012), «Στοιχεία αξιολόγησης της εφαρμογής του προγράμματος Βιντεομουσεία στην Ανατολική Αττική». Στο Ν. Γκόβας (επιμ.), Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας. Μια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους, Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ανατολικής Αττικής, Αθήνα. Η Μαρία Λεωνίδα είναι σκηνοθέτης. Σπούδασε Ιστορία, Ιστορία της Τέχνης και Κινηματογράφο στην Ελλάδα και την Αγγλία. Έχει σκηνοθετήσει πολλά ντοκιμαντέρ σε συνεργασία με την ΕΡΤ, το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, τη Γερμανική Τηλεόραση ZDF/3SAT, την EBU, εφαρμογές που συνδυάζουν γραφιστική και διαδραστικότητα. Έχει επίσης συνεργαστεί σε θεατρικές παραστάσεις. Συνεργάστηκε ως υπεύθυνη του οπτικοακουστικού εργαστηρίου για παιδιά προσφύγων στο τριετές ευρωπαϊκό πρόγραμμα CH.I.C.A.M. με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Λονδίνου και έκτοτε ασχολείται συστηματικά με τη διδασκαλία της χρήσης της εικόνας και του ήχου σε παιδιά, νέους και εκπαιδευτικούς σε ελληνικά και διεθνή προγράμματα: North Aegean Narratives 2011-12, Videomuseums (2010-12), JOBAct (2011) Stranger Festival 2009, Ecowomen 2008. Είναι ιδρυτικό μέλος της μη κερδοσκοπικής εταιρείας Καρπός Κέντρο Εκπαιδευτικών Δράσεων και Διαπολιτισμικής Επικοινωνίας (www.karposontheweb.org), που ασχολείται με τη διάδοση της Οπτικοακουστικής Παιδείας σε ανθρώπους κάθε ηλικίας. Έχει παρουσιάσει την εργαστηριακή της δουλειά σε ελληνικά και ευρωπαϊκά παιδαγωγικά συνέδρια. Είναι υποψήφια διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών. 38 Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούρας Mια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους