Περιβαλλοντικά Συστήματα Ενότητα 3: Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη Χαραλαμπίδης Γεώργιος Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος και Μηχανικών Αντιρρύπανσης
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Με την ολοκλήρωση της 4ης ενότητας ο φοιτητής θα πρέπει:. Να έχει κατανοήσει τη σχέση της βιομηχανίας με το περιβάλλον. Να γνωρίζει τον ορισμό και το περιεχόμενο της βιώσιμης ανάπτυξης. Να τον απασχολεί η σχέση της τουριστικής δραστηριότητας με το φυσικό περιβάλλον. 4
Περιεχόμενα ενότητας (1/2) Προστασία του Περιβάλλοντος και Αειφόρος Ανάπτυξη. Βιομηχανία και Περιβάλλον. Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή. Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα ως Ανταγωνιστικό Πλεονέκτημα. 5
Περιεχόμενα ενότητας (2/2) Περιβαλλοντική Διαχείριση των Επιχειρήσεων. Βιώσιμη Ανάπτυξη και Προστασία του Περιβάλλοντος. Τουρισμός και Περιβάλλον. Επιλογές για Βιώσιμη Ανάπτυξη. 6
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (1/12) Προστασία του Περιβάλλοντος και Αειφόρος Ανάπτυξη. Η προστασία του περιβάλλοντος έχει καθοριστική σημασία για την ποιότητα ζωής των σημερινών και επερχόμενων γενεών. Αποτελεί πρόκληση ο συνδυασμός της προστασίας του περιβάλλοντος με τη συνεχιζόμενη οικονομική μεγέθυνση στα πλαίσια της αειφορίας. 7
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (2/12) Ελληνικό Σύνταγμα, 1986, Άρθρο 24: «Η προστασία του Φυσικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει την υποχρέωση να παίρνει προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα...». 8
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (3/12) Ιστορικά στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) για περιβαλλοντικές δράσεις. Στοκχόλμη, 1972: Συνδιάσκεψη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.). για το περιβάλλον στην Ευρώπη. Συνθήκη του Μάαστριχτ: Οι αρχές της αειφόρου ανάπτυξης για την προστασία κοινωνικών αγαθών, όπως η υγεία, η ποιότητα ζωής και το μέλλον κάθε ευρωπαίου πολίτη. 9
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (4/12) 1ο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Πλαίσιο, 1973-1976: Έθεσε τις βασικές αρχές και το πεδίο εφαρμογής της πολιτικής για το περιβάλλον. Καθιερώνεται η αρχή της προληπτικής δράσης έναντι της κατασταλτικής, ενώ για πρώτη φορά γίνεται αναφορά στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». 10
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (5/12) 4ο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Πλαίσιο, 1987-1992: Εδραιώνεται η πολιτική διάσταση του περιβάλλοντος και γίνεται εμφανής η σχέση του με την οικονομική ανάπτυξη. 5ο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Πλαίσιο, 1992-1997: Τιτλοφορείται ως «Πρόγραμμα της Κοινότητας σχετικά με την πολιτική και την δράση για το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη». 11
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (6/12) Ορσιμένα βασικά αξιώματα στα οποία στηρίζεται η Ευρωπαϊκή δράση για το περιβάλλον, πάνω στα οποία δημιουργείται το κοινωτικό κεκτημένο. Προστασία του Περιβάλλοντος στόχος κοινοτικής δράσης. Αρχή της επικουρικότητας και Αρχή της κοινής ευθύνης. 12
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (7/12) Αρχή της ενσωμάτωσης. Αρχή της πρόληψης. Αρχή της βέλτιστης προστασίας. Αρχή της επανόρθωσης στην πηγή. Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει». 13
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (8/12) Μία πολύ σημαντική προτεραιότητα της Ε.Ε. στον τομέα του περιβάλλοντος. Είναι το πρόγραμμα δράσης με τον τίτλο: «Περιβάλλον 2010: Το μέλλον μας, η επιλογή μας». Καλύπτει την περίοδο 2001 2010, με τις παρακάτω θεματικές προτεραιότητες: 14
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (9/12) Αντιμετώπιση της αλλαγής του κλίματος και της θέρμανσης του πλανήτη. Προστασία των φυσικών ενδιαιτημάτων και της άγριας πανίδας και χλωρίδας. Αντιμετώπιση των προβλημάτων που συνδέονται με περιβάλλον και την υγεία. Διατήρηση των φυσικών πόρων και διαχείριση των αποβλήτων. 15
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (10/12) Στο πρόγραμμα δράσης τονίζεται επί πλέον: Η εφαρμογή στην πράξη των υφιστάμενων περιβαλλοντικών νόμων. Η συνεκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων σε όλες τις πολιτικές της Ε.Ε. (για παράδειγμα γεωργία, ανάπτυξη, ενέργεια, αλιεία, βιομηχανία, εσωτερική αγορά, μεταφορές). 16
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (11/12) Η ενεργός συμμετοχή των επιχειρήσεων και των καταναλωτών στην εξεύρεση λύσεων για τα οικονομικά προβλήματα. Η παροχή των απαραίτητων πληροφοριών στους πολίτες, ώστε να φέρονται φιλικά προς το περιβάλλον. 17
Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (12/12) Η αύξηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με τη σημασία που έχει η ορθολογική χρησιμοποίηση των γαιών για την προστασία των φυσικών ενδιαιτημάτων και του τοπίου και για την ελαχιστοποίηση της αστικής ρύπανσης. 18
Βιομηχανία και Περιβάλλον (1/3) Ο σημαντικότερος χρήστης φυσικών πόρων είναι η βιομηχανία, η οποία και αποτελεί μία σημαντική πηγή ρύπανσης. Η βιομηχανία χρησιμοποιεί νερό, υλικά και ενέργεια και παράγει:. 19
Βιομηχανία και Περιβάλλον Υγρά απόβλητα. Αέρια ρύπανση. (2/3) Στερεά απορρίμματα. Προκαλεί μεταφορές και επιδρά στο περιβάλλον. 20
Βιομηχανία και Περιβάλλον (3/3) Στον αντίποδα της αρνητικής συμπεριφοράς της βιομηχανίας ως προς το περιβάλλον μπορεί κανείς να αντιτάξει ότι αυτή διαθέτει την τεχνολογία, την τεχνογνωσία, τους πόρους και αντίστοιχο επιχειρηματικό πνεύμα να καινοτομεί και να αξιοποιεί την κοινωνική απαίτηση για περιβαλλοντικά φιλική συμπεριφορά (σε σχέση με άλλους τομείς της οικονομίας που προκαλούν ρύπανση όπως γεωργία, μεταφορές και άλλα). 21
Περιβαλλοντικές επιπτώσεις βιομηχανικής παραγωγής Σχήμα 1. Περιβαλλοντικές επιπτώσεις βιομηχανικής παραγωγής, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.,Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, 2005, Τόμος Ι., σελ.134, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 22
Μέτρα περιβαλλοντικής προστασίας Σχήμα 2. Μέτρα περιβαλλοντικής προστασίας, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, 2005, Τόμος Ι., σελ.134, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 23
Βιομηχανία και Περιβάλλον 1/3 Η αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής ρύπανσης γίνεται με μεθόδους περιβαλλοντικής προστασίας, διαφορετικής πολυπλοκότητας και απαιτήσεων σε επενδύσεις. Αυτές περιλαμβάνουν: Επενδύσεις είτε σε τεχνολογίες αντιρρύπανσης είτε στην αντικατάσταση του ιδίου του εξοπλισμού. 24
Βιομηχανία και Περιβάλλον 2/3 Μεταβολές στις τεχνικές προδιαγραφές των ίδιων των προϊόντων με αντικατάσταση των πρώτων υλών. Τεχνολογικές αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία για την αποφυγή και την ελαχιστοποίηση των αποβλήτων, την ανάκτηση της ενέργειας και την ανακύκλωση υλικών. 25
Βιομηχανία και Περιβάλλον 3/3 Κατάλληλη οργάνωση και διαχείριση της παραγωγής και της συντήρησης του εξοπλισμού. 26
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (1/10) Η αντικατάσταση του ελέγχου της ρύπανσης του περιβάλλοντος από την πρόληψη των φαινομένων αυτών πρέπει να βασίζεται, κατά τους ειδικούς επιστήμονες, στη χρήση καθαρής τεχνολογίας, κύρια στο βιομηχανικό τομέα. 27
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (2/10) Καθαρή τεχνολογία: Το σύνολο του βιομηχανικού εξοπλισμού, που παράγει τα ελάχιστα δυνατά απόβλητα, εξοικονομώντας παράλληλα ενέργεια και πρώτες ύλες. 28
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (3/10) Σε αυτά τα πλαίσια, αρκετές εθνικές κυβερνήσεις (για παράδειγμα Δανία, Νορβηγία, Γερμανία) χρηματοδοτούν προγράμματα για την προώθηση της καθαρής τεχνολογίας. 29
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (4/10) Τα συνολικά ποσά που δαπανώνται από το δημόσιο τομέα και τη βιομηχανία (εξόρυξη, κατασκευή, παροχή ενέργειας και νερού) για τη προστασία του περιβάλλοντος ποικίλουν ανάμεσα στις χώρες από 0,5% του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ) για τη Λιθουανία έως 2,4% για την Πολωνία. 30
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (5/10) Σχήμα 3. Ετήσιες δαπάνες για την προστασία του περιβάλλοντος, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, 2005, Τόμος Ι., σελ.138, Εκδόσεις Α. Σταμούλη. 31
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (6/10) Το κόστος για την υποστήριξη έργων περιβαλλοντικής προστασίας έχει υπολογιστεί στα 100 δισεκατομμύρια. Αν και τα στατιστικά στοιχεία γύρω από αυτά τα μεγέθη δεν είναι ιδιαίτερα ακριβή, μπορεί να θεωρηθεί ότι οι ετήσιες δαπάνες για την περιβαλλοντική προστασία προσεγγίζουν το ύψος των 120 150 δισεκατομμυρίων. 32
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (7/10) Τα βήματα, αντιστοίχως για καθαρή τεχνολογία και καθαρή βιομηχανική παραγωγή (clean production) περιλαμβάνουν:. Αντικατάσταση των τοξικών υλικών με λιγότερες τοξικές ύλες. 33
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (8/10) Επανασχεδιασμός βιομηχανικού εξοπλισμού παραγωγής με στοχο απλές μηχανικές διαδικασίες να αντικαταστήσουν, όπου δυνατόν, μεθόδους παραγωγής βασισμένες στη χρήση τοξικών χημικών ουσιών. 34
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (9/10) Επανασχεδιασμός βιομηχανικών προϊόντων, ώστε να περιορισθεί η ανάγκη για χημικές επεξεργασίες και για τη χρήση τοξικών ουσιών. Βελτίωση της λειτουργίας και συντήρησης του βιομηχανικού εξοπλισμού, για περιορισμού των διαρροών και των καταναλώσεων. 35
Καθαρή Τεχνολογία Καθαρή Παραγωγή (10/10) Εφαρμογή των μεθόδων παραγωγής που περιλαμβάνουν διεργασίες ανακύκλωσης. 36
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (1/8) Εταιρείες οι οποίες θεωρούν ότι η περιβαλλοντική προστασία (μη χρήση βλαβερών ουσιών) είναι ικανή να τους δώσει ανταγωνιστικό αποτέλεσμα, ακολουθούν επιθετική στρατηγική, εξοικονομώντας υψηλό κόστος διαχείρισης αποβλήτων. Παρουσιάζουν στην αγορά περιβαλλοντικά αποδεκτά προϊόντα, με τελικό αποτέλεσμα να αποκτούν συγκριτικά πλεονεκτήματα. 37
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (2/8) Δύο είναι τα σημαντικά πλεονεκτήματα, τα οποία έχει μία στρατηγική που αποδέχεται την περιβαλλοντική προστασία ως συνιστώσα της βιομηχανικής ανάπτυξης:. α. Οι νέες, περιβαλλοντικά αποδεκτές, τεχνολογίες προσφέρουν συνήθως νέα προϊόντα χαμηλότερου κόστους, κοινωνικά αποδεκτά, που μπορούν να αυξήσουν τις πωλήσεις τους. 38
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (3/8) β. Η περιβαλλοντικά δραστηριοποιημένη επιχείρηση, βελτιώνει την κοινωνική της αποδοχή σε σχέση με τον καταναλωτή και τυγχάνει της υποστήριξης και των υπαλλήλων της, διαπραγματεύεται δε καλύτερα με τους κοινωνικούς και κρατικούς φορείς. 39
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (4/8) Είναι γεγονός πλέον, ότι τα περιβαλλοντικά ασφαλή προϊόντα κερδίζουν αξιόλογο μερίδιο της αγοράς απλά και μόνο επειδή το καταναλωτικό κοινό τα αποδέχεται με τη σκέψη ότι οι εταιρείες που τα παράγουν σέβονται τον καταναλωτή. 40
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (5/8) Σήμερα πολλές εταιρείες περιγράφουν τα προϊόντα τους με τις ετικέτες «χωρίς.» προκειμένου να προωθούν στους πελάτες τους την ιδέα της προστασίας του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα: χωρίς χρωστικές, τροφές χωρίς συντηρητικά κλπ. Τελικά μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η ενεργή προστασία του περιβάλλοντος μπορεί να θεωρηθεί και ως επένδυση. 41
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (6/8) Είναι γνωστό για παράδειγμα το πρόβλημα, το οποίο απασχολεί τις τελευταίες δεκαετίες στην ανθρωπότητα, της χρήσης των «chlorofluorocarbon - CFC» και των παραγώγων τους και τις αρνητικές επιπτώσεις που έχουν στη στοιβάδα του όζοντος. 42
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (7/8) Το παραπάνω πρόβλημα έγινε γνωστό από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τη στάση της χημικής βιομηχανίας στο θέμα αυτό. 43
Η Περιβαλλοντική Αποδοτικότητα & Ανταγωνιστικότητα (8/8) Τα στάδια της επιτυχούς πολιτικής μιας βιομηχανίας είναι. Η αναγνώριση εκ μέρους της βιομηχανίας του προβλήματος. Η αναζήτηση και εξεύρεση λύσης για το πρόβλημα. Η πληροφόρηση του κοινού για τα προβλήματα, αλλά και για τις λύσεις που προτείνει. 44
Περιβαλλοντική Διαχείριση των Επιχειρήσεων (1/3) Περιβαλλοντική Διαχείριση: Ένα σύνολο από διαδικασίες, μεθόδους, έργα και τεχνικές για τη βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων και την αριστοποίηση της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς μιας επιχείρησης. 45
Περιβαλλοντική Διαχείριση των Επιχειρήσεων (2/3) Οι όροι που θέτει η νομοθεσία, αποτελούν πάντα τη βάση της περιβαλλοντικής διαχείρισης της κάθε βιομηχανίας. Βασικό στοιχείο της περιβαλλοντικής διαχείρισης των επιχειρήσεων αποτελεί η ανάπτυξη και εφαρμογή Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (Σ.Π.Δ.). 46
Περιβαλλοντική Διαχείριση των Επιχειρήσεων (3/3) Ο κύριος ρόλος των Σ.Π.Δ. είναι η βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης με: την εξοικονόμηση της ενέργειας, του νερού και των πρώτων υλών. την αύξηση της απόδοσης της επιχείρησης ελάττωση των απορριμμάτων. τη χρήση περιβαλλοντικά αποδεκτών υλικών και την παραγωγή περιβαλλοντικά αποδεκτών προϊόντων. 47
Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης «ISO 14000» (1/5) Πρόκειται για μία σειρά προτύπων του «International Standards Organization - ISO», η τελική έκδοση του οποίου έγινε το 1996. 48
Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης «ISO 14000» (2/5) Κύρια εφαρμογή για την ανάπτυξή του αποτέλεσαν η Πλανητική Πρωτοβουλία για το Περιβάλλον του Ρίο (1992), η έκδοση του προτύπου BS-7750 και τα μηνύματα που έφθαναν στον ISO από την SAGE (Strategic Advisory Group on the Environment). 49
Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης «ISO 14000» (3/5) Η σειρά ISO 14000 καλύπτει οργανωτικά θέματα αλλά και θέματα σχετικά με προϊόντα, υπηρεσίες και διαδικασίες. Έτσι η σειρά προτύπων ISO 14000 αποτελείται από τα ακόλουθα πρότυπα. 50
Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης «ISO 14000» (4/5) Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ISO 14001, 14004). Εκτίμηση περιβαλλοντικής επίδοσης (ISO 14014, 14015, 14031). Περιβαλλοντικός έλεγχος (ISO 14010, 14011, 14012, 14013, 14014). 51
Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης «ISO 14000» (5/5) Εκτίμηση Κύκλου Ζωής (Life Cycle Assessment) (ISO 14040, 14041, 14042). Περιβαλλοντική Σήμανση (ISO 14020, 14021,14022, 14023, 1402X). Περιβαλλοντικές πλευρές σε πρότυπα προϊόντων (ISO 14060). 52
Τουρισμός και Περιβάλλον (1/9) Ο τουρισμός ως παραγωγική και κοινωνική δραστηριότητα είναι δημιούργημα του 20ου αιώνα. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ακολουθεί μία σχεδόν αδιατάρακτη ανοδική πορεία. 53
Τουρισμός και Περιβάλλον (2/9) Την τελευταία δεκαετία οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο ξεπερνούν τα 600 εκατομμύρια, εκ των οποίων τα 350 τουλάχιστον αφορούν την Ευρώπη. 54
Τουρισμός και Περιβάλλον (3/9) Οι ευμενείς επιπτώσεις του τουρισμού στην επικοινωνία των λαών, στον εμπλουτισμό των κοινωνικών και πολιτιστικών εμπειριών, αλλά και στην αύξηση των εισοδημάτων στις τουριστικές περιοχές είναι γενικά αποδεκτές. 55
Τουρισμός και Περιβάλλον (4/9) Η ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στο φυσικό περιβάλλον, σε συνδυασμό με την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της χώρας μας. Το περιβάλλον σε μία σχέση αλληλεξάρτησης με τον τουρισμό, αφού αυτό τον προσελκύει, και μάλιστα στις πλέον ευαίσθητες περιοχές, όπως λίμνες, ποτάμια, νησιά, ακτές, δάση και βιότοποι. 56
Τουρισμός και Περιβάλλον (5/9) Είναι φανερό ότι οι περιβαλλοντικές πιέσεις από τις τουριστικές δραστηριότητες, που εντάθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, αναφέρονται σε όλους τους αποδέκτες και περιλαμβάνουν. 57
Τουρισμός και Περιβάλλον (6/9) Την υποβάθμιση του παράκτιου και θαλάσσιου περιβάλλοντος. Την αλλοίωση του αρχικού χαρακτήρα των τουριστικών περιοχών μέσω μιας άναρχης αστικοποίησης που επιδεινώνονται από την ανυπαρξία δικτύων και υποδομών. Τις σοβαρές βλάβες σε βιότοπους και οικοσυστήματα από την ανεξέλεγκτη τουριστική «αξιοποίηση». 58
Τουρισμός και Περιβάλλον (7/9) Στην Ελλάδα, βασική επιδίωξη της τουριστικής πολιτικής είναι η αναβάθμιση και η διαφοροποίηση τόσο της τουριστικής ζήτησης όσο και της προσφοράς. 59
Τουρισμός και Περιβάλλον (8/9) Βάσει όλων των παραπάνω ο σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τα ακόλουθα κριτήρια. Την πάγια καθιέρωση περιβαλλοντικών κριτηρίων. Το σαφή καθορισμό συγκεκριμένων δεικτών δυναμικότητας. 60
Τουρισμός και Περιβάλλον (9/9) Τη συνολική αξιολόγηση πόρων και εναλλακτικών αναπτυξιακών δυνατοτήτων. Τη διερεύνηση των ειδικών μορφών τουρισμού και την επιλογή των καταλληλότερων κατά περιοχή. 61
Βιβλιογραφία 1. Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι., Εκδόσεις Α. Σταμούλη. 62
Τέλος Ενότητας