ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΕΛΛΗ ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗ ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

Έλλη Παπαστεργίου 2014 Φωτογραφία Εξωφύλλου: Ιδία επεξεργασία, φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν: http://www.collater.al/jazzberry-blue-abstract-maps/ http://www.libdemvoice.org/wp-content/uploads/2013/09/wordle.png http://m.niusnews.com/upload/imgs/default/13octn/bellebethcooper/0.jpg

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ CREATIVITY: CONCEPTS AND DEFINITIONS ATTEMPTING THE DELINEATION OF THE CREATIVE SECTOR IN GREECE AND EUROPE ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ ΕΛΛΗ Ερευνητική Εργασία Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης Επιβλέπων Καθηγητής: Αθανάσιος Καλογερέσης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 2014

Πίνακας Περιεχομένων Λίστα Πινάκων και Γραφημάτων... 6 Συντομογραφίες και Ακρωνύμια... 9 Περίληψη... 10 Abstract... 11 Κεφάλαιο 1: Το Πεδίο της Αστικής Ανάπτυξης στον 21ο Αιώνα: Αλλαγές και Προκλήσεις... 12 Κεφάλαιο 2: Δημιουργικότητα και Συναφείς Όροι: Ορισμοί, Περιεχόμενο και Τυπολογίες... 14 Δημιουργικότητα... 14 Δημιουργική Τάξη... 16 Δημιουργική Πόλη... 18 Δίκτυο Δημιουργικών Πόλεων UNESCO... 19 Δημιουργικοί Κλάδοι... 20 Μοντέλο UK DCMS... 21 Μοντέλο των Συμβολικών Κειμένων... 21 Μοντέλο των Ομόκεντρων Κύκλων... 21 Μοντέλο Πνευματικών Δικαιωμάτων WIPO... 21 Μοντέλο της UNESCO Institute for Statistics... 21 Μοντέλο της UNCTAD... 22 Μοντέλο της KEA & European Affairs... 22 Σχόλια Παρατηρήσεις... 24 Κεφάλαιο 3: Σκιαγράφηση του Δημιουργικού Τομέα στην Ελλάδα και την Ευρώπη... 25 Μεθοδολογία... 25 Πυρήνα των Δημιουργικών Τεχνών... 26 Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι... 28 Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι... 29 Συναφείς Κλάδοι... 31 Ανάλυση των Στατιστικών Δεδομένων... 36 Πυρήνα των Δημιουργικών Τεχνών Ευρωπαϊκή Ένωση των 27... 36 Πυρήνα των Δημιουργικών Τεχνών Ελλάδα... 43 Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι Ευρωπαϊκή Ένωση των 27... 50 Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι Ελλάδα... 56 Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι Ευρωπαϊκή Ένωση των 27... 62 Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι Ελλάδα... 69 Συναφείς Κλάδοι Ευρωπαϊκή Ένωση των 27... 76 Συναφείς Κλάδοι Ελλάδα... 83 Ανάλυση του κωδικού 72.20 Research and experimental development on social science and humanities για την Ελλάδα και την Ισπανία... 90 Σχόλια Παρατηρήσεις... 92 Κεφάλαιο 4: Συζήτηση-Συμπεράσματα... 94 Βιβλιογραφία... 97 Παράρτημα 5

Λίστα Πινάκων και Γραφημάτων Λίστα Πινάκων Πίνακας 1: Τα είδη της δημιουργικότητας... 9 Πίνακας 2: Συστήματα ταξινόμησης για τους πολιτιστικούς/δημιουργικούς κλάδους βάση των αντίστοιχων μοντέλων... 17 Πίνακας 3: Αναλυτική διάρθρωση του μοντέλου των Ομόκεντρων Κύκλων... 19 Πίνακας 4: Πυρήνας των Δημιουργικών Τεχνών - Πολιτιστικές & δημιουργικές οικονομικές δραστηριότητες όπως ορίζονται σύμφωνα με την στατιστική ταξινόμηση NACE Rev.2... 20 Πίνακας 5: Πυρήνας των Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών όπως ορίζονται από τη στατιστική ταξινόμηση SITC Rev. 4... 21 Πίνακας 6: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Πολιτιστικές & δημιουργικές οικονομικές δραστηριότητες όπως ορίζονται σύμφωνα με την στατιστική ταξινόμηση NACE Rev.2... 22 Πίνακας 7: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών όπως ορίζονται από τη στατιστική ταξινόμηση SITC Rev. 4... 22 Πίνακας 8: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Πολιτιστικές και δημιουργικές οικονομικές δραστηριότητες όπως ορίζονται σύμφωνα με την στατιστική ταξινόμηση NACE Rev.2... 23 Πίνακας 9: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών όπως ορίζονται από τη στατιστική ταξινόμηση SITC Rev. 4... 24 Πίνακας 10: Συναφείς Κλάδοι - Πολιτιστικές και δημιουργικές οικονομικές δραστηριότητες όπως ορίζονται σύμφωνα με την στατιστική ταξινόμηση NACE Rev.2... 25 Πίνακας 11: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών όπως ορίζονται από τη στατιστική ταξινόμηση SITC Rev. 4... 25 Λίστα Γραφημάτων Γράφημα 1: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 31 Γράφημα 2: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 32 Γράφημα 3: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 32 Γράφημα 4: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 33 Γράφημα 5: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 33 Γράφημα 6: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 34 Γράφημα 7: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 34 Γράφημα 8: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Λογοτεχνίας στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 35 Γράφημα 9: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Μουσικής στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 35 Γράφημα 10: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Τεχνών του Θεάματος στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 36 Γράφημα 11: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Εικαστικών Τεχνών στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 36 Γράφημα 12: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 38 Γράφημα 13: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 38 Γράφημα 14: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 39 Γράφημα 15: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 39 Γράφημα 16: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 40 Γράφημα 17: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 40 Γράφημα 18: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Αριθμός απασχολούμενων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 41 Γράφημα 19: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Αριθμός απασχολούμενων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 41 Γράφημα 20: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 42 Γράφημα 21: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Λογοτεχνίας στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 42 Γράφημα 22: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Μουσικής στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 43 Γράφημα 23: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Τεχνών του Θεάματος στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 43 Γράφημα 24: Πυρήνας Δημιουργικών Τεχνών - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Εικαστικών Τεχνών στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 44 Γράφημα 25: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 45 Γράφημα 26: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 46 Γράφημα 27: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 46 Γράφημα 28: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 47 Γράφημα 29: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 47 Γράφημα 30: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 48 Γράφημα 31: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 48 Γράφημα 32: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Ταινιών στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 49 Γράφημα 33: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Φωτογραφίας στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 49 Γράφημα 34: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 51 6

Γράφημα 35: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 51 Γράφημα 36: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 52 Γράφημα 37: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 52 Γράφημα 38: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 53 Γράφημα 39: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 53 Γράφημα 40: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός απασχολούμενων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 54 Γράφημα 41: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός απασχολούμενων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 54 Γράφημα 42: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα Χρονική περίοδος 2003-2013... 55 Γράφημα 43: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Ταινιών στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 55 Γράφημα 44: Άλλοι Βασικοί Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Φωτογραφίας στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 56 Γράφημα 45: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 57 Γράφημα 46: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 58 Γράφημα 47: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 58 Γράφημα 48: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 59 Γράφημα 49: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 59 Γράφημα 50: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 60 Γράφημα 51: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 60 Γράφημα 52: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Εκδόσεων και των Έντυπων Μέσων Ενημέρωσης στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 61 Γράφημα 53: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Δισκογραφίας στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 61 Γράφημα 54: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο του Ραδιοφώνου και της Τηλεόρασης στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 62 Γράφημα 55: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Ηλεκτρονικών Παιχνιδιών στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 62 Γράφημα 56: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 64 Γράφημα 57: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 64 Γράφημα 58: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 65 Γράφημα 59: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 65 Γράφημα 60: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 66 Γράφημα 61: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 66 Γράφημα 62: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός απασχολούμενων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 67 Γράφημα 63: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Αριθμός απασχολούμενων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 67 Γράφημα 64: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 68 Γράφημα 65: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Εκδόσεων και των Έντυπων Μέσων Ενημέρωσης στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 68 Γράφημα 66: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Δισκογραφίας στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 69 Γράφημα 67: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο του Ραδιοφώνου και της Τηλεόρασης στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 69 Γράφημα 68: Ευρύτεροι Πολιτιστικοί Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Ηλεκτρονικών Παιχνιδιών στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 70 Γράφημα 69: Συναφείς Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 71 Γράφημα 70: Συναφείς Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 72 Γράφημα 71: Συναφείς Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 72 Γράφημα 72: Συναφείς Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 73 Γράφημα 73: Συναφείς Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 73 Γράφημα 74: Συναφείς Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2008-2011... 74 Γράφημα 75: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 74 Γράφημα 76: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Διαφήμισης στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 75 Γράφημα 77: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Αρχιτεκτονικής στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 75 Γράφημα 78: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο του Design στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 76 Γράφημα 79: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο των Ηλεκτρονικών Παιχνιδιών στην Ε.Ε. 27, Χρονική περίοδος 2003-2013... 76 Γράφημα 80: Συναφείς Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 78 Γράφημα 81: Συναφείς Κλάδοι - Αριθμός επιχειρήσεων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 78 Γράφημα 82: Συναφείς Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 79 Γράφημα 83: Συναφείς Κλάδοι - Προστιθέμενη αξία (σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής) για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 79 Γράφημα 84: Συναφείς Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 80 Γράφημα 85: Συναφείς Κλάδοι - Παραγωγικότητα της εργασίας για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 80 7

Γράφημα 86: Συναφείς Κλάδοι - Αριθμός απασχολούμενων ανά κλάδο στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 81 Γράφημα 87: Συναφείς Κλάδοι - Αριθμός απασχολούμενων για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2008-2011... 81 Γράφημα 88: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το σύνολο των κλάδων στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 82 Γράφημα 89: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Διαφήμισης στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 82 Γράφημα 90: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Δισκογραφίας στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 83 Γράφημα 91: Συναφείς Κλάδοι - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο του Design στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 83 Γράφημα 92: Συναφείς Κλάδοι - - Διεθνές εμπόριο πολιτιστικών & δημιουργικών αγαθών/υπηρεσιών για το κλάδο της Μόδας στην Ελλάδα, Χρονική περίοδος 2003-2013... 84 Γράφημα 93: Ο αριθμός των επιχειρήσεων στην Ελλάδα και την Ισπανία, Χρονική Περίοδος 2008-2011... 85 Γράφημα 94: Η προστιθέμενη αξία σε τιμές κόστους συντελεστών παραγωγής (σε εκατομμύρια ευρώ) στην Ελλάδα και την Ισπανία, Χρονική Περίοδος 2008-2011... 85 Γράφημα 95: Ο αριθμός των απασχολούμενων στην Ελλάδα και την Ισπανία, Χρονική Περίοδος 2008-2011... 86 Γράφημα 96: Η παραγωγικότητα της εργασίας (σε εκατομμύρια ευρώ) στην την Ελλάδα και την Ισπανία, Χρονική Περίοδος 2008-2011... 86 8

Συντομογραφίες και Ακρωνύμια CPC 2.0 Central Product Classification of the United Nations, Revision 2 COMEXT Eurostat reference database containing external trade statistics DCMS Department of Culture, Media and Sport, United Kingdom EUROSTAT Statistical Office of the European Communities ISIC 4 International Standard Industrial Classification of all Economic Activities of the United Nations, Revision 4 NACE Rev.2 Statistical Classification of Economic Activities in the European Community, Revision 2 SITC Rev.4 Standard International Trade Classification of the United Nations, Revision 4 UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization WIPO World Intellectual Property Organization n.e.c. Not elsewhere classified n.e.s. Not elsewhere specified Ε.Ε.27 Ευρωπαϊκή Ένωση (27 Μέλη) 9

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Περίληψη Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι, σε πρώτο επίπεδο, η κατανόηση των εννοιών και των ορισμών που αφορούν την δημιουργικότητα, και στη συνέχεια η προσπάθεια σκιαγράφησης του δημιουργικού τομέα στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Τα τελευταία χρόνια γίνετε όλο και πιο συχνά λόγος για τον ρόλο της δημιουργικότητας στην οικονομική σφαίρα και τα ζητήματα ανάπτυξης, ιδιαίτερα σε ότι αφορά το πεδίο της αστικής ανάπτυξης. Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την δημιουργική οικονομία έχει οδηγήσει πολλούς ειδικούς τόσο από τον ακαδημαϊκό όσο και τον πολιτικό χώρο να ασχοληθούν με τους δημιουργικούς κλάδους και τις επιπτώσεις αυτών στη τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη. Ωστόσο, πρακτικά ζητήματα που αφορούν τη μέτρηση του δημιουργικού τομέα δεν αναπτύχθηκαν με τους ίδιους ρυθμούς όσο το θεωρητικό κομμάτι. Παρά την πρόοδο σε θεωρητικό και εμπειρικό επίπεδο παρατηρείται ακόμη αδυναμία συμφωνίας ως προς το περιεχόμενο των εννοιών που σχετίζονται με τη δημιουργικότητα, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει σαφής εικόνα για το μέγεθος του δημιουργικού τομέα. Για την συγγραφή της παρούσας εργασίας εξετάστηκε κριτικά το αυξανόμενο σώμα της βιβλιογραφίας που αφορά τις έννοιες που σχετίζονται με την δημιουργικότητα και τις προσεγγίσεις σε σχέση με τους δημιουργικούς κλάδους. Στη συνέχεια επιχειρήθηκε η σκιαγράφηση του δημιουργικού τομέα στην Ελλάδα και την Ευρώπη επιλέγοντας το μοντέλο των Ομόκεντρων Κύκλων. Για να επιτευχθεί η σκιαγράφηση του δημιουργικού τομέα χρησιμοποιήθηκαν οι στατιστικές ταξινομήσεις NACE Rev.2 και SITC Rev.4 και αφού έγινε αντιστοίχηση των κατάλληλων στατιστικών κωδικών στους κλάδους, συλλέχθηκαν τα αντίστοιχα στατιστικά δεδομένα από την Eurostat. Αφού έγινε επεξεργασία και στη συνέχεια ανάλυση των στατιστικών δεδομένων που αφορούν τους δημιουργικούς κλάδους που συμπεριλαμβάνονται στο μοντέλο που επιλέχθηκε, η εργασία κατέληξε σε μια σειρά συμπερασμάτων που αφορούν την χαρτογράφηση του δημιουργικού τομέα στην Ελλάδα και την Ευρώπη, αλλά και πιο γενικά συμπεράσματα τα οποία αφορούν την διαδικασία της σκιαγράφησης του δημιουργικού τομέα και τις δυσκολίες που προέκυψαν. 10

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Abstract The aim of this paper is to understand the definitions and terms related to creativity, and, also, to attempt to define the creative sector in Greece and Europe. Nowadays, the role of creativity is progressively studied in relation to economics and, especially, to the field of urban planning. As a result to a growing interest in creative economy, many scholars and politicians have dealt with the creative sectors and their impacts on both local and regional planning. However, the practical matters regarding the measurement of the creative sector have yet to be developed equally with the theories that handle the same matter. Despite the progress of all these theories and practices, one can notice the difficulties in defying the terms concerning creativity, and as a result there is no clear image of the aptitude of the creative sector. Ιn order to construct this paper, the growing bibliography regarding creativity and the creative sectors has been extensively examined. Subsequently, the creative sector in Greece and Europe has been analysed using the Concentric Circles Model. In order to describe the creative sector the statistic classifications NACE Rev.2 and SITC Rev.4 have been used, and after pairing the statistic codes to their sectors, the corresponding statistic data have been collected out of Eurostat. After examining and, later, elaborating the statistic data that relate to different creative sectors that belong to a specific chosen model, the paper concluded in a series of assumptions linked with the mapping of the creative factor in Greece an Europe, and, also, in other general conclusions that have to do with the process of delineation of the creative sector and the difficulties that might occur in this process. 11

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟΝ 212 Ο ΑΙΩΝΑ: ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ Κεφάλαιο 1: Το Πεδίο της -Αστικής- Ανάπτυξης στον 21 ο Αιώνα: Αλλαγές και Προκλήσεις Τ ις τελευταίες δεκαετίες γινόμαστε μάρτυρες μετασχηματισμών της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας, οι οποίοι δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστες τις πόλεις και τα αστικά δίκτυα. Θεωρείται πως καταληκτικό ρόλο για τις αλλαγές που έχουν συμβεί, διαδραμάτισε η κρίση του 1973 και η επιρροή που είχε στις καπιταλιστικές οικονομίες (Harvey 1989). Κατά το μεγαλύτερο μέρος του, ο προηγούμενος αιώνας, θα μπορούσαμε να πούμε πως χαρακτηρίστηκε από την μαζική και τυποποιημένη παραγωγή (Power και Scott 2010) καθώς και τις άκαμπτες αγορές εργασίας που χαρακτήριζαν τον Φορντισμό (Scott 2006). Ωστόσο, η μαζική αυτή παραγωγή οδήγησε σε κορεσμό των αγορών και κατά συνέπεια σε κατάρρευση του Φορντικού συστήματος (Knox και Pinch 2009). Στη κατάρρευση του Κεϋνσιανισμού συνέβαλε η μείωση των εξουσιών του εθνικού κράτους λόγω της παγκόσμιας εμβέλειας των πολυεθνικών επιχειρήσεων (Harvey 1989; Knox και Pinch 2009), ενώ οι επενδύσεις είχαν όλο και πιο συχνά τη μορφή διαπραγμάτευσης ανάμεσα στο διεθνές οικονομικό κεφάλαιο και τις τοπικές εξουσίες, οι οποίες κατέβαλαν προσπάθειες για να μεγιστοποιήσουν την ελκυστικότητα των τοπικών περιοχών, ώστε να λειτουργήσει σαν δέλεαρ για την καπιταλιστική ανάπτυξη (Harvey 1989). Ο Φορντισμός και ο Κεϋνσιανισμός έδωσαν τη θέση τους σε μια «νέα οικονομία», δηλαδή ένα παγκόσμια δικτυωμένο μετά- Φορντικό σύστημα παραγωγής το οποίο υποστηρίζεται από τεχνολογίες πληροφορικής, και στο νεοφιλελευθερισμό, σύμφωνα με τον οποίο το κράτος πρέπει να κατέχει όσο το δυνατό μικρότερο ρόλο (Knox και Pinch 2009). Οι αλλαγές αυτές επέφεραν αλλαγές και στη δομή των αστικών περιοχών. Συγκεκριμένα, η παραγωγή καθιερωμένων «ώριμων» προϊόντων μεταφέρθηκε σε πολλές περιπτώσεις σε περιοχές χαμηλότερου κόστους, και περιοχές με φθηνότερο εργατικό δυναμικό με αποτέλεσμα τη μείωση των παραδοσιακών δραστηριοτήτων και τη μαζική αποβιομηχάνιση του Δυτικού κόσμου (Harvey 1989; Pratt 2008; Knox και Pinch 2009). Αυτή η κατάσταση προκάλεσε μετασχηματισμούς στη κλασική βιομηχανική πόλη, αφήνοντας πίσω ένα «κενό» (Pratt 2008). Ως εκ τούτου, όσοι εργάζονταν προηγουμένως στις βιομηχανίες έμειναν άνεργοι, ενώ όσοι βρίσκονταν έξω από την αγορά εργασίας αναγκάστηκαν να απασχοληθούν σε εργασίες όπως η καθαριότητα, η ιδιωτική ασφάλεια, το μικρεμπόριο και ούτε καθεξής (Pratt 2008; Castells 1989; Harvey 1989; Sassen 1991). Σημειώθηκε, λοιπόν, μια προοδευτική και συνεχής μετατόπιση από την μεταποίηση στις υπηρεσίες (Harvey 1989; Garnham 2005). Εκείνη την εποχή εμφανίστηκαν έννοιες όπως η οικονομία των υπηρεσιών, η θεωρία της μετά-βιομηχανοποίησης του Daniel Βell και ο μετά-φορντισμός (Garnham 2005; Knox και Pinch 2009). Ο Bell (1974) υποστήριξε πως η κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής ανάπτυξης δεν ήταν πλέον το φυσικό κεφάλαιο αλλά το ανθρώπινο, με τη μορφή της επιστημονικής γνώσης. Ισχυρίστηκε πως ένα αυξανόμενο ποσοστό της προστιθέμενης αξίας προέρχεται πλέον από τις ιδέες, καθώς η βαριά βιομηχανία είχε αρχίσει να χάνει τη σπουδαιότητα της, ενώ παράλληλα η απασχόληση στις υπηρεσίες αυξανόταν. Παρά το γεγονός πως η αύξηση των υπηρεσιών επέφερε πολύπλοκα γεωγραφικά σχήματα, η κυρίαρχη τάση ήθελε την εγκατάσταση μακριά από τα παραδοσιακά βιομηχανικά κέντρα (Knox και Pinch 2009). Έτσι, όπως υποστηρίζει ο Pratt (2008) αρκετές πόλεις άλλαξαν τον προσανατολισμό των δραστηριοτήτων τους και μετατράπηκαν σε «επανεπεξεργαστές ιδεών». Το ζήτημα που προκύπτει από αυτή την αλλαγή που ακολούθησαν ορισμένες πόλεις, έγκειται στο γεγονός πως οι ιδέες μπορούν ιδιαίτερα εύκολα να μετακινηθούν, σε αντίθεση με τις εγκαταστάσεις βαριάς βιομηχανίας. Την μετακίνηση αυτή υποβοηθά ακόμη περισσότερο το διαδίκτυο, ενώ τα βασικά στοιχεία που απαιτούνται για αρκετές υπηρεσίες ρουτίνας, είναι συγκριτικά πολύ πιο διασκορπισμένα στο χώρο, με αποτέλεσμα να υφίσταται μεγαλύτερη χωροθετική ελευθερία (Pratt 2008; Knox και Pinch 2009). Ως εκ τούτου, δημιουργήθηκε η πεποίθηση πως αυτές οι δραστηριότητες αποτελούν την «κινητή νεραϊδόσκονη των σύγχρονων πόλεων» όπως αναφέρει ο Pratt (2008) με γλαφυρό τρόπο. Η κατάσταση αυτή προκάλεσε τον ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων και των περιοχών με σκοπό τη προσέλκυση της απασχόλησης και των επενδύσεων (Pratt 2008; Knox και Pinch 2009). Επιπλέον η κατάσταση αυτή συνάδει και με την νεοφιλελεύθερη τάση η οποία αντιμετωπίζει τις πόλεις και τις περιφέρεις ως παίκτες μιας παγκόσμιας σκακιέρας όπου ο ανταγωνισμός είναι το παν (Pratt 2008). 12

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Πολλές από τις αλλαγές που βιώνουν οι πόλεις σήμερα ανά τον κόσμο, διαφορετικές από περιοχή σε περιοχή, έχουν προκληθεί σε σημαντικό βαθμό από την παγκοσμιοποίηση (Landry 2009). Η έννοια της παγκοσμιοποίησης είναι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενη και με πολλές διαστάσεις, ενώ γίνεται ιδιαίτερα έντονη συζήτηση γύρω από αυτήν τα τελευταία περίπου 25 χρόνια, αν και οι ρίζες της βρίσκονται πίσω στον 19 ο αιώνα κυρίως στις ιδέες του Karl Marx (Dicken 2011). Η κατάρρευση του συστήματος του Μπρέτον Γούντς οδήγησε σε ένα νέο νομισματικό καθεστώς, στη βάση κυμαινόμενων νομισματικών ισοτιμιών, το οποίο άνοιξε τις πύλες των εθνικών οικονομιών στις δυνάμεις της υπέρ-παγκοσμιοποίησης (Rodrik 2012). Σημαντικές επιπτώσεις επέφερε και στην κοινωνική γεωγραφία των πόλεων (Knox και Pinch 2009) καθώς συνέβαλε στην ανάδυση των εννοιών των οικουμενικών πόλεων (world cities) (Hall 1977) και των παγκοσμιουπόλεων (global cities) (Sassen 1991). Οι έννοιες αυτές χαρακτηρίζουν παγκόσμια κέντρα διαχείρισης και παίκτες-κλειδιά στο νέο συγκεντροποιημένο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, όπως είναι η Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και το Τόκυο (Knox και Pinch 2009). Παρά το γεγονός ότι είναι λίγες οι πόλεις που διεκδικούν τη θέση διαχειριστικού κέντρου σε παγκόσμια κλίμακα, υποστηρίζεται πως όλα τα αστικά κέντρα χαρακτηρίζονται πια ως παγκόσμια, καθώς γεγονότα και αποφάσεις που συμβαίνουν έξω από αυτά επηρεάζουν άμεσα τις τοπικές περιοχές, και έτσι οι παγκόσμιοι κανόνες γίνονται τοπικοί (Rodrik 2012). Επιπλέον, και η παγκοσμιοποίηση συμβάλει στον έντονο ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων που στόχο έχει την προσέλκυση κεφαλαίων, ενώ η αλληλεπίδραση ανάμεσα στο παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο ονομάζεται glocalization (Robertson 1992). Οι πιο πρόσφατες προσεγγίσεις σε σχέση με το μεταβαλλόμενο οικονομικό πλαίσιο ανάπτυξης των πόλεων, χαρακτηρίζονται συχνά από μια στροφή στο άυλο, το βιωματικό (Jensen 2007) και την αυξανόμενη σημασία της γνώσης στις σύγχρονες οικονομίες (Knox και Pinch 2009). Συχνά θεωρείται πως οι βιομηχανίες του 21 ου αιώνα εξαρτώνται, και θα συνεχίσουν να εξαρτώνται, όλο και περισσότερο από την παραγωγή γνώσης, γεγονός το οποίο ισχύει για πολλούς κλάδους παραγωγής, και η επίτευξη της επιτυχίας υπό αυτές τις προϋποθέσεις απαιτεί δημιουργική, διεπιστημονική και ολιστική σκέψη (Landry και Bianchini 1995). Υποστηρίζεται ότι εξελισσόμαστε από ένα κόσμο όπου η ανάπτυξη βασίζεται στα φυσικά πλεονεκτήματα, τα οποία προκύπτουν από την πρόσβαση σε φθηνούς και πλούσιους πόρους και στην εργασία, σε έναν κόσμο όπου η ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα της ύπαρξης δημιουργικών πλεονεκτημάτων, γεγονός που θεωρείται ότι καθιστά ως κινητήρα της ανάπτυξης την διαδικασία κατά την οποία η οικονομία δημιουργεί, εφαρμόζει και εξάγει αξία από τη γνώση (Landry 2006). Συγκεκριμένα ο Florida (2005) υποστηρίζει πως ο καπιταλιστικός κόσμος ζει μια επανάσταση, όμοια με αυτή που βίωσε η οικονομία και η κοινωνία με τη μετάβαση της από το γεωργικό στο βιομηχανικό σύστημα παραγωγής. Όπως ισχυρίζεται, η νέα τάξη πραγμάτων οδηγεί σε μια «νέα» οικονομία, η οποία χαρακτηρίζεται λιγότερο από την εξάρτησή της σε εισροές εργασίας και πρώτων υλών, ενώ τοποθετεί σε κεντρικό σημείο την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Σύμφωνα με τον Landry (2006) παρουσιάζεται μια αναδυόμενη τάση κατά την οποία χρησιμοποιείται ο πολιτισμός και οι τέχνες για την ανάπτυξη των πόλεων, πολλές φορές όμως με απερίσκεπτο και μιμητικό τρόπο, ενώ γίνεται ολοένα σημαντικότερος ο ρόλος των νέων βιομηχανιών πολιτισμού και αναψυχής (Γοσποδίνη και Μπεριάτος 2006). Οι πόλεις, οι οποίες αποτελούν τους χώρους όπου επί το πλείστον οι φυλές και οι πολιτισμοί αναμιγνύονται και αλληλεπιδρούν δημιουργώντας νέες ιδέες, αντικείμενα και θεσμούς (Landry and Bianchini 1995), πέρασαν από την οικονομία της μεταποίησης στην οικονομία των συστημάτων πληροφορίας και γνώσης και συνακόλουθα στην πολιτιστική οικονομία (Hall 2000). Οι πολιτιστικές βιομηχανίες κερδίζουν γρήγορα έδαφος και φαίνεται να αντικαθιστούν τις έννοιες της υψηλής τεχνολογίας, αν και αυτό αποτελεί μια γενική τάση στην οποία μπορούν να εντοπιστούν αρκετές εξαιρέσεις (Vanolo 2008). Θεωρείται πως οι πόλεις αντιπροσωπεύουν πλέον χώρους διασκέδασης, δηλαδή χώρους όπου η «καλή ζωή» δεν είναι συνώνυμο μόνο της απασχόλησης αλλά και της αυξανόμενης ανάγκης για αναψυχή (Jensen 2007) και πως οι παράγοντες που διαμόρφωναν παλαιότερα την ανάπτυξη μιας πόλης (όπως οι μεταφορές, η εγγύτητα σε πρώτες ύλες κλπ.) έχουν πλέον μικρότερη σημασία (Landry και Bianchini 1995). Παρατηρείται λοιπόν, ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον και μια έντονη δραστηριότητα των πόλεων γύρω από την προσέλκυση του κεφαλαίου, των τουριστών αλλά και των κατοίκων με τη χρήση πρακτικών όπως το αστικό branding (Jensen 2007). Έτσι, οι μεταμοντέρνες πόλεις του 21 ου αιώνα συχνά ασχολούνται με την κατασκευή μιας ελκυστικής εικόνας, η οποία θα συμβαδίζει με τις νέες παγκόσμιες τάσεις και θα είναι ικανή να εξασφαλίσει την προώθηση της τοπικής ανάπτυξης (Jensen 2007; Vanolo 2008). Στα πλαίσια αυτά, οι πόλεις αλλάζουν για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις προκλήσεις τις οικονομικής και πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης, αλλά και στον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων για την προσέλκυση κεφαλαίων (Γοσποδίνη και Μπεριάτος 2006). Συνεπώς οι πόλεις με βιομηχανικό υπόβαθρο και κληρονομιά, είναι αναγκασμένες να υποβληθούν σε αλλαγές, ακόμα και σε πιθανή διαγραφή των υπολειμμάτων της ιστορικής αυτής κληρονομιάς (Short 1999 όπως αναφέρεται σε Jensen, 2007). Ο πολιτισμός και η δημιουργικότητα υποστηρίζεται πως μπορούν να αποτελέσουν τη σωτήριο λέμβο για τις πρώην βιομηχανικές πόλεις του δυτικού κόσμου, καθώς και ένα μέσο να γίνουν πιο ελκυστικές (Γοσποδίνη και Μπεριάτος 2006). 13

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Κεφάλαιο 2: Δημιουργικότητα και Συναφείς Όροι: Ορισμοί, Περιεχόμενο και Τυπολογίες Η έννοια δημιουργικότητα και οι συναφείς με αυτή όροι σε σχέση με τις πόλεις, έχουν βρεθεί στο κέντρο των συζητήσεων γύρω από τη χάραξη πολιτικών τοπικής και αστικής ανάπτυξης, και αποτελούν συχνά βασικό συστατικό των αναπτυξιακών προγραμμάτων πόλεων σε παγκόσμιο επίπεδο (Καλογερέσης and Κουρτέσης 2013). Συνεπώς, θα πρέπει στο σημείο αυτό να προσδιοριστούν και να αναλυθούν οι έννοιες της δημιουργικότητας καθώς και όλοι οι συναφείς όροι. Δημιουργικότητα Η έννοια της δημιουργικότητας απασχολεί τους ερευνητές εδώ και αρκετούς αιώνες. Πρώτη απόπειρα σκιαγράφησης των χαρακτηριστικών της γίνεται το 1767 από τον William Duff, ο οποίος υποστηρίζει πως τα χαρακτηριστικά της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας είναι: «η φαντασία, η οποία παίρνει τις υπάρχουσες ιδέες, εφευρίσκει νέες, και βρίσκει νέες σχέσεις μεταξύ τους, η κρίση η οποία ρυθμίζει και ελέγχει την φαντασία καθώς και τη διαλογή των ιδεών που διατυπώνονται και το γούστο, δηλαδή, την εσωτερική ευαισθησία του καλλιτέχνη, η οποία διαιτητεύει μεταξύ στο συμπονετικό και το κακό, το όμορφο και το άσχημο, τη λογική και το γελοίο» (KEA and European Affairs 2006:41). Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, η έννοια της δημιουργικότητας δεν θεωρείται μόνο χαρακτηριστικό στοιχείο των καλλιτεχνών, αλλά έχει μπει και στην οικονομική σφαίρα και συνδέεται με ζητήματα ανάπτυξης, αναφερόμενη όλο και πιο συχνά ως ένα κρίσιμο στοιχείο για τη βελτίωση και τη τόνωση της οικονομίας καθώς και για τη συμβολή της στην αειφόρο ανάπτυξη (KEA and European Affairs 2006; Florida 2002; Landry και Bianchini 1995). Εξ ορισμού, η έννοια της δημιουργικότητας αποτελεί το βασικό στοιχείο για τον καθορισμό της δημιουργικής οικονομίας, ωστόσο, δεν φαίνεται να υπάρχει ένας απλός και πλήρης ορισμός που να περιλαμβάνει τις διάφορες πτυχές του φαινομένου (UNCTAD 2010). Έχουν γίνει διάφορες προσπάθειες προσδιορισμού της έννοιας της δημιουργικότητας, όμως δεν φαίνεται να υπάρχει ακόμη συμφωνία για το αν η δημιουργικότητα είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου ή μια διαδικασία με την οποία δημιουργούνται οι πρωτότυπες ιδέες (UNCTAD 2010; KEA and European Affairs 2006). Από τους πρώτους που αναφέρθηκαν στη σχέση της δημιουργικότητας και της ανάπτυξης, ο Andersson (1985), υποστήριξε πως βασική προϋπόθεση της δημιουργικότητα αποτελεί η ικανότητα διάταξης και αναδιάταξης πληροφοριών με την βοήθεια ενός συστήματος γνώσης, κάτι το οποίο σημαίνει πως οι πληροφορίες, η γνώση και η ικανότητα αλληλεπιδρούν έντονα μεταξύ τους, με σκοπό τη διαμόρφωση νέων γνώσεων και ικανοτήτων. Ακόμη και σήμερα, η δημιουργικότητα σαν έννοια πολύ συχνά συνδέεται και πιθανόν συγχέεται με τους καλλιτέχνες ή κάποιες φορές με τους επιστήμονες, ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο Landry (2009) το να είναι δημιουργικός κάποιος έχει να κάνει με την στάση του και την προσέγγιση των προβλημάτων. Στις προσπάθειες που έχουν γίνει για τον προσδιορισμό της έννοια της δημιουργικότητας, ο Mumford (2003:10) την ορίζει ως «τη παραγωγή καινοφανών και χρήσιμων προϊόντων», ενώ σύμφωνα με την UNCTAD (2010:4) προσδιορίζεται ως «η διαδικασία κατά την οποία οι ιδέες δημιουργούνται, συνδέονται και μετατρέπονται σε πράγματα που αποτιμώνται», δηλαδή, η χρήση των ιδεών για την παραγωγή νέων ιδεών. Από την άλλη, ο Landry (2009:11) υποστηρίζει πως η δημιουργικότητα είναι ένα «είδος πολύπλευρης επινοητικότητας που αφορά την ικανότητα να αξιολογεί και να βρίσκει κανείς το δρόμο προς τις λύσεις για δυσεπίλυτα, απροσδόκητα, ασυνήθιστα προβλήματα ή περιστάσεις». Ενώ σύμφωνα με την KEA (2006:36), η δημιουργικότητα είναι «μια σύνθετη διαδικασία καινοτομίας, κατά την οποία συνδυάζονται έννοιες όπως οι ιδέες, οι δεξιότητες, η τεχνολογία, το management, οι διαδικασίες παραγωγής, καθώς και ο πολιτισμός», και φαίνεται να έχει την ικανότητα να ωφελεί σχεδόν όλους τους οικονομικούς τομείς. Στα πλαίσια της σύγχρονης οικονομίας και με σκοπό να γίνει περισσότερο κατανοητός ο ρόλος της δημιουργικότητας σε σχέση και με την νέα τάξη πραγμάτων στις πόλεις, έγινε από την UNCTAD (2010) μια προσπάθεια προσδιορισμού των τύπων δημιουργικότητας, σύμφωνα με την οποία είναι οι ακόλουθοι τέσσερις: η καλλιτεχνική, η οικονομική, η επιστημονική και η τεχνολογική. 14

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΌΡΟΙ: ΟΡΙΣΜΟΙ, ΟΙ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ Επιπλέον, επιχειρείται η σκιαγράφηση των χαρακτηριστικών της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, της επιστημονικής δημιουργικότητας και της οικονομικής δημιουργικότητας, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Και στους τρείς τύπους θεωρείται πως συμπεριλαμβάνεται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, η τεχνολογική δημιουργικότητα, κάτι το οποίο γίνεται περισσότερο κατανοητό παρακάτω στο Σχήμα 1. Πίνακας 1: Τα είδη της δημιουργικότητας Καλλιτεχνική Δημιουργικότητα Επιστημονική Δημιουργικότητα Οικονομική Δημιουργικότητα Περιλαμβάνει τη φαντασία και την ικανότητα να δημιουργούνται πρωτότυπες ιδέες και νέοι τρόποι ερμηνείας του κόσμου, εκφρασμένες σε κείμενο, ήχο, εικόνα. Προϋποθέτει τη περιέργεια και την επιθυμία για πειραματισμό και δημιουργία νέων συνδέσεων στην επίλυση προβλημάτων. Μια δυναμική διαδικασία η οποία οδηγεί προς την καινοτομία στον τομέα της τεχνολογίας, της επιχειρηματικής πρακτικής, του μάρκετινγκ κλπ, και είναι στενά συνδεδεμένη με την απόκτηση ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων στην οικονομία. Πηγή: UNCTAD Σχήμα 1: Η δημιουργικότητα στην σημερινή οικονομία Καλλιτεχνική Δημιουργικότητα Τεχνολογική Δημιουργικότητα Επιστημονική Δημιουργικότητα Οικονομική Δημιουργικότητα Πηγή: KEA & European Affairs (2006:42) Παρά το γεγονός ότι σε διεθνές επίπεδο, υπάρχουν αναγνωρισμένοι δείκτες και μηχανισμοί για τη μέτρηση της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας, δεν ισχύει το ίδιο και για τη δημιουργικότητα. Παρ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια υπάρχει κάποια πρόοδος στο συγκεκριμένο θέμα, με ερευνητές να δημιουργούν «πίνακες» για τη μέτρηση της δημιουργικότητας και την κατάταξη των χωρών σύμφωνα με τις επιδόσεις δημιουργικότητας τους (KEA and European Affairs 2006). Ένας από τα δημοφιλέστερα παραδείγματα είναι ο Richard Florida, ο οποίος στο βιβλίο του The Rise of the Creative Class (2002) αναπτύσσει τον creative index, δηλαδή, τον δείκτη δημιουργικότητας. Σύμφωνα με αυτό το σύνθετο δείκτη, κατατάσσονται οι χώρες σε σχέση με το πόσο δημιουργικές είναι, ενώ κριτήρια για την κατάταξη αποτελούν η Τεχνολογία, το Ταλέντο, η Ανεκτικότητα και η Εδαφική Περιουσία (Technology, Talent, Tolerance, Territory Assets, δηλαδή τα 4T) (Florida 2002; McLaren 2012). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να γίνει σαφές πως η έννοια της δημιουργικότητας είναι διαφορετική από αυτήν της καινοτομίας, καθώς μπορεί εύκολα να υπάρξει σύγχυση ανάμεσα σε αυτές τις δύο έννοιες. Η δημιουργικότητα αποτελεί το στάδιο (κατάσταση) από το οποίο αναπτύσσεται η καινοτομία, ενώ η καινοτομία είναι η υλοποίηση μιας νέας ιδέας, η οποία συνήθως αναπτύσσεται μέσα από τη δημιουργική σκέψη (Landry, 2009, UNCTAD, 2010). Η δημιουργικότητα αποτελεί μια αποκλίνουσα, παραγωγική σκέψη, αντίθετα η καινοτομία απαιτεί μια συγκλίνουσα, κριτική και αναλυτική προσέγγιση, ενώ υφίσταται μόνο εφόσον ανταπεξέλθει στη δοκιμασία της πραγματικότητας (Landry 2009). 15

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ: ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Δημιουργική Τάξη Ο όρος δημιουργική τάξη εισήχθη και αναπτύχθηκε από τον Richard Florida. Σύμφωνα με τον Florida (2002), τα κριτήρια σχετικά με την επιλογή του τόπου διαμονής, των εργαζομένων στους τομείς υψηλής τεχνολογίας, βασίζονται περισσότερο στα ενδιαφέροντα τους και τον τρόπο ζωής τους, παρά στην απασχόληση. Ως δημιουργική τάξη, ο Florida ορίζει το ολοένα αυξανόμενο μέρος του ανθρώπινου δυναμικού που έχει κάνει ανώτατες σπουδές, έχει αναπτύξει γνώσεις και δεξιότητες και εργάζεται σε ανώτερες και υψηλά αμειβόμενες θέσεις. (Florida 2002, 2005) Το σημαντικότερο στοιχείο της θεωρίας του αποτελεί ο ισχυρισμός ότι κάθε άνθρωπος είναι δημιουργικός, δηλαδή, η δημιουργικότητα νοείται από αυτόν ως εγγενές ανθρώπινο χαρακτηριστικό (Florida 2004, 2005). Υποστηρίζει, βάσει των ποιοτικών και στατιστικών ερευνών που πραγματοποίησε, ότι οι αποφάσεις σχετικά με την γεωγραφική εγκατάσταση και την επαγγελματική σταδιοδρομία των υψηλά εκπαιδευμένων ατόμων δεν γίνονται με τον τρόπο που υποστηρίζουν οι συνήθεις οικονομικές θεωρίες, δηλαδή ακολουθώντας πιστά την εργασία στα μέρη όπου βρίσκεται, αλλά φαίνεται να παίζουν καθοριστικό ρόλο θέματα σχετικά με τις προτιμήσεις στον τρόπο ζωής και να προτιμούνται μέρη τα οποία είναι ποικιλόμορφα και ανεκτικά (Florida 2005). Για τον Florida (2005) η δημιουργική τάξη αποτελεί μια νέα οικονομική δύναμη, το λεγόμενο δημιουργικό κεφάλαιο της κοινωνίας, το οποίο, διαφοροποιείται από τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου, και όπως υποστηρίζει ο ίδιος μπορεί να αποτελέσει το βασικό κεφάλαιο για την περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη εν γένει. Το σημαντικότερο στοιχείο της δημιουργικής τάξης, όπως το προσδιορίζει ο Florida (2005), είναι η παραγωγή καινούριων πραγμάτων, είτε μιλάμε για ιδέες και γνώση είτε για προϊόντα και σχέδια. Η δημιουργική τάξη διακρίνεται σε δύο μέρη, το κυριότερο εκ των οποίων είναι ο κεντρικός δημιουργικός πυρήνας, ο οποίος περιλαμβάνει επιστήμονες, μηχανικούς, καθηγητές πανεπιστημίου, ποιητές και πεζογράφους, καλλιτέχνες, ηθοποιούς, σχεδιαστές και αρχιτέκτονες καθώς και συγγραφείς, εκδότες, ερευνητές και αναλυτές και άλλους διαμορφωτές της κοινής γνώμης. Πέρα από το κεντρικό δημιουργικό πυρήνα, διακρίνονται και οι δημιουργικοί ε- παγγελματίες, οι οποίοι εργάζονται σε ένα ευρύ φάσμα βιομηχανιών εντάσεως γνώσης, όπως οι τομείς υψηλής τεχνολογίας, χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, νομικών επαγγελμάτων και management επιχειρήσεων (Florida 2002:69). Μία ακόμη σημαντική έννοια που εισήγαγε ο Florida (2002) είναι τα 3Τ (Technology, Talent, Tolerance), τα οποία αποτελούν τα κριτήρια για την κατάταξη των χωρών στον δημιουργικό δείκτη. Η έννοια αυτή διευρύνθηκε και πλέον γίνεται λόγος για τα 4Τ (Technology, Talent, Tolerance, Territory Asset) (McLaren 2012). Σύμφωνα με τον Florida (2002) αυτά τα κριτήρια είναι απαραίτητα για την δημιουργία ανάπτυξης σε μία περιοχή, ωστόσο, αν δεν συνυπάρχουν είναι ανέφικτο η περιοχή να προσελκύσει δημιουργικούς ανθρώπους, να παράγει καινοτομία και να προωθήσει την οικονομική μεγέθυνση. Παρακάτω, παρουσιάζονται συνοπτικά τα 4Τ, τα οποία σύμφωνα με τον Florida αποτελούν το ιδανικό πρότυπο για όσες πόλεις που επιθυμούν την ανταγωνιστικότητα και την ευημερία στην δημιουργική εποχή (Florida 2002; McLaren 2012). Τεχνολογία (Technology): Θεωρείται πως η τεχνολογία και η καινοτομία αποτελούν τα πιο κρίσιμα στοιχεία, τα οποία χρειάζεται μια κοινότητα ή ένας οργανισμός, ώστε να επιτύχει την ώθηση της οικονομικής ανάπτυξης. Για να επιτευχθεί με επιτυχία η οικονομική ανάπτυξη, σύμφωνα με τον Florida (2002), θα πρέπει οι κοινότητες και οι οργανισμοί να διαθέτουν τους «διαδρόμους» που απαιτούνται για να μετουσιωθούν οι έρευνες, οι ιδέες και η καινοτομία σε εμπορεύσιμα και βιώσιμα προϊόντα. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή κατέχουν τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, καθώς κατέχουν τον ρόλο του οργανισμού-κόμβου για τη δημιουργική εποχή. Ταλέντο (Talent): Ο πυρήνας της φιλοσοφίας του Florida (2002), είναι η άποψη πως η κινητήρια δύναμη πίσω από οποιαδήποτε επιτυχημένη οικονομική στρατηγική βρίσκεται το ανθρώπινο ταλέντο. Θεωρεί πως καθοριστικό στοιχείο για την επιτυχία μιας περιοχής είναι η ικανότητα της να προσελκύει αλλά και να διατηρεί τα κορυφαία ταλέντα. Ανεκτικότητα (Tolerance): Ο Florida (2002) υποστηρίζει πως οι δημιουργικοί επαγγελματίες οι οποίοι διαθέτουν ταλέντο, έχουν ανάγκη από ένα περιβάλλον ανεκτικό, ανοιχτό στις νέες ιδέες αλλά και στους διαφορετικούς ανθρώπους. Τα μέρη τα οποία είναι ανεκτικά και δεκτικά απέναντι στους μετανάστες, τους ομοφυλόφιλους, τα διαφορετικά lifestyle και τις νέες ιδέες γύρω από το κοινωνικό στάτους και τις δομές εξουσίας, είναι ιδιαίτερα περιζήτητα από τους δημιουργικούς ανθρώπους και όπως υποστηρίζει θα επωφεληθούν ιδιαίτερα στη δημιουργική εποχή. 16

ΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΟΝ 212 Ο ΑΙΩΝΑ: ΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ Εδαφική Περιουσία (Territory Assets): Η έννοια αυτή συντελεί το φυσικό, τεχνητό και ψυχολογικό περιβάλλον μιας περιοχής. Είναι το ξεχωριστό αίσθημα που προκαλεί η εκάστοτε περιοχή το οποίο τη κάνει μοναδική. Θεωρείται πως ο σύγχρονος άνθρωπος επιθυμεί να ζει σε περιοχές οι οποίες είναι ξεχωριστέ και μοναδικές, από τις οποίες να εμπνέεται (McLaren 2012). Συνεπώς, οι πόλεις θα πρέπει να δημιουργήσουν το περιβάλλον εκείνο που θα τις κάνει μοναδικές, ώστε να γίνουν περισσότερο ελκυστικές στους δημιουργικούς ανθρώπους. Υπάρχουν βέβαια έντονες ενστάσεις και κριτικές γύρω από την προσέγγιση του Florida σχετικά με την δημιουργική τάξη. Έντονη αμφισβήτηση αναπτύσσεται γύρω από το γεγονός ότι, βάση της θεωρίας του, στην δημιουργική τάξη συμπεριλαμβάνονται όλοι οι κάτοχοι πτυχίου ανώτατης εκπαίδευσης χωρίς την ύπαρξη κάποιου άλλου κριτηρίου, γεγονός που προκαλεί σύγχυση ανάμεσα στη δημιουργικότητα και τη γνώση (Markusen 2006). Ένα άλλο σημείο της θεωρίας του Florida από το οποίο προκύπτουν ερωτήματα και έντονη αμφισβήτηση έχει να κάνει με την αναγνώριση των προτιμήσεων οι οποίες οδηγούν στην επιλογή ενός τόπου και κατά επέκταση στην αστική ανάπτυξη. Δεν μπορεί να θεωρηθεί ως νομοτελειακό πως οι συγκεκριμένες προτιμήσεις (ποικιλομορφία, ανεκτικότητα κτλ.) οι οποίες παρουσιάζονται από τον Florida ως απαραίτητα χαρακτηριστικά ενός τόπου για να επιλεχθεί από τους δημιουργικούς ανθρώπους ως τόπος κατοικίας είναι πραγματικές και αποτελούν πραγματικά τη βάση για την υποτιθέμενη μετακίνηση που προκύπτει (Storper και Scott, 2008). Στα ίδια πλαίσια, αναπτύσσεται προβληματισμός και αμφισβήτηση σχετικά με τις σχέσεις ανάμεσα στα 4Τ της θεωρίας του Florida και τις επιτυχημένες πόλεις. Προκύπτουν ερωτήματα και αμφιβολίες σχετικά με το πώς και από πότε η ανεκτικότητα α- ποτελεί λειτουργική προτίμηση για τους ανθρώπους με ταλέντο, αλλά και κατά πόσο ένα ανεκτικό περιβάλλον ευνοεί τη δημιουργικότητα (Storper και Scott, 2008). Ένας από τους επικριτές της θεωρίας του Florida είναι ο Edward Glaeser (2005), ο ο- ποίος ενώ υποστηρίζει και ο ίδιος την άποψη ότι το ανθρώπινο δυναμικό αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την εξέλιξη και ανάπτυξη των σύγχρονων πόλεων και κατά επέκταση για τη τύχη τους, φαίνεται να διαφωνεί σε σχέση με το ποια είναι τα χαρακτηριστικά που αναζητούν οι δημιουργικοί άνθρωποι. Υποστηρίζει πως δεν είναι τα 4T της θεωρίας του Florida, αλλά τα 3S, όπως τα ονομάζει, Skills, Sun and Sprawl, (οι δεξιότητες, ο ήλιος και η προαστιοποίηση), όλα αυτά τα οποία, κατά την άποψη του, επιθυμούν και οι περισσότεροι εύποροι άνθρωποι, τα οποία μεταφράζονται ως «μεγάλα προαστιακά οικόπεδα, εύκολη πρόσβαση σε αυτοκινητόδρομο και ασφαλείς δρόμοι, καλά σχολεία και χαμηλοί φόροι» (Glaeser 2005). Διατείνεται ακόμη, πως μέσα από τις αναλύσεις που πραγματοποίησε, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι επιχορηγήσεις προς το ανθρώπινο δυναμικό είναι αυτές που εξηγούν την αύξηση του αστικού πληθυσμού στις Η.Π.Α. κατά τη δεκαετία του 1990, έχοντας ελάχιστες ή και καθόλου αποδείξεις για την ύπαρξη ενός ανεξάρτητου Bohemian effect, σε αντίθεση με ότι υποστηρίζει ο Florida (Glaeser 2005). Ένα άλλο σημείο της θεωρίας του Florida το οποίο δέχτηκε έντονη κριτική αφορά τα συμπεράσματα τα οποία βασίζονται στα μέτρα πολυμορφίας, που αφορούν θέματα ανάλυσης δεδομένων χωρικής διάστασης (Storper και Scott, 2008). Υποστηρίζεται από τον Bishop (2008), πως ενώ οι περισσότερες μεγάλες πόλεις ή περιοχές σήμερα χαρακτηρίζονται από κοινωνική πολυμορφία, χαρακτηρίζονται όμως και από χωρικό διαχωρισμό που αφορά την τάξη, το χρώμα και τον τρόπο ζωής καθώς και από συγκρούσεις στο εσωτερικό των ομάδων αλλά και έντονη πολιτική πόλωση. Επίσης, φαίνεται να αμφισβητείται το κατά πόσο οι δημιουργικοί άνθρωποι, όπως τους παρουσιάζει ο Florida, επιλέγουν να ζήσουν σε πραγματικά μποέμ γειτονιές. Συγκεκριμένα οι Storper και Scott (2008), διατείνονται πως τα ίδια ταλαντούχα άτομα τα οποία σύμφωνα με τη θεωρία του Florida κινητοποιούνται από την ανοχή και την αναζήτηση για διαφορετικότητα, τελικά ζουν σε αριστοκρατικές και σχετικά ομοιογενείς γειτονιές, συχνά στα προάστια, και μάλλον σε σημαντικό βαθμό αποκομμένοι τόσο σε κοινωνικό όσο και σε χωρικό επίπεδο. Συγκεκριμένο παράδειγμα αποτελούν οι πολυδιαφημισμένες κοινότητες των ομοφυλοφίλων, οι οποίες διαδραματίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στο όραμα της ζωντανής πόλης του Florida οι οποίες αρκετές φορές εντοπίζονται εκτός του υπόλοιπου αστικού χώρου στις περισσότερες μεγάλες αμερικανικές πόλεις (Storper και Scott, 2008). Τέλος, παρά το γεγονός πως, αναμφισβήτητα η παρουσία ταλαντούχων ανθρώπων, σε ένα μέρος, είναι σημαντική για την καινοτομία, αμφισβητείται ωστόσο, η ιδέα πως η συγκέντρωση αυτή επαρκεί, χωρίς να χρειάζεται κάποια άλλη δράση ή πολιτική, αλλά και κατά πόσο οι βασικοί λόγοι πίσω από την απόφαση για αλλαγή τόπου διαμονής των μελών της δημιουργικής τάξης είναι η αναζήτηση ανέσεων, οι οποίες βασίζονται στην ικανοποίηση (Storper και Scott, 2008). 17