ΤΟ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΜΕΡΟΣ Β) - ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ 1. Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (άρθρα 120 146) Α. Νομικό καθεστώς και εκλογή Το Πορτογαλικό Σύνταγμα απονέμει διευρυμένες εξουσίες στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ο οποίος επέχει θέση θεματοφύλακα και ρυθμιστή του πολιτεύματος όπως και κατά το Ελληνικό Σύνταγμα. Έχει εξουσία να ασκεί βέτο στη νομοθεσία, να διαλύει τη Βουλή, να καθαιρεί την Κυβέρνηση ενώ είναι αυτοδίκαια επικεφαλής των ενόπλων δυνάμεων. Συγκεκριμένα ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκπροσωπεί την Πορτογαλική Δημοκρατία, εγγυάται την εθνική ανεξαρτησία, την ενότητα του Κράτους και την εύρυθμη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών (αρθρ. 123). Εκλέγεται με άμεση, καθολική και μυστική ψηφοφορία από τους Πορτογάλους πολίτες, που έχουν το εκλογικό δικαίωμα και είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους του εθνικού εδάφους. 1 Εκλόγιμοι είναι όλοι οι Πορτογάλοι πολίτες άνω των 35 ετών που είναι εκλογείς (αρθρ. 125). Η θητεία του Προέδρου της Δημοκρατίας είναι πενταετής και λήγει με την ανάληψη των καθηκόντων του νεοεκλεγέντος Προέδρου (αρθρ.αρθρ.131). 2 Οι υποψηφιότητες για την προεδρία της Δημοκρατίας πρέπει να υποβληθούν στο Συνταγματικό Δικαστήριο τουλάχιστον 30 ημέρες πριν από την ημέρα που έχει ορισθεί για την εκλογή, η οποία διεξάγεται μεταξύ της εξηκοστής και τριακοστής ημέρας πριν από τη λήξη της θητείας του προκατόχου ή μετά τη χηρεία του λειτουργήματος (αρθρ. 128). 3 Δεν επιτρέπεται επανεκλογή του ίδιου προσώπου για τρίτη συναπτή θητεία, ούτε στην πενταετία που ακολουθεί αμέσως μετά τη λήξη της δεύτερης συναπτής θητείας. Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται ο υποψήφιος που συγκεντρώνει περισσότερο από το ήμισυ των έγκυρων ψηφοδελτίων (αρθρ.126 και 129). 4 Αν κανείς υποψήφιος δεν λάβει αυτό τον αριθμό ψήφων, διενεργείται δεύτερη ψηφοφορία την 21 η ημέρα από την πρώτη, στην οποία συμμετέχουν μόνο οι δύο υποψήφιοι που έλαβαν τις περισσότερες ψήφους και δεν έχουν αποσύρει την υποψηφιότητά τους (αρθρ. 129). Ο εκλεγόμενος Πρόεδρος της Δημοκρατίας αναλαμβάνει τα καθήκοντά του ενώπιον της Βουλής την τελευταία μέρα της θητείας του απερχόμενου Προέδρου ή σε περίπτωση εκλογής λόγω χηρείας, την όγδοη μέρα μετά τη δημοσίευση των εκλογικών αποτελεσμάτων (αρθρ.130) και δίνει όρκο στο όνομα της τιμής του. Το Πορτογαλικό Σύνταγμα προβλέπει την αναπλήρωση του Προέδρου της Δημοκρατίας όταν κωλύεται προσωρινά να ασκήσει τα καθήκοντά του από τον 1 Το εκλογικό δικαίωμα μπορούν να ασκήσουν μόνο οι παρόντες στο εθνικό έδαφος. 2 Οι υποψηφιότητες για την προεδρία της Δημοκρατίας πρέπει να προταθούν τουλάχιστον από 7.500 πολίτες εκλογείς και το πολύ από 15.000 3 Η εκλογή δεν μπορεί να διεξαχθεί εντός των 90 ημερών που προηγούνται ή ακολουθούν την ημερομηνία των εκλογών της Βουλής. Στην περίπτωση αυτή η εκλογή διενεργείται μεταξύ της 90 ης και 100 ης ημέρας από τις βουλευτικές εκλογές. 4 Τα λευκά ψηφοδέλτια δεν θεωρούνται έγκυρα.
Πρόεδρο της Βουλής (αρθρ. 135), πρόβλεψη που περιλαμβάνεται και στο Ελληνικό Σύνταγμα, ενώ όσον αφορά την παραίτησή του γίνεται με διάγγελμα που απευθύνει στη Βουλή, το οποίο παράγει αμέσως αποτελέσματα ακόμη και πριν από τη δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (αρθρ.134). Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δίνει λόγο ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου για εγκλήματα που διέπραξε κατά την άσκηση των καθηκόντων του, κατόπιν προτάσεως του ενός πέμπτου του συνόλου των βουλευτών και αποφάσεως που λαμβάνεται με πλειοψηφία των δύο τρίτων των πράγματι εν ενεργεία βουλευτών. Η καταδίκη του συνεπάγεται έκπτωση από το αξίωμα και αδυναμία επανεκλογής, ενώ για εγκλήματα άσχετα με την άσκηση των καθηκόντων του, δίνει λόγο μετά τη λήξη της θητείας του ενώπιον των κοινών δικαστηρίων (αρθρ. 133). Β. Αρμοδιότητες Οι αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας μπορούν να διακριθούν σε νομοθετικές, διοικητικές, δικαστικές και ρυθμιστικές όπως και οι προβλεπόμενες από το Ελληνικό Σύνταγμα. Το Πορτογαλικό Σύνταγμα τις διακρίνει σε : α) Αρμοδιότητες για τη λειτουργία άλλων οργάνων μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται η έκτακτη σύγκληση της Βουλής, η διάλυση της Βουλής ύστερα από σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου του Κράτους και των κομμάτων που αντιπροσωπεύονται σε αυτή, ο διορισμός του Πρωθυπουργού, των μελών της Κυβέρνησης, των Υπουργών της Δημοκρατίας για τις αυτόνομες περιοχές (με πρόταση της Κυβερνήσεως), του προέδρου του Ελεγκτικού Συνεδρίου και του γενικού εισαγγελέα της Δημοκρατίας, του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων καθώς και η απαλλαγή των οργάνων αυτών από τα καθήκοντά τους. Επιπλέον, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προεδρεύει του Συμβουλίου του Κράτους και του Ανώτατου Συμβουλίου Εθνικής Άμυνας και είναι αρμόδιος να διαλύει τα όργανα αυτοκυβερνήσεως των αυτόνομων περιοχών αφού ακούσει τη γνώμη της Βουλής και του Συμβουλίου του Κράτους (αρθρ. 136). β) Αρμοδιότητες στην άσκηση ιδίων προεδρικών καθηκόντων στις οποίες συγκαταλέγονται η αρμοδιότητα να εκδίδει και να δημοσιεύει τους νόμους, τα νομοθετικά διατάγματα και τα κανονιστικά διατάγματα και να υπογράφει τις αποφάσεις της Βουλής που εγκρίνουν Διεθνείς Συνθήκες 5, η προκήρυξη δημοψηφίσματος για θέματα μείζονος εθνικού συμφέροντος, η κήρυξη σε κατάσταση πολιορκίας ή κατάσταση ανάγκης, η μετατροπή ποινών, η απονομή παρασήμων και η άσκηση των καθηκόντων του ύπατου αρχηγού των πορτογαλικών ταγμάτων τιμής. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ρητή ανάθεση στον Ανώτατο Άρχοντα της αρμοδιότητας να ζητά από το Συνταγματικό Δικαστήριο τον προληπτικό έλεγχο της συνταγματικότητας διατάξεων που περιέχονται σε νόμους, νομοθετικά διατάγματα και διεθνείς συμβάσεις, και την κήρυξη της αντισυνταγματικότητας νομικών κανόνων (αρθρ. 137). γ) Αρμοδιότητες για τις διεθνείς σχέσεις στις οποίες περιλαμβάνεται η επικύρωση των διεθνών συνθηκών, ο διορισμός των πρεσβευτών και των έκτακτων απεσταλμένων κατόπιν προτάσεως της Κυβερνήσεως και η αποδοχή των 5 Η έλλειψη εκδόσεως ή υπογραφής από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας οποιασδήποτε από αυτές τις πράξεις συνεπάγεται τη νομική της ανυποστασία.
διαπιστευτηρίων των ξένων διπλωματικών αντιπροσώπων, η σύναψη ειρήνης και η κήρυξη πολέμου σε περίπτωση πραγματικής ή επικείμενης επιθέσεως (αρθρ. 138). δ) Έκδοση νόμων και αρνησικυρία : To άρθρο 139 του Πορτογαλικού Συντάγματος προβλέπει την έκδοση και δημοσίευση νόμων από τον ΠτΔ παρέχοντάς του δικαίωμα αρνησικυρίας με διαδικασία που θυμίζει έντονα το δικαίωμα αναπομπής που προβλέπει το άρθρο 42 του ημέτερου Συντάγματος. Συγκεκριμένα, μέσα σε προθεσμία είκοσι ημερών από την παραλαβή οποιασδήποτε αποφάσεως της Βουλής που πρέπει να εκδοθεί ως νόμος ή από τη δημοσίευση της αποφάσεως του Συνταγματικού Δικαστηρίου, με την οποία αυτό δεν έχει αποφανθεί ότι υφίσταται αντισυνταγματικότητα κανόνος της Βουλής, ο ΠτΔ οφείλει να την εκδώσει ή να ασκήσει το δικαίωμα αρνησικυρίας ζητώντας με αιτιολογημένο διάγγελμα την επανεξέταση του κειμένου. Εάν η Βουλή αναψηφίσει την απόφασή της με την απόλυτη πλειοψηφία των εν ενεργεία βουλευτών, 6 ο ΠτΔ οφείλει να εκδώσει το κείμενο μέσα σε 8 ημέρες από την παραλαβή του. Το Πορτογαλικό Σύνταγμα προβλέπει την ανάγκη προσυπογραφής από την Κυβέρνηση των πράξεων του ΠτΔ που αφορούν τον διορισμό οργάνων, την έκδοση και δημοσίευση νόμων, την επικύρωση συνθηκών εισάγοντας μια ακόμη ομοιότητα με το Ελληνικό Σύνταγμα. Η προσυπογραφή είναι απαραίτητη προκειμένου οι πράξεις αυτές να παράγουν αποτελέσματα και η έλλειψή της συνεπάγεται τη νομική ανυποστασία τους (αρθρ.143). Γ. Το Συμβούλιο του Κράτους Το άρθρο 144 του Συντάγματος ενισχύει τον ΠτΔ κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων του με ένα συλλογικό πολιτικό όργανο, το Συμβούλιο του Κράτους, που προεδρέυεται από τον ίδιο και έχει γνωμοδοτικές αρμοδιότητες. Η πρόβλεψη λειτουργίας του συμβουλευτικού αυτού οργάνου, αποσκοπεί στην διευκόλυνση του ΠτΔ να διεκπεραιώσει τα καθήκοντά του αφού του παρέχεται η δυνατότητα να το συμβουλεύεται οποτεδήποτε το κρίνει απαραίτητο. Το Συμβούλιο του Κράτους συγκροτείται από τον Πρόεδρο της Βουλής, τον Πρωθυπουργό, τον Πρόεδρο του Συνταγματικού Δικαστηρίου, τον επίτροπο Δικαιοσύνης, τους Προέδρους των Κυβερνήσεων των Περιοχών, τους πρώην Προέδρους της Δημοκρατίας που εξελέγησαν από την έναρξη της ισχύος του Συντάγματος και δεν κηρύχθηκαν έκπτωτοι από το αξίωμά τους, πέντε πολίτες που ορίζονται από τον ΠτΔ και πέντε πολίτες που εκλέγονται από τη Βουλή (αρθρ. 145). Το Συμβούλιο του Κράτους 7 είναι αρμόδιο να γνωμοδοτεί για τη διάλυση της Βουλής και των οργάνων αυτοκυβερνήσεως των αυτόνομων περιοχών, για την παύση της Κυβέρνησης, για τον διορισμό και την απαλλαγή των υπουργών της Δημοκρατίας για τις αυτόνομες περιοχές από τα καθήκοντά τους, για την κήρυξη πολέμου και τη σύναψη ειρήνης (αρθρ. 148). Οι γνωμοδοτήσεις του εκδίδονται σε συνεδρίαση που συγκαλεί ο ΠτΔ γι αυτό το σκοπό και δημοσιεύονται όταν ενεργείται η πράξη που αφορούν. 6 Απαιτείται όμως πλειοψηφία των δύο τρίτων των παρόντων βουλευτών, που πρέπει να είναι ανώτερη από την απόλυτη πλειοψηφία των εν ενεργεία βουλευτών, για την αναψήφιση αποφάσεων που έχουν λάβει τη μορφή οργανικού νόμου, καθώς και εκείνων που αφορούν τις εξωτερικές σχέσεις, τα όρια μεταξύ δημοσίου, ιδιωτικού, συνεταιριστικού και κοινωνικού τομέα ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, καθώς και τη ρύθμιση των εκλογών για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (αρθρ.139 παρ. 3). 7 Οι συνεδριάσεις του Συμβουλίου του Κράτους δεν είναι δημόσιες.
2. ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ (άρθρα 202 224) Α. Γενικές αρχές Το Πορτογαλικό Σύνταγμα στο άρθρο 203 κατοχυρώνει την ανεξαρτησία των δικαστηρίων, τα οποία υπόκεινται μόνο στο νόμο και κατά την απονομή δικαιοσύνης οφείλουν να διαφυλάττουν τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών, να τιμωρούν τις παραβιάσεις της δημοκρατικής νομιμότητας και να μην εφαρμόζουν κανόνες δικαίου που αντίκεινται στις διατάξεις του Συντάγματος ή τις αρχές που περιλαμβάνονται σε αυτό. Οι αποφάσεις τους είναι δεσμευτικές για όλα τα δημόσια και ιδιωτικά όργανα και πρέπει να υπερισχύουν των αποφάσεων άλλων αρχών, ενώ ο νόμος ρυθμίζει τους όρους για την εφαρμογή των αποφάσεων των δικαστηρίων από άλλες αρχές και καθορίζει τις κυρώσεις σε περίπτωση μη εφαρμογής (αρθρ. 205). Οι συνεδριάσεις την δικαστηρίων είναι δημόσιες, εκτός αν η διαφύλαξη της προσωπικής αξιοπρέπειας και της δημόσιας ηθικής επιβάλλουν την διεξαγωγή της συζήτησης «κεκλεισμένων των θυρών». Παράλληλα προβλέπεται δυνατότητα εξωδικαστικής επίλυσης των διαφορών υπό όρους που ορίζει ο νομοθέτης. Το άρθρο 207 προβλέπει την συμμετοχή ενόρκων σε δίκες που αφορούν σοβαρά εγκλήματα όπως η τρομοκρατία, αλλά και πραγματογνωμόνων με ειδικές γνώσεις κατά την εκδίκαση υποθέσεων με εξειδικευμένο αντικείμενο, ενώ η επίλυση εργατικών διαφορών, οι προσβολές της δημόσιας υγείας και άλλες υποθέσεις που αφορούν κοινωνικές αξίες, μπορούν να εκδικάζονται από τον ειρηνοδίκη. Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά του Συντάγματος στους δικηγόρους για τους οποίους ο νόμος πρέπει να εξασφαλίζει τις ασυλίες που είναι απαραίτητες για την απρόσκοπτη άσκηση των καθηκόντων τους, δεδομένου ότι αυτό είναι απαραίτητο για την ορθή απονομή της δικαιοσύνης. Β. Οργάνωση των Δικαστηρίων Εκτός από το Συνταγματικό Δικαστήριο, το Πορτογαλικό Σύνταγμα διακρίνει τις εξής κατηγορίες δικαστηρίων : το Ανώτατο Δικαστήριο της Δικαιοσύνης και τα δικαστήρια πρώτου και δεύτερου βαθμού, το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο, διοικητικά και φορολογικά δικαστήρια, το Ελεγκτικό Συνέδριο και προβλέπει τη δυνατότητα ίδρυσης με νόμο Ναυτικών και Διαιτητικών Δικαστηρίων. Το άρθρο 209 απαγορεύει ρητά την ίδρυση έκτακτων δικαστηρίων με αποκλειστική δικαιοδοσία να επιλύουν ειδικές κατηγορίες διαφορών, με εξαίρεση τα Στρατοδικεία, που ιδρύονται σε περίοδο πολέμου και εκδικάζουν εγκλήματα αυστηρά στρατιωτικής φύσεως (αρθρ.213). Το Ανώτατο Δικαστήριο της Δικαιοσύνης, λειτουργεί σαν δικαστήριο πρώτου ή δεύτερου βαθμού σύμφωνα με το νόμο και προεδρεύεται από δικαστή που εκλέγουν τα μέλη του. Τα δικαστήρια έχουν γενική δικαιοδοσία σε αστικές και ποινικές υποθέσεις και δικαιοδοσία για όλες τις υποθέσεις που δεν έχουν ανατεθεί σε άλλα δικαστικά όργανα (αρθρ.211). Τα πρωτοβάθμια δικαστήρια μπορεί να έχουν περιορισμένη αρμοδιότητα ή να εκδικάζουν ειδικές υποθέσεις, ενώ τα δευτεροβάθμια
δικαστήρια είναι κατά κανόνα Εφετεία. Σε περίπτωση που δικαστήριο γενικής δικαιοδοσίας εκδικάζει έγκλημα στρατιωτικής φύσεως, ένας ή δύο στρατιωτικοί δικαστές πρέπει να συμμετέχουν στη σύνθεσή του. Τα Διοικητικά και Φορολογικά Δικαστήρια εκδικάζουν διαφορές που ανακύπτουν από διοικητικές και φορολογικές διαφορές. Το Ελεγκτικό Συνέδριο είναι το ανώτατο όργανο για την εξέταση της νομιμότητας των δημοσίων δαπανών και τον έλεγχο των λογαριασμών που σύμφωνα με το νόμο υπόκεινται στην κρίση του. Συγκεκριμένα, το άρθρο 214 εξειδικεύει τις αρμοδιότητές του οι οποίες συνίστανται : στη γνωμοδότηση για το Γενικό Προϋπολογισμό του Κράτους, συμπεριλαμβανομένων των λογαριασμών για την κοινωνική ασφάλισης, στη γνωμοδότηση για τους λογαριασμούς των Αυτόνομων περιοχών, στην ενίσχυση της ευθύνης για οικονομικά αδικήματα σύμφωνα με το νόμο. Παράλληλα, ασκεί άλλες εξουσίες που προβλέπονται από το νόμο. Το Ελεγκτικό Συνέδριο μπορεί να ασκεί τις αρμοδιότητές του βάσει αποκεντρωτικού συστήματος διαμέσου περιφερειακών τμημάτων, ενώ για τις Αυτόνομες Περιοχές προβλέπονται Παραρτήματά του με πλήρη δικαιοδοσία για υποθέσεις που σχετίζονται με τις περιοχές αυτές. Γ. Νομική κατάσταση δικαστών Οι δικαστές αποτελούν ανεξάρτητο σώμα και υπόκεινται σε ιδιαίτερο νομικό καθεστώς. Ο νόμος καθορίζει τα προσόντα και τους όρους για την επιλογή των δικαστών των πρωτοβάθμιων δικαστηρίων, ενώ για τα δευτεροβάθμια δικαστήρια η επιλογή γίνεται αξιοκρατικά με διαγωνισμό που διενεργείται μεταξύ των δικαστών των πρωτοβάθμιων δικαστηρίων. Ο διορισμός στο Ανώτατο Δικαστήριο της Δικαιοσύνης γίνεται επίσης κατόπιν διαγωνισμού, στον οποίο μπορούν να συμμετάσχουν όλα τα μέλη του δικαστικού κλάδου καθώς και οι δημόσιοι κατήγοροι σύμφωνα με το νόμο (αρθρ. 215). Οι δικαστές για το χρονικό διάστημα της κατοχής της θέσης τους έχουν ασφάλεια και μπορούν να μετατεθούν, να τεθούν σε διαθεσιμότητα και να αποσυρθούν μόνο υπό τους όρους του νόμου (αρθρ.216). Κατά την άσκηση των καθηκόντων τους απαγορεύεται να παρέχουν κάθε άλλη υπηρεσία καθώς και να ασκούν οποιοδήποτε επάγγελμα. Εξαίρεση προβλέπεται ως προς τη νομική έρευνα και την άμισθη διδασκαλία. Ο νόμος μπορεί να προβλέψει και άλλες δραστηριότητες ασυμβίβαστες με το έργο του δικαστή. Το Πορτογαλικό Σύνταγμα παρέχει την αρμοδιότητα για τον διορισμό, τη μετάθεση, την προαγωγή και την άσκηση πειθαρχικού έλεγχου στους δικαστές, στο Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο, το οποίο προεδρεύεται από τον Πρόεδρο του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Δικαιοσύνης και συγκροτείται από δύο μέλη που διορίζει ο ΠτΔ, δύο μέλη που εκλέγει η Βουλή και επτά δικαστές που εκλέγονται από τους συναδέλφους τους. Δ. Δημόσιοι Κατήγοροι Οι δημόσιοι κατήγοροι είναι αυτόνομοι και υπόκεινται σε ιδιαίτερο νομικό καθεστώς. Πρόκειται για δικαστικούς υπαλλήλους, ιεραρχικά διαβαθμισμένους που
είναι επιφορτισμένοι με την υπεράσπιση των συμφερόντων της πολιτείας όπως αυτά καθορίζονται από το νόμο. Συγκεκριμένα το άρθρο 219 ορίζει ότι συμμετέχουν στην εκπλήρωση της εγκληματικής πολιτικής που καθορίζουν τα όργανα της αυτοκυβέρνησης και καθιερώνουν ποινικές διαδικασίες σύμφωνα με την αρχή της νομιμότητας. Ο διορισμός, η μετάθεση, η προαγωγή και ο πειθαρχικός έλεγχος επί των δημοσίων κατηγόρων ασκείται από τον Εισαγγελέα 8. Ε. Το Συνταγματικό Δικαστήριο Το Συνταγματικό Δικαστήριο συγκροτείται από 13 δικαστές και έχει την εξουσία να αποφασίζει σε ζητήματα αντισυνταγματικότητας των νόμων σύμφωνα με τα άρθρα 277 απ. του Συντάγματος. Επιπλέον, έχει τις ακόλουθες εξουσίες : α) να επιβεβαιώνει το θάνατο του ΠτΔ και να αποφαίνεται για τη οριστική ή προσωρινή φυσική αδυναμία του να ασκήσει τα καθήκοντά του, β) να επαληθεύει την εγκυρότητα των πράξεων που διενεργήθηκαν κατά τη διάρκεια της εκλογικής διαδικασίας, γ) να επιβεβαιώνει την νομιμότητα των συμμαχιών των πολιτικών κομμάτων και να κατευθύνει την διάλυσή τους, δ) να επιβεβαιώνει τη συμμόρφωση με το Σύνταγμα των εθνικών και τοπικών δημοψηφισμάτων και στ) να αποφασίζει ύστερα από αναφορές των βουλευτών για ζητήματα σχετικά με την απώλεια κοινοβουλευτικής έδρας και τις εκλογές του Κοινοβουλίου (αρθρ. 223). α) Έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων Το Συνταγματικό Δικαστήριο, όπως προαναφέρθηκε, έχει δικαιοδοσία να προβαίνει σε προληπτικό έλεγχο της συνταγματικότητας διατάξεων διεθνών συνθηκών, κανονιστικών και νομοθετικών διαταγμάτων, να εκδικάζει εφέσεις κατά δικαστικών αποφάσεων για λόγους αντισυνταγματικότητας, να εκδίδει γενικά δεσμευτικές αποφάσεις για θέματα αντισυνταγματικότητας κανόνων δικαίου και να διαπιστώνει την αντισυνταγματικότητα που συνεπάγεται η παράλειψη θέσπισης νομοθεσίας που είναι απαραίτητη για την εφαρμογή των διατάξεων του Συντάγματος. Συγκεκριμένα, ο ΠτΔ μπορεί να ζητήσει τον προληπτικό έλεγχο συνταγματικότητας οποιασδήποτε διάταξης διεθνούς συνθήκης που του έχει υποβληθεί για επικύρωση ή νομικής πράξης που του έχει αποσταλεί για έκδοση. Η ίδια δυνατότητα παρέχεται στους Υπουργούς της Κυβέρνησης όσον αφορά διατάξεις τοπικών νομοθετικών διαταγμάτων ή κανονιστικών διαταγμάτων τα οποία πρέπει να υπογράψουν. Επιπλέον, ο ΠτΔ, ο Πρωθυπουργός ή το ένα πέμπτο των βουλευτών μπορούν να ζητήσουν τον προληπτικό έλεγχο της συνταγματικότητας οποιασδήποτε διάταξης διατάγματος που έχει υποβληθεί στον ΠτΔ για έκδοση ως οργανικού νόμου (αρθρ. 278). Ο προληπτικός έλεγχος πρέπει να ζητηθεί μέσα σε 8 ημέρες από την ημερομηνία που ο αιτών παρέλαβε την πράξη, ενώ το Συνταγματικό Δικαστήριο οφείλει να αποφανθεί μέσα σε 25 ημέρες. Αν στις ανωτέρω περιπτώσεις, το Συνταγματικό Δικαστήριο αποφανθεί ότι η διάταξη είναι αντισυνταγματική, το διάταγμα που την περιέχει δεν πρέπει να 8 Η ακριβής απόδοση του όρου στα ελληνικά είναι εισαγγελέας του Αρείου Πάγου.
υπογραφεί ή να εκδοθεί, εκτός αν το όργανο που το αποδέχτηκε διαγράψει την αντισυνταγματική διάταξη ή αν υπερψηφιστεί από τα δύο τρίτα των παρόντων βουλευτών (αρθρ. 279) 9. Έφεση στο Συνταγματικό δικαστήριο μπορεί να ασκηθεί 10 κατά δικαστικών αποφάσεων : α) που αρνούνται να εφαρμόσουν κανόνα δικαίου λόγω αντισυνταγματικότητας, β) που αρνούνται να εφαρμόσουν κανόνα δικαίου, η συνταγματικότητα του οποίου αμφισβητήθηκε κατά τη διάρκεια της δίκης, γ) που αρνούνται να εφαρμόσουν μια νομοθετική διάταξη λόγω αντίθεσης με υπέρτερο νόμο, δ) που αρνούνται να εφαρμόσουν διάταξη τοπικής νομοθετικής πράξης λόγω αντίθεσής της με το νομικό καθεστώς μιας αυτόνομης περιοχής ή με γενικό κανόνα δικαίου. Ο ΠτΔ, ο Πρόεδρος της Βουλής, ο Πρωθυπουργός, ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής, ο Γενικός Εισαγγελέας ή το ένα πέμπτο των βουλευτών, μπορούν να ζητήσουν από το Συνταγματικό Δικαστήριο να διατυπώσει γενικά δεσμευτικές αποφάσεις για ζητήματα αντισυνταγματικότητας και μη νομιμότητας οποιουδήποτε νομικού κανόνα, νομοθετικής διάταξης και τοπικής νομοθετικής πράξης. Μια γενικά δεσμευτική απόφαση περί αντισυνταγματικότητας παράγει αποτελέσματα από τη μέρα που η διάταξη που κρίθηκε αντισυνταγματική τέθηκε σε εφαρμογή και έχει αναδρομική ισχύ. Κατ άρθρο 283, το Συνταγματικό Δικαστήριο ύστερα από αίτηση του ΠτΔ ή του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή ή των Προέδρων των τοπικών Νομοθετικών Συνελεύσεων, μπορεί να διαπιστώσει την αντισυνταγματικότητα που συνεπάγεται η παράλειψη θέσπισης νομοθεσίας που είναι απαραίτητη για την εφαρμογή των διατάξεων του Συντάγματος. Στην περίπτωση θα πρέπει να ενημερώσει το αρμόδιο νομοθετικό όργανο. β) Αναθεώρηση του Συντάγματος Η Αναθεώρηση του Συντάγματος γίνεται με πρωτοβουλία της Βουλής, εφόσον έχουν περάσει πέντε χρόνια από την δημοσίευση του τελευταίου αναθεωρητικού νόμου (αρθρ. 284). Ωστόσο, η Βουλή μπορεί να αναθεωρήσει το Σύνταγμα σε διαφορετικό χρονικό σημείο ύστερα από απόφαση που λαμβάνεται με πλειοψηφία των τεσσάρων πέμπτων του όλου αριθμού των βουλευτών που έχουν δικαίωμα να ψηφίσουν. Οι τροποποιήσεις του Συντάγματος πρέπει να εγκριθούν από τα δύο τρίτα των βουλευτών (που έχουν δικαίωμα να ψηφίσουν) και να ενσωματωθούν σε έναν αναθεωρητικό νόμο, τον οποίο ο ΠτΔ δεν μπορεί να αρνηθεί να εκδώσει. Το νέο κείμενο του Συντάγματος 11 δημοσιεύεται μαζί με τον αναθεωρητικό νόμο. Οι περιορισμοί που θέτει το Σύνταγμα κατά τη διαδικασία της αναθεώρησης αφορούν τον σεβασμό της εθνικής ανεξαρτησίας και της ενότητας της Πολιτείας, της δημοκρατικής μορφής του πολιτεύματος, της διάκρισης Εκκλησίας και Πολιτείας, των δικαιωμάτων, των ελευθεριών και των εγγυήσεων των πολιτών, των δικαιωμάτων των εργατών και των εμπορικών ενώσεων καθώς και την 9 Οι οποίοι πρέπει να αποτελούν την απόλυτη πλειοψηφία των βουλευτών που έχουν δικαίωμα να ψηφίσουν. 10 Μόνο από τον διάδικο που έθεσε το ζήτημα της αντισυνταγματικότητας. 11 Στο οποίο δηλ. έχουν ενσωματωθεί οι τροποποιήσεις και έχουν γίνει οι απαραίτητες αντικαταστάσεις, διαγραφές και προσθήκες που εισήγαγε ο αναθεωρητικός νόμος.
συνύπαρξη του δημοσίου, του ιδιωτικού και του κοινωνικού τομέα στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Το άρθρο 288 απαριθμεί και άλλες αξίες που χρήζουν σεβασμού και δεν πρέπει να ανατραπούν κατά τη διάρκεια οποιασδήποτε αναθεωρητικής διαδικασίας όπως ο πλουραλισμός στην έκφραση και την πολιτική οργάνωση, η διάκριση και η ανεξαρτησία των οργάνων με υπέρτερη εξουσία, ο δικαστικός έλεγχος των νομικών διατάξεων για θετική αντισυνταγματικότητα και αντισυνταγματικότητα με παράλειψη, η ανεξαρτησία των δικαστηρίων και η αυτονομία των τοπικών αρχών των Αυτόνομων Περιοχών. 3. Η ΒΟΥΛΗ (άρθρα 141 181) Α. Νομική κατάσταση και εκλογή βουλευτών Η Βουλή αποτελεί την Αντιπροσωπευτική Συνέλευση των Πορτογάλων πολιτών και κατά το άρθρο 148 δεν μπορεί να συγκροτείται από λιγότερους από εκατόν ογδόντα ούτε περισσότερους από διακόσιους τριάντα βουλευτές, οι οποίοι εκλέγονται από εκλογικές περιφέρειες, τα όρια των οποίων καθορίζονται από το νόμο κατά τρόπο που να διασφαλίζεται η αναλογική αντιπροσώπευση. 12 Βουλευτής μπορεί να εκλεγεί κάθε πορτογάλος πολίτης που έχει το δικαίωμα του εκλέγειν και δεν εμπίπτει σε κάποιον από τους περιορισμούς που θέτει ο εκλογικός νόμος 13. Το Πορτογαλικό Σύνταγμα απονέμει στη Βουλή νομοθετικές, εποπτικές και πολιτικές εξουσίες, ενώ εξοπλίζει τους βουλευτές με ασυλίες, δικαιώματα και προνόμια, προκειμένου να επιδίδονται απερίσπαστοι στα καθήκοντά τους. Οι βουλευτές έχουν αρμοδιότητα να καταθέτουν προτάσεις για την αναθεώρηση του Συντάγματος, να καταθέτουν νομοσχέδια, προτάσεις για δημοψήφισμα και ερωτήματα που εγγράφονται στην ημερήσια διάταξη, να απευθύνουν ερωτήσεις στην Κυβέρνηση σχετικά με τις πράξεις της 14, να ζητούν από την Κυβέρνηση και από άλλα δημόσια όργανα, στοιχεία και πληροφορίες χρήσιμες για την άσκηση των καθηκόντων τους καθώς και να ζητούν τη σύσταση εξεταστικών επιτροπών. Οι βουλευτές δεν διώκονται για ψήφους ή γνώμες που εξέφρασαν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους και δεν μπορούν να εξεταστούν σαν μάρτυρες ή κατηγορούμενοι χωρίς την άδεια της Βουλής. Στην τελευταία περίπτωση η άδεια από τη Βουλή είναι υποχρεωτική αν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι έχει διαπραχθεί έγκλημα που τιμωρείται με ποινή φυλάκισης πάνω από τρία χρόνια (αρθρ. 157). Μεταξύ των προνομίων που τους απονέμει το Σύνταγμα, συγκαταλέγονται η αναβολή της στρατιωτικής θητείας, η ελευθερία κίνησης και το δικαίωμα ειδικού διαβατηρίου για τα επίσημα ταξίδια τους στο εξωτερικό καθώς και η κατοχή ειδικής ταυτότητας. Παράλληλα, υποχρεούνται να παρευρίσκονται στις συνεδριάσεις της Ολομέλειας της Βουλής και των επιτροπών στις οποίες συμμετέχουν και να παίρνουν μέρος στις ψηφοφορίες, ενώ εκπίπτουν από το αξίωμά τους αν υποπέσουν σε κάποιο από τα κωλύματα ή ασυμβίβαστα που περιγράφει ο νόμος, αν χάσουν την έδρα τους ή υπερβούν τον αριθμό των επιτρεπόμενων απουσιών, αν 12 Ο αριθμός των βουλευτών που εκλέγει κάθε εκλογική περιφέρεια είναι ανάλογος με τον αριθμό των ψηφοφόρων που είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους της. 13 Τοπικά κωλύματα ή κατοχή ειδικών αξιωμάτων. 14 Στις οποίες πρέπει να λαμβάνουν απαντήσεις μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα.
γίνουν μέλη διαφορετικού κόμματος από αυτό που τους πρότεινε ως υποψηφίους ή αν καταδικαστούν για έγκλημα που διέπραξαν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους ή για συμμετοχή σε ρατσιστική ή φασιστική οργάνωση (αρθρ. 160). Β. Πολιτικές και νομοθετικές εξουσίες της Βουλής Κατά το άρθρο 161 η Βουλή έχει την εξουσία να τροποποιεί το Σύνταγμα, να εγκρίνει το πολιτικό και διοικητικό καθεστώς των αυτόνομων περιοχών, να θεσπίζει νόμους για οποιοδήποτε ζήτημα που σύμφωνα με το Σύνταγμα δεν ανήκει στην αποκλειστική αρμοδιότητα της κυβέρνησης, να εξουσιοδοτεί την Κυβέρνηση και τις τοπικές νομοθετικές συνελεύσεις να θεσπίζουν νόμους, να απονέμει αμνηστία, να εγκρίνει διεθνείς συμβάσεις και συμφωνίες για τη συμμετοχή της Πορτογαλίας σε διεθνείς οργανισμούς και συμφωνίες φιλίας ή ειρήνης ή σχετικά με στρατιωτικά ζητήματα ή τον επανακαθορισμό των συνόρων, να προτείνει στον ΠτΔ την υποβολή ενός ζητήματος εθνικού ενδιαφέροντος σε δημοψήφισμα, να εξουσιοδοτεί τον ΠτΔ να κηρύξει την χώρα σε κατάσταση πολιορκίας ή έκτακτης ανάγκης ή να κηρύξει πόλεμο και να δίνει τη γνώμη της σε ζητήματα που είναι εκκρεμή ενώπιον των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όσον αφορά τις εξουσίες της Βουλής σε σχέση με άλλα όργανα, σ αυτές περιλαμβάνεται η αρμοδιότητά της να συγκατατίθεται για την απουσία του ΠτΔ από το εθνικό έδαφος, να γνωμοδοτεί για την διάλυση των οργάνων της αυτοκυβέρνησης των Αυτόνομων Περιοχών, να εκτιμά και να παρακολουθεί σύμφωνα με το νόμο, τη συμμετοχή της Πορτογαλίας στις διαδικασίες για την περαιτέρω οικοδόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (αρθρ. 166). Στις αποκλειστικές νομοθετικές εξουσίες της Βουλής υπάγονται κατά το άρθρο 164 η εκλογή προσώπων που αναλαμβάνουν αξιώματα σε όργανα με ανωτέρα αρμοδιότητα, η οργάνωση του Συνταγματικού Δικαστηρίου, η κτήση, η απώλεια και η ανάκτηση της Πορτογαλικής ιθαγένειας, η οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος, η εκλογή των βουλευτών των τοπικών νομοθετικών Συνελεύσεων των Αυτόνομων Περιοχών, κανόνες που αφορούν τον διορισμό των μελών των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης εκτός από την Επιτροπή και κανόνες που αφορούν τα οικονομικά των Αυτόνομων Περιοχών. Κατόπιν αιτήσεως ενός βουλευτή ή κοινοβουλευτικής ομάδας ή της Κυβερνήσεως, η Βουλή μπορεί να υιοθετήσει επείγουσα διαδικασία προκειμένου να ψηφίσει ένα νομοσχέδιο ή μια πρόταση για διάλυση. Το ίδιο συμβαίνει και κατόπιν αιτήσεως των τοπικών Νομοθετικών Συνελεύσεων για ζητήματα που αφορούν την Μαδέρα και τις Αζόρες. Γ. Επιτροπές και διάλυση της Βουλής Η Βουλή συνεδριάζει την τρίτη μέρα μετά την ανακήρυξη των γενικών αποτελεσμάτων των εκλογών ή όταν οι εκλογές συνέπεσαν με το τέλος μιας νομοθετικής περιόδου, την πρώτη μέρα της επόμενης νομοθετικής περιόδου. Η Βουλή μπορεί να συστήσει εξεταστικές επιτροπές και επιτροπές για άλλους ειδικούς σκοπούς. Η σύνθεση των επιτροπών πρέπει να «αντανακλά» την
αντιπροσώπευση των κομμάτων στη Βουλή. Οι αιτήσεις που απευθύνονται στη Βουλή εξετάζονται από τις επιτροπές της ή από επιτροπές που ιδρύονται γι αυτόν το σκοπό, οι οποίες μπορούν να συμβουλεύονται άλλες επιτροπές που είναι αρμόδιες γι αυτά τα ζητήματα. Μία εξεταστική επιτροπή μπορεί να συσταθεί, εφόσον το ζητήσει το ένα πέμπτο των βουλευτών που έχουν δικαίωμα να ψηφίσουν. Κατά το άρθρο 178 οι εξεταστικές επιτροπές έχουν ανακριτικές εξουσίες ανάλογες με αυτές των δικαστικών αρχών. Το Σύνταγμα προβλέπει και Διαρκείς Κοινοβουλευτικές Επιτροπές οι οποίες λειτουργούν όταν η Βουλή δεν βρίσκεται σε Σύνοδο ή όταν έχει διαλυθεί καθώς και σε άλλες περιπτώσεις που προβλέπονται ρητά. Οι επιτροπές αυτές προεδρεύονται από τον Πρόεδρο της Βουλής και συγκροτούνται από τους Αντιπροέδρους, και από βουλευτές που διορίζονται από όλα τα κόμματα ανάλογα με την κοινοβουλευτική τους δύναμη. Μεταξύ των αρμοδιοτήτων τους συγκαταλέγονται η διασφάλιση της τήρησης του Συντάγματος και των νόμων, η άσκηση των εξουσιών της Βουλής, η πρωτοβουλία για τη σύγκληση της Βουλής όταν είναι απαραίτητο, η προετοιμασία για το έναρξη της νομοθετικής συνόδου και η εξουσιοδότηση προς τον ΠτΔ να κηρύξει τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας ή έκτακτης ανάγκης ή να κηρύξει πόλεμο. Προβλέπεται επίσης στο άρθρο 180 η συγκρότηση κοινοβουλευτικών ομάδων από βουλευτές που ανήκουν στο ίδιο κόμμα, οι οποίες έχουν δικαίωμα να συμμετέχουν στις επιτροπές της Βουλής ανάλογα με τον αριθμό των βουλευτών τους, να εισάγουν θέματα συζήτησης σε ζητήματα επείγοντος δημοσίου ενδιαφέροντος, να ζητούν τη συγκρότηση εξεταστικής επιτροπής, να προτείνουν την απόρριψη του κυβερνητικού προγράμματος, να εισάγουν σε κάθε νομοθετική Σύνοδο δύο συζητήσεις που αφορούν θέματα γενικής κυβερνητικής πολιτικής, να κάνουν πρόταση μομφής εναντίον της Κυβέρνησης και να ενημερώνονται άμεσα από την Κυβέρνηση για την πρόοδο σημαντικών θεμάτων δημοσίου συμφέροντος. Στους βουλευτές που δεν είναι μέλη κάποιας κοινοβουλευτικής ομάδας πρέπει να διασφαλίζεται ένα ελάχιστο δικαιωμάτων και εγγυήσεων. Η διάλυση της Βουλής διατάσσεται με διάταγμα. Δεν μπορεί όμως να διαλυθεί κατά τη διάρκεια των πρώτων έξι μηνών αμέσως μετά την ανάδειξή της, ούτε του τελευταίου μισού χρόνου της θητείας του ΠτΔ, ούτε για όσο χρονικό διάστημα έχει κηρυχθεί η χώρα σε κατάσταση πολιορκίας ή έκτακτης ανάγκης (αρθρ. 172). 4. ΤΟ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ (άρθρο 115) Οι πολίτες που έχουν το δικαίωμα ψήφου 15 μπορούν να κληθούν να εκφράσουν άμεσα την άποψή τους κατά τρόπο δεσμευτικό μέσω δημοψηφίσματος για θέματα εθνικού ενδιαφέροντος. Το δημοψήφισμα διενεργείται με απόφαση του ΠτΔ μετά από πρόταση της Βουλής ή της Κυβέρνησης σε θέματα της αρμοδιότητάς τους, καθώς και με πρωτοβουλία των πολιτών οι οποίοι απευθύνονται γι αυτό το λόγο στη Βουλή υπό τους όρους και μέσα στα χρονικά όρια που θέτει ο νόμος. 15 Οι πολίτες που κατοικούν στο εξωτερικό και έχουν περιληφθεί στην απογραφή του πληθυσμού, μπορούν να κληθούν να συμμετάσχουν σε δημοψηφίσματα σχετικά με θέματα που αναφέρονται σε αυτούς.
Δεν μπορούν να υποβληθούν σε δημοψήφισμα η τροποποίηση του Συντάγματος, φορολογικά και οικονομικά ζητήματα καθώς και θέματα που ανήκουν στην αποκλειστική νομοθετική αρμοδιότητα της Βουλής. Κάθε δημοψήφισμα πρέπει να ασχολείται με ένα ξεχωριστό θέμα και οι ερωτήσεις του να είναι διατυπωμένες με τρόπο ακριβή και ξεκάθαρο ώστε να επιτρέπουν απάντηση της μορφής «ναι» ή «όχι», ενώ ο νόμος καθορίζει τον τρόπο διεξαγωγής του και τον μέγιστο αριθμό των ερωτημάτων που μπορεί να περιέχει. Δεν επιτρέπεται η διεξαγωγή δημοψηφισμάτων κατά τη διάρκεια των γενικών εκλογών για την ανάδειξη οργάνων με ανωτέρα αρμοδιότητα ή των οργάνων της αυτοκυβέρνησης των αυτόνομων περιοχών ή των αντιπροσώπων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Προτάσεις για δημοψήφισμα που δεν έγιναν δεκτές από τον ΠτΔ ή καταψηφίστηκαν από το εκλογικό σώμα, δεν μπορούν να επανεισαχθούν στην ίδια νομοθετική Σύνοδο, εκτός αν μεσολαβήσουν νέες βουλευτικές εκλογές ή παυτεί η Κυβέρνηση. Το δημοψήφισμα έχει δεσμευτική δύναμη μόνο όταν ο αριθμός των ψηφοφόρων είναι μεγαλύτερος από το μισό των ψηφοφόρων που εγγράφηκαν στην απογραφή του πληθυσμού.