1
2 Περιεχόµενα Πρόλογος...5 Εισαγωγή: Οι Απαρχές της Ελληνικής Επιστήµης...8 Κεφάλαιο 1: Η Αρχαία Ελληνική Επιστήµη...24 1.1 Οι φυσικές θεωρίες των Προσωκρατικών φιλοσόφων...25 1.1.1 H πρώιµη ιωνική φιλοσοφική σκέψη: Θαλής, Αναξίµανδρος, Αναξιµένης, Ξενοφάνης, Ηράκλειτος...30 1.1.2 Η φιλοσοφική σκέψη στη Μεγάλη Ελλάδα: Παρµενίδης, Ζήνων, Μέλισσος, Πυθαγόρας και Πυθαγόρειοι...37 1.1.3 Τα ύστερα υλιστικά συστήµατα: Αναξαγόρας και Εµπεδοκλής...46 1.1.4 Οι ατοµικοί φιλόσοφοι: Λεύκιππος και ηµόκριτος...51 1.2 Τα προευκλείδεια ελληνικά µαθηµατικά...62 1.2.1 Τα ελληνικά µαθηµατικά και οι πηγές τους: µερικές ιστοριογραφικές διαπιστώσεις...64 1.2.2 Η σχολή της Ιωνίας...70 1.2.3 Η σχολή των Πυθαγορείων...72 1.2.4 Η ανακάλυψη της ασυµµετρίας...79 1.2.5 Η σχολή της Χίου...84 1.2.6 Τα τρία κλασικά προβλήµατα της ελληνικής γεωµετρίας...86 1.3 Η ελληνική αστρονοµία τον 4 ο π.χ. αιώνα...106 1.3.1 Ο ρόλος του Πλάτωνος στην ιστορία της αστρονοµίας...108 1.3.2 Το µοντέλο των οµόκεντρων σφαιρών του Ευδόξου...114 1.3.3 Το µοντέλο των οµόκεντρων σφαιρών µετά τον Εύδοξο...125 1.4 Η φυσική και η κοσµολογία του Αριστοτέλη...133 1.4.1 Η θεωρία της κίνησης στην υποσελήνια περιοχή...135 1.4.2 Οι κινήσεις των ουρανίων σωµάτων...142 1.5 Το απόγειο της αρχαίας ελληνικής επιστήµης...147 1.5.1 Τα ελληνιστικά µαθηµατικά...150 1.5.2 Η ελληνιστική αστρονοµία...193 1.5.3 Η µηχανική στους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους...204 1.6 Η αρχαία ελληνική ιατρική...228 1.6.1 Η πρώιµη περίοδος...229 1.6.2 Ιπποκρατική ιατρική...232
3 1.6.3 Ιατρικές και βιολογικές θεωρίες στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη...250 1.6.4 Η αρχαία ελληνική ιατρική µετά τον Ιπποκράτη...252 1.6.5 Γαληνός...257 1.6.6 Η επίδραση της αρχαίας ελληνικής ιατρικής...259 1.7 Η παρακµή της ελληνικής επιστήµης...268 1.7.1 Τα αίτια της παρακµής της ελληνικής επιστήµης...270 1.7.2 Μια ιδιάζουσα περίπτωση: ο ιόφαντος από την Αλεξάνδρεια...276 1.7.3 Επίλογος: η διάδοση της ελληνικής επιστήµης...283 Κεφάλαιο 2: Οι Επιστήµες στο Βυζάντιο...290 2.1 Η πρωτοβυζαντινή περίοδος: σχολές και λόγιοι...292 2.1.1 Η Σχολή της Αλεξάνδρειας...292 2.1.2 Η Σχολή των Αθηνών...297 2.1.3 Η Σχολή της Κωνσταντινούπολης...298 2.2 Η πρώτη βυζαντινή αναγέννηση...299 2.2.1 Λέων ο Μαθηµατικός...301 2.2.2 Ο δέκατος αιώνας...302 2.2.3 Μιχαήλ Ψελλός...303 2.3 Η δεύτερη βυζαντινή αναγέννηση...304 2.3.1 Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους. Η αυτοκρατορία της Νικαίας...304 2.3.2 Η επανασύσταση του Πανεπιστηµίου της Κωνσταντινούπολης...306 2.3.3 Η Ακαδηµία της Τραπεζούντας...313 2.3.4 Ο τελευταίος αιώνας...314 2.4 Μια αποτίµηση της συµβολής του Βυζαντίου στις φυσικές επιστήµες και στα µαθηµατικά...317 2.5 Η Βυζαντινή ιατρική...321 2.5.1 Η Βυζαντινή ιατρική ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής ιατρικής...321 2.5.2 Άλλες επιδράσεις...322 2.5.3 Βυζαντινά νοσοκοµεία...323 2.5.4 Βυζαντινοί ιατρικοί συγγραφείς...323 2.6 Ο Βυζαντινός λόγιος...326 Κεφάλαιο 3 : Οι Έλληνες Λόγιοι στην Περίοδο της Τουρκοκρατίας...335 3.1 Τα µετά την άλωση: οι πορείες του πλατωνισµού και του αριστοτελισµού...337
4 3.2 Η κυριαρχία του νεοαριστοτελισµού...340 3.2.1 Το πολιτικό πλαίσιο...340 3.2.2 Θεόφιλος Κορυδαλλέας. Η αναβίωση της φιλοσοφικής σκέψης...341 3.3 Κορυδαλλισµός και νέες επιστηµονικές ιδέες...346 3.3.1 Ο Χρύσανθος Νοταράς και η νέα αστρονοµία...346 3.3.2 Μεθόδιος Ανθρακίτης και Βικέντιος αµοδός: Οι πρώτες αµφισβητήσεις της παράδοσης...351 3.4 Οι περιπέτειες της νεωτερικότητας: Η αναζήτηση του νέου επιστηµονικού λόγου...356 3.4.1 Κοινωνικές αναδιαρθρώσεις και η εκπαιδευτική λειτουργία κατά το δεύτερο µισό του 18 ου αιώνα...356 3.4.2 Ευγένιος Βούλγαρης: Η ιδιοποίηση του νέου επιστηµονικού λόγου...358 3.5 Ο νέος επιστηµονικός λόγος...368 3.5.1 Ο Βενιαµίν Λέσβιος και η αναθεώρηση του ηλιοκεντρισµού...370 3.5.2 Ο Κωνσταντίνος Κούµας...372 3.6 Συµπεράσµατα: Τα γενικά χαρακτηριστικά της περιόδου 1453-1821...374 Επίλογος: Οι Επιστήµες στις Πρώτες εκαετίες του Ελληνικού Κράτους...384
5 Πρόλογος Στην ελληνική και στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν πολλά βιβλία που πραγµατεύονται την ιστορία της επιστήµης στην Αρχαία Ελλάδα, πολύ λιγότερα που πραγµατεύονται τις επιστήµες και τη φιλοσοφία στο Βυζάντιο, ακόµα πιο λίγα µε αντικείµενο τις επιστήµες στην περίοδο της τουρκοκρατίας και ελάχιστα που καλύπτουν πλευρές της ιστορίας της επιστήµης από την ίδρυση του Νέου Ελληνικού Κράτους έως σήµερα. εν υπήρχε όµως κανένα που, µε µορφή εγχειριδίου, να δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να αποκτήσει τις βασικές γνώσεις για την ιστορία της επιστήµης σε όλες αυτές τις περιόδους. Το κενό αυτό φιλοδοξεί να καλύψει ως ένα βαθµό το παρόν βιβλίο, που γράφτηκε για να αποτελέσει ένα από τα διδακτικά βιβλία της Θεµατικής Ενότητας 10 του Κύκλου Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισµό του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου. Το βιβλίο αυτό, λοιπόν, απευθύνεται στους φοιτητές και στις φοιτήτριες του Ανοικτού Πανεπιστηµίου. Εποµένως η συγγραφή του έπρεπε να πληροί τις προδιαγραφές ενός βιβλίου το οποίο λειτουργεί στο πλαίσιο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης και ταυτόχρονα η ανάγνωσή του δεν απαιτεί γνώσεις πέρα από τις βασικές γνώσεις που αποκτά κανείς στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση. Γι αυτό φροντίσαµε να χαρακτηρίσουµε τα πιο τεχνικά θέµατα ως προαιρετικά και να τα παρουσιάσουµε µε τρόπο ώστε η παράλειψή τους να µη διασπά τη συνέχεια και τη συνεκτικότητα της αφήγησης. Τα θέµατα αυτά απευθύνονται στους αναγνώστες οι οποίοι ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την ιστορία της επιστήµης και έχουν τις απαραίτητες γνώσεις φυσικών επιστηµών και µαθηµατικών. Επίσης, για να µπορεί το βιβλίο να εξυπηρετεί τις ανάγκες που προκύπτουν από τον τρόπο οργάνωσης των σπουδών του Ανοικτού Πανεπιστηµίου, προσθέσαµε διάφορα ένθετα, δραστηριότητες και υποδείξεις για την απάντησή τους, ερωτήσεις στο τέλος της κάθε ενότητας και βέβαια τη σχολιασµένη βιβλιογραφία. Με τον όρο Ελληνική Επιστήµη έχει καθιερωθεί διεθνώς να εννοούµε την επιστήµη που αναπτύχθηκε στην Αρχαία Ελλάδα. Το βιβλίο αυτό όµως έπρεπε, για τις ανάγκες του συγκεκριµένου προγράµµατος σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου, να καλύπτει επίσης την ιστορία της επιστήµης στο Βυζάντιο, στην Τουρκοκρατία και στις πρώτες δεκαετίες του Ελληνικού Κράτους. Επιλέξαµε ως ενοποιητικό κριτήριο για να διαµορφώσουµε µια αφήγηση η οποία θα καλύπτει όλες αυτές τις περιόδους το αυτονόητο κριτήριο της γλώσσας. Επικεντρώσαµε λοιπόν την αφήγηση µας, κυρίως,