ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΔΩΡΕΑΣ ΟΡΓΑΝΩΝ & ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ & ΤΗΝ Ε.Ε. ΜΕΤΑ ΤΟ 1990»

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΜΟΝΑΔΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΔΩΡΕΑΣ ΟΡΓΑΝΩΝ & ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ & ΤΗΝ Ε.Ε. ΜΕΤΑ ΤΟ 1990» ΚΑΛΛΙΤΣΟΥΝΑΚΗ ΣΥΛΒΙΑ ΚΟΚΟΛΑΚΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ : ΜΠΙΤΣΑΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Μ8ε, εργαστηριακός συνεργάτης Καλαμάτα 2008

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ... ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ... ϋ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ... ϋ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 "ΠΕΡΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ"... 2 1.1 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ... 2 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ... 4 1.3 ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ... 5 1.4 ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ... 7 1.4.1. ΟΙ ΔΩΡΗΤΕΣ ΟΡΓΑΝΩΝ... 8 1.4.2. ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ... 9 1.4.2.1. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ... 10 1.4.2.2. ΚΛΙΝΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ... 11 1.4.3. ΔΗΛΩΣΗ ΔΩΡΕΑΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΚΑΡΤΑΔΟΤΩΝ... 13 1.4.4. ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΛΗΠΤΩΝ... 15 1.5 ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗΣ... 15 1.5.1. ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΡΓΑΝΩΝ ΚΑΙ ΜΑΥΡΗ ΑΓΟΡΑ... 16 1.6 Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ... 17 1.6.1. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΟΜ... 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 "ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΣΥΜΠΑΓΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ"... 19 2.1 ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ... 19 2.2 ΔΥΝΗΤΙΚΟΙ ΔΟΤΕΣ... 20 2.3 ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΣΥΜΠΑΓΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ... 28

2.3.1. ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΝΕΦΡΟΥ 29 2.3.2. ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΗΠΑΤΟΣ... 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 "ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟ 1990"... 40 3.1 ΓΕΝΙΚΑ... 40 3.2 ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΣΤΑ ΚΡΑΤΗ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ... 41 3.3 ΛΙΣΤΑ ΑΝΑΜΟΝΗΣ ΑΣΘΕΝΩΝ... 48 3.4 ΑΡΝΗΣΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΣΤΗ ΔΩΡΕΑ ΜΟΣΧΕΥΜΑΤΟΣ... 51 3.5 ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ... 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 "ΕΡΕΥΝΑ - ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ"... 55 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 67

Π ΕΡΙΕΧ Ο Μ ΕΝ Α ΣΧ ΕΔΙΑ ΕΡΑ Μ Μ Α ΤΩ Ν 2.1: Αναφερθέντες και αξιοποιηθέντες δότες 2001-2005... 21 2.2: Δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού 2001-2005... 22 2.3: Αιτίες μη αξιοποίησης δυνητικών δοτών... 22 2.4: Αξιοποιηθέντες δότες ανά ομάδα αίματος... 23 2.5: Αξιοποιηθέντες δότες ανά ηλικία 2004... 26 2.6: Αξιοποιηθέντες δότες ανά ηλικία 2005... 26 2.7: Αξιοποιηθέντες δότες ανά φύλο 2004... 27 2.8: Αξιοποιηθέντες δότες ανά φύλο 2005... 27 2.9: Μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων 2001-2007... 29 2.10: Πτωματική μεταμόσχευση νεφρού 1985-2006... 29 2.11: Συγγενικές μεταμοσχεύσεις 1985-2006... 30 2.12: Σχέση ζώσας και πτωματικής μεταμόσχευσης... 31 2.13: Το μεταμοσχευτικό χάσμα στην πτωματική μεταμόσχευση νεφρού 2001-2006... 32 2.14: Μεταμόσχευση νεφρού ανά μονάδα μεταμόσχευσης... 33 2.15: Υποψήφιοι λήπτες νεφρικού μοσχεύματος ανά μονάδα μεταμόσχευσης. 34 2.16: Αναλογία μεταμοσχεύσεων σε σχέση με αριθμό υποψηφίων... 35 2.17: Κατανομή μοσχευμάτων ανά μονάδα μεταμόσχευσης... 36 2.18: Ποσοστό αξιοποίησης μοσχευμάτων ανά μονάδα μεταμόσχευσης σε σχέση με τον αριθμό των υποψηφίων ληπτών... 36 2.19: Μεταμόσχευση ήπατος 1990-2006... 37 2.20: Μοσχεύματα ήπατος που προσφέρθηκαν στο εξωτερικό... 38 2.21: Σχέση μεταμόσχευσης ήπατος στην Ελλάδα και ηπατικών μοσχευμάτων που προσφέρθηκαν στο εξωτερικό... 39 3.1: Πτωματικές μεταμοσχεύσεις νεφρού 1990-2006... 44 3.2: Μεταμοσχεύσεις νεφρού από ζώντα δότη 1990-2006... 44 3.3: Μεταμοσχεύσεις καρδιάς 1990-2006... 45 3.4: Μεταμοσχεύσεις πνεύμονα 1990-2006... 45 3.5: Μεταμοσχεύσεις ήπατος 1990-2006... 46 3.6: Μεταμοσχεύσεις βαλβίδων καρδιάς 2002-2006... 46 3.7: Μεταμοσχεύσεις κερατοειδούς χιτώνα 2002-2006... 47 3.8: Μεταμόσχευση δέρματος 2005-2006... 47 3.9: Ασθενείς που μπήκαν σε λίστα αναμονής κατά τη διάρκεια των ετών 2003-2004... 48 3.10: Ασθενείς που αναμένουν μοσχεύματα για τα έτη 2003-2004... (49 3.11: Ασθενείς που απεβίωσαν αναμένοντας μόσχευμα κατά τη διάρκεια των ετών 2003-2004... 50 3.12: Αριθμός συνεντεύξεων σε οικογένειες για συγκατάθεση μεταμόσχευσης... 51 3.13: Αριθμός οικογενειών που αρνήθηκαν την μεταμόσχευση... 52 4.1: Φύλο... 55

4.2: Ηλικία... 56 4.3: Στάση απέναντι στην δωρεά οργάνων... 56 4.4: Στάση απέναντι στην δωρεά οργάνων (ποσοστά)... 57 4.5: Ενημέρωση για την νομοθεσία των μεταμοσχεύσεων... 57 4.6: Ενημέρωση για την νομοθεσία των μεταμοσχεύσεων (ποσοστά)... 58 4.7: Πρόθυμοι για δωρεά οργάνων μετά θάνατον... 58 4.8: Πρόθυμοι για δωρεά οργάνων μετά θάνατον (ποσοστά)... 59 4.9: Συζήτηση με οικογένεια για την δωρεά οργάνων... 59 4.10: Συζήτηση με οικογένεια για την δωρεά οργάνων (ποσοστά)... 60 4.11: Συναίνεση για δωρεά οργάνων συγγενή... 60 4.12: Συναίνεση για δωρεά οργάνων συγγενή (ποσοστά)... 61 4.13: Εγκεφαλικός θάνατος και κώμα... 61 4.14: Εγκεφαλικός θάνατος και κώμα (ποσοστά)... 62 4.15: Εγκεφαλικός θάνατος και προϋποθέσεις δωρεάς... 62 4.16: Εγκεφαλικός θάνατος και προϋποθέσεις δωρεάς (ποσοστά)... 63 4.17: Εγκεφαλικό θάνατος αναστρέψιμος;... 63 4.18: Εγκεφαλικό θάνατος αναστρέψιμος; (ποσοστά)... 64 4.19: Δωρεά οργάνων... 64 4.20: Σκέψη στο άκουσμα δωρεά οργάνων... 65 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΩΝ 1.1 Μεσοδιάστημα μεταξύ των κλινικών εκτιμήσεων για την επιβεβαίωση του εγκεφαλικού θανάτου... 10 1.2 Κλινικά κριτήρια διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου... 11 2.1: Νοσοκομεία εγκεφαλικά νεκρών δοτών για το έτος 2004... 24 2.2: Νοσοκομεία εγκεφαλικά νεκρών δοτών για το έτος 2005... 25 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 1.1 Το ανθρώπινο σώμα... 3 1.2: Φύλλο διάγνωσης εγκεφαλικού θανάτου... 12 1.3: Δήλωση δωρεάς οργάνων «ηλεκτρονικής μορφής»... 14 1.4: Κάρτα δότη... 14 11

Εισαγωγή Οι μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων αποτελούν μεγάλο επίτευγμα της ιατρικής επιστήμης του περασμένου αιώνα οι οποίες προσφέρουν, για πολλές δεκαετίες, τη συνέχιση της ζωής σε χιλιάδες πάσχοντες συνανθρώπους μας. Σήμερα στη χώρα μας ζουν χιλιάδες συνάνθρωποι μας με μεταμοσχευμένα, επί πολλά χρόνια, όργανα. Οι πρώτες μεταμοσχεύσεις στη χώρα μας έγιναν πριν 35 χρόνια, αφορούσαν νεφρούς και πραγματοποιήθηκαν με μοσχεύματα από συγγενείς δότες. Όλοι οι ζώντες δότες που έδωσαν και δίνουν ένα κομμάτι του εαυτού τους πραγματοποίησαν και πραγματοποιούν μια μεγαλειώδη πράξη με μοναδικό αντάλλαγμα την ελπίδα για τη σωτηρία του ασθενούς τους. Ο συναισθηματισμός και η αγωνία τους για να διατηρήσουν στη ζωή το αγαπημένο τους πρόσωπο υπερνικούν το φόβο του χειρουργείου, εξυψώνοντας την πράξη στα επίπεδα της αυτοθυσίας. Με το ν. 2337/1999 τέθηκε το πλαίσιο που διέπει τις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, καθιερώθηκαν οι διαδικασίες των μεταμοσχεύσεων και ιδρύθηκε ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.). Τα χρόνια που πέρασαν παρατηρήθηκαν θετικά βήματα πλην όμως, παρά το γεγονός ότι διαθέτουμε σαν χώρα αξιόλογο ιατρικό δυναμικό και πλούσια εμπειρία, οι μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων δεν έχουν αυξηθεί όσο θα επέβαλε η εξάλειψη του προβλήματος της μακροχρόνιας αναμονής των υποψήφιων ληπτών. Ο μεγάλος χρόνος αναμονής σε συνδυασμό με το αυστηρό θεσμικό πλαίσιο οδηγεί πολλούς ασθενείς σε αναζήτηση λύσης στο εξωτερικό. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Συντονιστών Μεταμοσχεύσεων η χώρα μας κατατάσσεται, στις τελευταίες θέσεις όσον αφορά τον αριθμό των μεταμοσχεύσεων. Σκοπός λοιπόν της εργασίας αυτής είναι η προσπάθεια για ανάλυση της έννοιας «μεταμόσχευση», η παρουσίαση της κατάστασης των μεταμοσχεύσεων στην Ελλάδα και στις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες τα τελευταία έτη, καθώς επίσης και η παρουσίαση της εικόνας που έχει ο κόσμος για θέματα που σχετίζονται και αφορούν την μεταμόσχευση.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 «ΠΕΡΙ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΩΝ» 1.1 Τι είναι μεταμόσχευση Η μεταμόσχευση στη χειρουργική είναι ο αποχωρισμός τμήματος ιστού ή οργάνου του σώματος και η τοποθέτηση του σε άλλο σημείο του σώματος του ίδιου ή άλλου ατόμου. Η μεταμόσχευση η οποία αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις της ιατρικής του 20ου αιώνα επιτρέπει την αποκατάσταση των λειτουργιών του σώματος που είχαν μέχρι εκείνη την στιγμή χαθεί ή είχαν μερικώς υποκατασταθεί με μία μηχανικού τύπου μέθοδο. Τα όργανα τα οποία μπορούν να μεταμοσχευτούν είναι1 : > τα νεφρά > η καρδιά > το ήπαρ > οι πνεύμονες > το πάγκρεας > τμήμα του λεπτού εντέρου. Οι ιστοί και τα κύτταρα που μπορούν σήμερα να μεταμοσχευτούν είναι: > δέρμα, > επιδερμίδα, > οστά, > χόνδροι, > μύες, > τένοντες, > σύνδεσμοι, > περιτονίες, > αγγεία, > βαλβίδες της καρδιάς, 1www.eom.gr, 14/03/2007 2

> κερατοειδής χιτώνας του οφθαλμού, > σκληρός χιτώνας του οφθαλμού, > εμβρυϊκή μεμβράνη, > ενδοκρινής ιστοί > ενδοκρινικά κύτταρα, > νευρικά κύτταρα, > αιμοποιητικά κύτταρα. Οι τεχνικές συνεχώς βελτιώνονται και σύντομα θα είναι δυνατή η μεταμόσχευση και άλλων ιστών, οργάνων και κυττάρων. ΟΦΘΑΛΜΟΙ ΠΝΕΥΜΟΝΕΣ ΗΠΑΡ ΝΕΦΡΟ! ΚΑΡΜΑ ΚΑΡΔΙΑΚΕΣ ΒΑΛΒΙΔΕΣ ΠΑΓ ΚΡΕΑΣ ΔΕΡΜΑ ΟΣΤΑ Εικόνα 1.1 Το ανθρώπινο σώμα 3

1.2 Ιστορική αναδρομή των μεταμοσχεύσεων Προσδοκία των ανθρώπων όλων των εποχών ήταν η αντικατάσταση των φθαρμένων οργάνων τους με νέα υγιή, για την εξασφάλιση όχι μόνο μακροζωίας αλλά κυρίως καλύτερης ποιότητας ζωής. Το όραμα του παρελθόντος έχει γίνει πραγματικότητα στην εποχή μας. Κατά την περίοδο της αρχαιότητας στην Ελλάδα οι σημαντικότερες αναφορές στη μεταμόσχευση εμφανίζονται στο έργο του Γαληνού και στη συνέχεια στην Κίνα το 300 π.χ., σύμφωνα με κάποια γραπτά κείμενα που σώζονται μέχρι σήμερα, έγινε η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς από το μυθικό ήρωα Pien Chiao2. Στην ορθόδοξη εκκλησία η πρώτη αναφορά χρονολογείται όταν ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός παρενέβη και επανασυγκόλλησε το δεξί αυτί ενός υπηρέτη. Οι άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός που ήταν και γιατροί, μετά από κατανυκτική προσευχή ακρωτήριασαν ένα κάτω άκρο που είχε προσβληθεί από κακοήθη όγκο και μεταμόσχευσαν στη θέση του ένα υγιές που πήραν από έναν Αιθίοπα ο οποίος είχε πεθάνει πρόσφατα (13ος αιώνας). Οι πρώτες γνωστές προσπάθειες για κλινική μεταμόσχευση νεφρού από πειραματόζωα σε άνθρωπο αναφέρθηκαν μεταξύ των ετών 1906-1923. Σαν μοσχεύματα χρησιμοποιήθηκαν νεφροί, προερχόμενοι από χοίρους και αίγες (Jaboulay 1906), από πιθήκους (Unger 1910, Schonstadt 1913) και πρόβατα (Neuhof 1923). Βέβαια κανένα από τα μοσχεύματα αυτά δεν λειτούργησε και οι ασθενείς πέθαναν λίγες ώρες ή μέχρι και εννιά ημέρες μετά τη μεταμόσχευση. Την πρώτη μεταμόσχευση νεφρού από άνθρωπο σε άνθρωπο πραγματοποίησε ο Ρώσος Voronoi το 1936. Ο ερευνητής αυτός μεταμόσχευσε νεφρό από πτωματικό δότη. Μετά από 48 ώρες ο λήπτης πέθανε και ο θάνατος αποδόθηκε σε αντίδραση από την ασυμβατότητα των ομάδων του αίματος. Το έτος 1948 ανακοινώθηκε από τους Hufnagel, Hume και Landsteiner3 μεταμόσχευση νεφρού από έναν άνδρα που μόλις είχε πεθάνει, σε γυναίκα που βρισκόταν σε κωματώδη κατάσταση. Ο μεταμοσχευμένος νεφρός έπαψε να λειτουργεί μετά από τρεις ημέρες, δόθηκε όμως η ευκαιρία στην ασθενή να ανανήψει από το κώμα και να επιβιώσει. Το Μάρτιο του 1951 στο Νοσοκομείο Spriengfield της Μασαχουσέτης έγινε η πρώτη ορθοτοπική μεταμόσχευση νεφρού από τον James V. Scola ενώ η πρώτη επιτυχής κλινική 2 Courtney S.: Harvesting the Living?: Separating Brain Death and Organ Transplantation, Kennedy Institute o f Ethics Journal 14:p.301-318, September 2004 3 Courtney S.: Harvesting the Living?: Separating Brain Death and Organ Transplantation, Kennedy Institute of Ethics Journal 14:p.301-318, September 2004 4

ετεροτοπική μεταμόσχευση παγκρέατος έγινε από τον Kelly το 1966 ο οποίος μεταμόσχευσε ταυτόχρονα νεφρό και πάγκρεας σε ασθενή με διαβητική νεφροπάθεια. Η πρώτη προσπάθεια μεταμόσχευσης του πνεύμονα, που βρισκόταν σε πειραματικό στάδιο, οφείλεται στους Juvenell, Metras και Standaches το 1950, ενώ η πρώτη κλινική μεταμόσχευση έγινε από τον Hardy το 1963. μεταμόσχευση ανθρώπινης καρδιάς από τον - 4 επιτυχία. Στις 3 Δεκεμβρίου 1967, έγινε η πρώτη Νοτιοαφρικανό Christian Bar με μεγάλη Στην Ελλάδα η πρώτη μεταμόσχευση νεφρού από πτωματικό δότη έγινε το 1968 από τον Καθηγητή κ. Κ. Τούντα και τους συνεργάτες του ενώ η πρώτη μεταμόσχευση παγκρέατος, που ήταν διπλή ταυτόχρονη μεταμόσχευση νεφρού και παγκρέατος, έγινε το 1989 στο Λαϊκό Νοσοκομείο Αθηνών από τους Καθηγητές κ. κ. Γρ. Σκαλκέα και Α. Κωστάκη. Το 1990 πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες μεταμοσχεύσεις ήπατος από τον Καθηγητή κ. Α. Αντωνιάδη στη Θεσσαλονίκη και καρδιάς από τον Καρδιοχειρουργό κ. Γ. Τόλη στο θεραπευτήριο Υγεία. Έπειτα από λίγους μήνες ξεκίνησε το πρόγραμμα μεταμοσχεύσεων καρδιάς από τον Καρδιοχειρουργό κ. Χρ. Λόλα στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός στην Αθήνα. Το 1992 πραγματοποιήθηκε η πρώτη μεταμόσχευση πνεύμονα από τον Καθηγητή κ. Π. Σπύρου στη Θεσσαλονίκη και η πρώτη ταυτόχρονη διπλή μεταμόσχευση καρδιάς - πνεύμονα έγινε το ίδιο έτος από τον Καθηγητή κ. Π. Σπύρου και τους συνεργάτες του. Η πρώτη διπλή ταυτόχρονη μεταμόσχευση ήπατος και νεφρού έγινε από τον Καθηγητή κ. Ε. Χατζηγιαννάκη στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός το 1992 και ένα έτος αργότερα έγινε από τον ίδιο Καθηγητή διπλή μεταμόσχευση ήπατος και παγκρέατος. Μέχρι το τέλος του 2001, σύμφωνα με το Διεθνές Αρχείο των Μεταμοσχεύσεων είχαν γίνει 940.563 μεταμοσχεύσεις οργάνων σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ σήμερα ξεπερνούν το 1.000.000. 1.3 Μεταμοσχευτικά Κέντρα Τα μεταμοσχευτκά κέντρα είναι εξειδικευμένες υγειονομικές μονάδες όπου με το κατάλληλο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, καθώς, και εξοπλισμό 4 4 Courtney S.: Harvesting the Living?: Separating Brain Death and Organ Transplantation, Kennedy Institute of Ethics Journal 14:p.301-318, September 2004 5

πραγματοποιούνται οι μεταμοσχεύσεις συμπαγών και μη οργάνων και ιστών. Στην Ελλάδα υπάρχουν οι εξής μεταμοσχευτικές μονάδες : Α. Μονάδες Μεταμοσχεύσεων Νεφρού3 > Γ. Ν. «Λαϊκό» > Γ. Ν. «Ευαγγελισμός» > Γ. Ν. Θ. «Ιπποκράτειο» Β. Μονάδες Μεταμοσχεύσεων Καρδιάς - Πνευμόνων > Γ. Ν. «Ευαγγελισμός» > Γ. Ν. «Παπανικολάου» > Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο Γ. Μονάδες Μεταμοσχεύσεων Κερατοειδούς 56 > Π. Γ. Ν. Α. Γ. «Γεννηματά» > Π. Π. Γ. Ν. «Πατρών» > Π. Π. Γ. Ν. Ιωαννίνων > ΑΧΕΠΑ > Πε. Πα. Γ.Ν.Η. > Γ. «Παπανικολάου» > Γ. Ν.Θ. «Ιπποκράτειο» Δ. Μονάδες Μεταμοσχεύσεων Ήπατος > Γ. Ν. «Ιπποκράτειο» Θεσσαλονίκης > Γ. Ν. «Λαϊκό» Ε. Μονάδες Μεταμοσχεύσεων Δέρματος > Γ ενικό Κρατικό Αθηνών > Πλαστικής Χειρουργικής του Γ. Ν. Α. «Γεννηματά» 5 www.disabled.gr, 28/03/2007 6 www.disabled.gr, 30/03/2007 6

Ζ. Τράπεζα Ιστικών Μοσχευμάτων > «Ασκληπιείο» Βούλας Η. Μονάδες Μεταμοσχεύσεων Μυελού Των Οστών > Γ.Ν.Α. «Αγία Σοφία» > Γ.Ν.Θ. «Γ. Παπανικολάου» > Ογκ. Αντικ/κο Ν. Α. «Άγιος Σάββας» > Π.Γ.Ν.Π. «Pío» > Γ.Ν.Αθηνών «Ευαγγελισμός» > Γ.Ν.Α. «Αλεξάνδρα» > Θεραπευτήριο «Υγεία» Θ. Μονάδες Αρχέγονων Αιμοποιητικών Κυττάρων > Παίδων «Αγία Σοφία» > Γ.Ν.Α. «Ευαγγελισμός» > Γ.Ν.Θ. «Γ. Παπανικολάου» > Π.Ν. «Πατρών» 1.4 Δωρεά οργάνων Η δωρεά οργάνων μπορεί να γίνει είτε από άτομα που βρίσκονται εν ζωή (ανθρώπους του στενού οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος του λήπτη) είτε από κλινικά νεκρούς ανθρώπους που βρίσκονται στην μονάδα εντατικής θεραπείας ενός νοσοκομείου. Η πιο συνηθισμένη δωρεά από ζωντανό δότη είναι αυτή των νεφρών. Επίσης μπορεί να μεταμοσχευτεί ένα μέρος του ήπατος ενός γονέα στο παιδί του, όμως τα περισσότερα όργανα προέρχονται από κλινικά νεκρούς ασθενείς των οποίων ο εγκέφαλος έχει νεκρωθεί και αναπνέουν με μηχανική υποστήριξη αλλά η καρδιά τους δεν έχει σταματήσει να πάλλεται. Κάποιες φορές τα νεφρά (αλλά όχι άλλα όργανα) μπορεί να αφαιρεθούν από δωρητές των οποίων η καρδιά έχει σταματήσει να «χτυπά»7. Τα νεφρά αν αποφασιστεί ότι 7 www.san.gr, 05/04/2007 7

πρέπει να αφαιρεθούν, πρέπει να γίνει το πολύ μέσα σε 45 λεπτά για να είναι κατάλληλα για μεταμόσχευση. 1.4.1 Οι δωρητές οργάνων Η σημασία της μεταμόσχευσης είναι πολύ σημαντική γιατί αποτελεί ένα δώρο ζωής στον πάσχοντα συνάνθρωπο και ένα μήνυμα ελπίδας, ανθρωπιάς και αλληλεγγύης προς όλους. Δωρητής οργάνων και ιστών, είτε μετά θάνατον είτε εν ζωή, δύναται να γίνει κάθε ενήλικας έως 75 ετών και εφόσον πληρεί κάποιες προϋποθέσεις που ορίζει ο νόμος σε τέτοιες περιπτώσεις. Κάθε άτομο που επιθυμεί να προσφέρει μετά το θάνατό του όργανα ή ιστούς για θεραπευτικούς σκοπούς, μπορεί να δηλώσει την επιθυμία του προφορικά στους συγγενείς του ή εγγράφως σε ειδικό έντυπο. Με τον ίδιο τρόπο (γραπτή ή προφορική συναίνεση) μπορεί επίσης να εκφράσει την άρνησή του στην προσφορά αυτήν μετά την επέλευση του ο θανάτου του. Σε περίπτωση εγκεφαλικού θανάτου (βλ. επόμενη ενότητα) όπου το άτομο δεν έχει εκφράσει γραπτώς τη συναίνεση ή την άρνησή του, η αφαίρεση των οργάνων γίνεται μόνο στην περίπτωση που δεν αντιτίθενται σε αυτήν οι συγγενείς του. Οι δυνητικοί δότες νεφρών, ήπατος, παγκρέατος, εντέρου, καρδιάς και πνευμόνων είναι εγκεφαλικά νεκρά άτομα, που βρίσκονται σε καρδιοαναπνευστική υποστήριξη, οι περισσότεροι θύματα αιφνίδιας ασθένειας ή ατυχημάτων, όπως: > κρανιοεγκεφαλική κάκωση (τροχαίο ατύχημα, τραυματισμός, αυτοκτονία). > αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο. > πρωτοπαθής όγκος του εγκεφάλου. > ανοξία (οφειλόμενη σε καρδιακή ανακοπή, ή πνιγμό) με μη αναστρέψιμη εγκεφαλική βλάβη. Στις περιπτώσεις κερατοειδών χιτώνων, καρδιακών βαλβίδων, δέρματος, οστών ή άλλων ιστών δεν απαιτείται διατήρηση της κυκλοφορίας συνεπώς δυνητικοί μπορεί να είναι και οι δότες από άλλες αιτίες θανάτου. * Φ.Ε.Κ. 174,τεύχος Α,Ν.2737/1999 8

Η δωρεά οργάνων από ζώντα δότη, επιτρέπεται μόνο όταν πρόκειται να γίνει στον/ στην σύζυγο του δότη ή σε συγγενή μέχρι και τον β βαθμό εξ αίματος, σε ευθεία ή πλάγια γραμμή (ο περιορισμός αυτός δεν ισχύει στην μεταμόσχευση μυελού των οστών) και όταν: > δεν διατίθενται όργανα και ιστοί, μέχρι τη στιγμή της διενέργειας λήψης του οργάνου, από αποβιώσαντα πρόσωπα, > δεν υφίσταται άλλη εναλλακτική θεραπευτική μέθοδος αντίστοιχης αποτελεσματικότητας, > δεν υπάρχει κίνδυνος για την ζωή του δότη9. Ο ζώντας δότης θα πρέπει να έχει τη δικαιοπρακτική ικανότητα να συναινέσει ελεύθερα για την πραγματοποίηση της μεταμόσχευσης, το σκοπό, τη φύση και τους ενδεχόμενους κινδύνους της επέμβασης. Σε κάθε περίπτωση, πτωματικού ή ζώντα δότη, όλα τα σχετικά με την μεταμόσχευση στοιχεία, διαβιβάζονται στον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.) όπου και καταχωρούνται σε ειδικά αρχεία. 1.4.2 Εγκεφαλικός θάνατος Εγκεφαλικός θάνατος σημαίνει μη αναστρέψιμη βλάβη του εγκεφάλου, με μόνιμη απώλεια όλων των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους. Έχει γίνει αποδεκτό, ότι θάνατος του εγκεφάλου σημαίνει θάνατος του ατόμου, δηλαδή, το βιολογικό τέλος κάθε ατόμου. Αν και η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου είχε διατυπωθεί από το 1959 στη Μ. Βρετανία, ωστόσο το 1968, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Harvard, ΗΠΑ, καθιερώθηκε ο ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου και καθορίστηκαν όλες εκείνες οι δοκιμασίες, με τις οποίες ο κλινικός γιατρός θα μπορεί να τον διαπιστώσει με ασφάλεια10 *. Ο εγκεφαλικός θάνατος θεωρείται ως η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ζωής και θανάτου του ατόμου. Έτσι, άνθρωποι με εγκεφαλικό θάνατο δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται θεραπευτικά ως ζώντες. Αυτοί υποβάλλονται σε κατάλληλη υποστήριξη προκειμένου να διατηρηθούν τα όργανά τους στην καλύτερη δυνατή βιολογική κατάσταση, ώστε να μπορούν να προσφέρουν ζωή σε άλλους ανθρώπους. 9 Φ.Ε.Κ. 174,τεύχος Α,Ν.2737/1999 10 Courtney S.: Harvesting the Living?: Separating Brain Death and Organ Transplantation, Kennedy Institute of Ethics Journal 14:p.301-318, September 2004 9

1.4.2.1 Προϋποθέσεις διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου Η βασική μέθοδος διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου είναι η νευρολογική κλινική εξέταση, συμπληρούμενη από ειδικές εργαστηριακές εξετάσεις (ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, διακρανιακό υπερηχογράφημα-ϋορρίετ, αγγειογραφία, σπινθηρογράφημα εγκεφάλου), ανάλογα με τις ενδείξεις. Οι ιατροί που διαγιγνώσκουν τον εγκεφαλικό θάνατο είναι : ο θεράπων ιατρός, ο νευρολόγος ή ο νευροχειρούργος και ο αναισθησιολόγος. Εκτός, όμως από τις διαδοχικές κλινικές εκτιμήσεις, προκειμένου να αποφανθεί κανείς για το θάνατο κάποιου ατόμου, πρέπει να πληρούνται και οι παρακάτω προϋποθέσεις :Π > 1. Καθορισμός της αιτίας του κώματος. > 2. Αποκλεισμός αναστρέψιμης αιτίας κώματος: φάρμακα, νοσήματα, κλινικές καταστάσεις. > 3. Διαφορετική διάγνωση από άλλα αίτια που μπορούν να μιμηθούν εγκεφαλικό θάνατο. > 4. Διόρθωση κάθε αιτίας που μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στη διάγνωση του. Εγκεφαλικού θανάτου Για την επιβεβαίωση του εγκεφαλικού θανάτου, πραγματοποιούνται τουλάχιστον δύο κλινικές εκτιμήσεις, σε μεσοδιάστημα ανάλογο με την ηλικία του ατόμου12 (βλ. πίνακα 1.1). Πίνακας 1.1 Μεσοδιάστημα μεταξύ των κλινικών εκτιμήσεων Ηλικία Ενήλικες για την επιβεβαίωση του εγκεφαλικού θανάτου Μεσοδιάστημα μεταξύ των δύο κλινικών εκτιμήσεων Τουλάχιστον 6 ώρες Παιδιά μεταξύ 2 μηνών και 1 έτους Τουλάχιστον 24 ώρες Παιδιά μικρότερα των 2 μηνών Τουλάχιστον 48 ώρες 11 www.transplantation.gr, 07/03/2007 12 www.transplantation.gr, 09/03/2007 10

1.4.2.2 Κλινικά κριτήρια διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου Τα κριτήρια για τη διάγνωση του εγκεφαλικού θανάτου είναι κλινικά και καθορίζονται με μέχρι σήμερα από ειδικές εργαστηριακές εξετάσεις 13 (βλ. φύλλο διάγνωσης εγκεφαλικού θανάτου). Ο κλινικός έλεγχος γίνεται με απόλυτη προσοχή, καθώς με βάση αυτόν αποφαίνεται κανείς για το θάνατο ενός ατόμου. Η πλήρης νευρολογική εξέταση περιλαμβάνει τη διάγνωση του κώματος, την παρουσία μόνιμης και διαρκούς άπνοιας και την απουσία αντανακλαστικών του εγκεφαλικού στελέχους (βλ. πίνακα 1.2). Πίνακας 1.2 Κλινικά κριτήρια διάγνωσης του εγκεφαλικού θανάτου 1. Κώμα 2. Μόνιμη και διαρκής άπνοια. 3. Απουσία αντανακλαστικών εγκεφαλικού στελέχους: - αντίδρασης κορών στο φως - αντανακλαστικών κερατοειδούς - αντίδρασης στο ψυχρό -φαρυγγικών αντανακλαστικών 13 www.eom.gr, 15/03/2007 11

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Δ Η Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ί Α Υ Π Ο Υ Ρ Γ Ε ΙΟ Υ Γ Ε ΙΑ Σ & Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Η Σ Α Λ Λ Η Λ Ε Γ Γ Υ Η Σ Ν Ο Σ Ο Κ Ο Μ Ε ΙΟ... I. ΦΥΛΛΟ ΔΙΑΓΝΩΣΗΣ: ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ Ο ν ο μ α τεπ ώ ν υ μ ο α σ θ ε ν ο ύ ς... 'Ο ν ο μ α π α τ ρ ό ς... Η μ ερομ η ν ία γ έ ν ν η σ η ς... Φ ύ λο... Αρ. Μ η τρώ ο υ... θ ε ρ ά π ω ν 1.Β Α Σ Ι Κ Ε Σ Σ Υ Ν Θ Η Κ Ε Σ ια τρ ό ς 1.1. Κ α θορίστε την αιτία του κώματος εφόσον πιστεύετε ότι ο ασθενής πάσχει από μη αναστρέψιμη εγκεφαλική βλάβη:... Πόσος χρόνος παρήλθε από την έναρξη του κώματος;... 1.2. Έ χ ο υ ν αποκλειστεί δυνητικά αναστρέψιμες καταστάσεις κώματος από: - μυοχαλαρωτικά φάρμακα... - υποθερμία..., - μεταβολικές/ενδοκρινολογικές αιτίες... 1.3. Έ χ ο υ ν αποκλειστεί: - επιληπτικοί σπασμοί... - στάσεις αποφλοίοκτης και απεγκεψαλισμού... 1.4. Θ ερμοκρασία ασθενούς:... Ν ευ ρ ο λ ό γο ς η Ν ευροχ/γός Α ν α ισ θ η σ /γ ο ς θεράπω ν ιατρός 2. Κ Λ ΙΝ ΙΚ Ε Σ Δ Ο Κ ΙΜ Α Σ ΙΕ Σ 1ος 2ος ΕΓΚ Ε Φ Α Λ ΙΚ Ο Υ Σ Τ Ε Λ Ε Χ Ο Υ Σ έλεγχος έλεγχος 2.1. Παρατηρούνται κινήσεις οφθαλμών κούκλας;... 2.2. Αντιδρούν οι κόρες στο φο^ς;... 2.3. Υπάρχουν αντανακλαστικά κερατοειδούς;... 2.4. Διαπιστώνονται κινήσεις οφθαλμών, κατά τον ερεθισμό του τυμπάνου;... 2.5. Υπάρχουν μορφασμοί προσώ που μετά επώδυνο ερεθισμό προσώπου και άκρων; Νευρολόγος ή Νευροχειρουργός 1ος 2ος έλεγχος έλεγχος ΑναιοΟησιολόγος 1ος 2ος έλεγχος έλεγχος Σ ε λ ίδ α 1 α π ό 2 Νευρολόγος θεράπων ιατρός ή Νευροχειρουργός 1ος 2ος 1ος 2ος έλεγχος έλεγχος έλεγχος έλεγχος Αναισθησιολόγος 1ος 2ος έλεγχος έλεγχος 2.6. Υπάρχουν αντανακλαστικά κατάποσης βήχα μετά από ερεθισμό της τραχείας;...... 2.7. Π ριν τη δοκιμασία της άπνοιας, αερίστηκε ο α σθενής για 10min με 100% Ο ζ - πριν την απο συν δέση ήταν το PaCC>2 > 40 m m H g;....... - κατά την αποσυνδεση, εχορηγείτο συνεχώς 100% Ο ϊ ενδοτραχειακώς;... «...»...«.......... - παρατηρήθηκαν αναπνευστικές κινήσεις μετά από 10 min αποσυνδεσης (κοιλιακή χώ ρα, ώμοι κτλ)......... Εικόνα 1.2: Φύλλο διάγνωσης εγκεφαλικού θανάτου

1.4.3 Δήλωση δωρεάς οργάνων και κάρτα δοτών Ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων (ανάλυση του οποίου θα γίνει σε επόμενο κεφάλαιο) σύμφωνα με το νόμο 2737/99 τηρεί Εθνικό Μητρώο, όπου καταγράφονται σε μητρώα όσοι πολίτες επιθυμούν να είναι υποψήφιοι δωρητές οργάνων και ιστών καθώς και όσοι επιθυμούν να είναι υποψήφιοι λήπτες αφού πρώτα έχει πιστοποιηθεί η καταλληλότητα τους για μεταμόσχευση. Επίσης καταρτίζει «Εθνικό Μητρώο Εθελοντών Δοτών Μυελού των Οστών», το οποίο είναι ενιαίο για όλη τη χώρα και στο οποίο τηρούνται τα στοιχεία των εθελοντών δοτών μυελού των οστών. Ο Ε.Ο.Μ. από το 2001, σύμφωνα με τον ίδιο νόμο, τηρεί και Αρχείο Δωρητών. Στο Αρχείο έχουν μεταφερθεί οι δωρητές που έκαναν τη δήλωση τους στην Υπηρεσία Συντονισμού και Ελέγχου (Υ.Σ.Ε.) από το 1985 έως το 2000 και οι οποίοι ανέρχονται στους 88.000 δωρητές. Η εγγραφή στο Μητρώο του Ε.Ο.Μ. ξεκίνησε το 2001 με την γενική απογραφή του πληθυσμού και έως το 2005 οι εγγραφές των δωρητών ανέρχονται στις 23.000. Έκτοτε, το 2005 υπήρξε η χρονιά με τις περισσότερες εγγραφές στο Εθνικό Μητρώο με 4.000 περίπου νέους δωρητές14. Για να μπορέσει κάποιος να γίνει δωρητής θα πρέπει να το δηλώσει εγγράφως με μία «δήλωση δωρητή οργάνων»15 (βλ. εικόνα 1.3) η οποία υποβάλλεται είτε απευθείας στον Ε.Ο.Μ. είτε μέσω των εξής: > Δήμων, > Γενικής απογραφής του πληθυσμού όπου διανέμεται ειδικό έντυπο, > Υπηρεσιών Υγείας, > Ασφαλιστικών Ταμείων, > Ταχυδρομεία, > Στο Ιηΐεπιεί ( www.eom.gr ). Μετά τη συμπλήρωση και αποστολή στον Ε. Ο. Μ. της «δήλωσης δωρεάς οργάνων» ο δυνητικός δότης πρέπει να συμπληρώσει την «κάρτα δωρεάς οργάνων»16, (βλ. εικόνα 1.4) την οποία οφείλει να φέρει πάντοτε μαζί του. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνει τις διαδικασίες για την υλοποίηση της επιθυμίας του. Η απόφαση αυτή είναι ελεύθερα 14 Πεπραγμένα 2004-2005,Αθήνα,Μάρτιος 2006 15 www.eom.gr, 09/04/2007 16 www.eom.gr, 14/04/2007 13

ανακλητή ανά πάσα στιγμή απλά πρέπει να ενημερωθεί ο Ε. Ο. Μ. για την διαγραφή του ατόμου από τη λίστα δωρητών και να καταστραφεί η κάρτα δότη Επώνυμο Όνομα Πατρώ νυμο Ημ. Γέννησης Οδός - Αριθμός Τ.Κ. Πόλη Τηλέφω νο Επιθυμώ να βοηθήσω ασθενείς συνανθρώ πους μου προσφ έροντας μετά το θάνατό μου τα όργανά μου. Εικόνα 1.3: Δήλωση δωρεάς οργάνων «ηλεκτρονικής μορφής» 14

1.4.4 Προϋποθέσεις ληπτών Η κατανομή των μοσχευμάτων στους υποψήφιους λήπτες του Εθνικού Μητρώου διενεργείται αναλόγως με το όργανο που μεταμοσχεύεται και βάση των παρακάτω κριτηρίων17 : > Ομάδα αίματος > Ιστοσυμβατότητα > Ιατρικώς πιστοποιημένο επείγον της επέμβασης > Χρόνος αναμονής > Σωματικό βάρος > Εγγύτητα του τόπου λήψης του μοσχεύματος προς τον τόπο μεταμόσχευσης > Ηλικία Αν τα κριτήρια είναι ισοδύναμα, προηγούνται τα πρόσωπα που έχουν δηλώσει, πριν παρουσιαστεί γι αυτά η ανάγκη της μεταμόσχευσης, την συναίνεσή τους για την αφαίρεση των οργάνων τους ύστερα από τον θάνατό τους. Η ταυτότητα του νεκρού δότη δεν αποκαλύπτεται στον λήπτη και την οικογένειά του. Δεν αποκαλύπτεται επίσης η ταυτότητα του λήπτη στην οικογένεια του νεκρού δότη. Τα αρχεία των ληπτών περιέχουν «ευαίσθητα δεδομένα» που προστατεύονται από το νόμο. Κάθε δαπάνη απαραίτητη για την μεταφορά και συντήρηση ιστών και οργάνων από ζωντανό ή νεκρό δότη με σκοπό την μεταφορά βαραίνει τον ασφαλιστικό οργανισμό του λήπτη. Αν αυτός είναι οικονομικά αδύναμος και ανασφάλιστος, οι δαπάνες καλύπτονται από ειδική πίστωση του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. 1.5 Τα προβλήματα της μεταμόσχευσης Στον πλανήτη μας ζουν και απολαμβάνουν σήμερα τη ζωή χιλιάδες συνάνθρωποί μας με μεταμοσχευμένα όργανα. Στη διάρκεια όμως της κλινικής εφαρμογής δημιουργήθηκαν πολλά προβλήματα θρησκευτικού, ψυχο-κοινωνικού, συναισθηματικού και ηθικού τύπου. 17 Φ.Ε.Κ.174,τεύχος Α,Ν.2737/1999 15

Η διαδικασία της κατηγοριοποίησης των προβλημάτων δεν είναι εύκολη υπόθεση διότι πολύ συχνά συναντάμε προβλήματα που ανήκουν σε περισσότερες από μία κατηγορία. Εντούτοις, σαν βασικά προβλήματα μεταμόσχευσης που συναντάμε σε όλες τις κατηγορίες είναι τα εξής18: > Κατάθλιψη, ως αποτέλεσμα ανεκπλήρωτων προσδοκιών του ασθενούς. > Άγχος, για την αλλαγή της εικόνας του σώματος. > Φόβος, για πιθανή απόρριψη του μοσχευμένου οργάνου. > Ενοχές και Τύψεις, που κάποιος πέθανε για να ζήσουν αυτοί. Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων θα πρέπει να δίνεται μεγάλη έμφαση στη σωστή ενημέρωση και κατάλληλη ψυχολογική υποστήριξη από ειδικούς, τόσο στον ασθενή, όσο και στους συγγενείς του. Ο ασθενής πρέπει να ενημερώνεται, ώστε να γνωρίζει το ενδεχόμενο της απορρίψεως του μοσχεύματος, τις επιπλοκές που μπορεί να εμφανιστούν, αλλά και την ποιότητα ζωής που θα του εξασφαλίσει η μεταμόσχευση. Μόνο όταν γνωρίζει την πραγματικότητα συνειδητοποιεί το πρόβλημα και ακολουθεί τις υποδείξεις του γιατρού, με τον οποίο θα πρέπει να συνεργάζεται στενά για την δημιουργία συνθηκών που θα του επιτρέψουν να απολαύσει μια φυσιολογική ζωή μετά την επέμβαση. Σ αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε τη στάση της Εκκλησίας. Εκεί οι απόψεις διίστανται, διότι από τη μία πλευρά η μεταμόσχευση θεωρείται σαν μία πράξη αυτοθυσίας, αλλά από την άλλη υποστηρίζει ότι δεν επιτρέπεται να επέμβουμε στο σώμα μας σε καμία περίπτωση. 1.5.1 Εμπόριο οργάνων και μαύρη αγορά Πολλοί από εμάς πιστεύουν ότι αν γίνουν δωρητές οργάνων θα πέσουν θύματα εκμετάλλευσης επιτήδειων που σαν σκοπό τους έχουν την πώληση, αλλά και την αγορά των οργάνων τους. Η εμπορία στην Ελλάδα απαγορεύεται και τιμωρείται από το νόμο19. Υπάρχουν αυστηρές κυρώσεις ώστε να αποτρέπουν αυτήν την πράξη. Οι κυρώσεις αυτού του είδους δεν επιβαρύνουν μόνο τα άτομα που εκμεταλλεύονται τα ανθρώπινα όργανα, 18 www.san.gr, 02/05/2007 19 Φ.Ε.Κ. 174,τεύχος Α,Ν.2737/1999 16

αλλά και εκείνους που είναι απόλυτα υγιής και λόγω οικονομικών προβλημάτων οδηγούνται στην πώληση των οργάνων τους. 1.6 Η νομοθεσία των μεταμοσχεύσεων Μέχρι το 1968 που δεν επιτρεπόταν η αφαίρεση ιστών ή οργάνων από νεκρούς για μεταμόσχευση δεν υπήρχε και νομική κάλυψη για τη χρησιμοποίηση των νεκρών σωμάτων στα εργαστήρια ιατρικών σχολών. Το πρώτο νομοθετικό πλαίσιο που εφαρμόστηκε για τις μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα εφαρμόστηκε το 1978 και ήταν ο Νόμος 821/1978 «Περί Αφαιρέσεων και Μεταμοσχεύσεων Ιστολογικών Ουσιών Ανθρώπινης Προελεύσεως» και τροποποιήθηκε από τον Ν. 1023/1980 που ψηφίστηκε ομόφωνα από τη Βουλή. Αργότερα τα θέματα των μεταμοσχεύσεων ρυθμίζονταν από τις διατάξεις του Ν. 1383/83 «Αφαιρέσεις και Μεταμοσχεύσεις Ανθρωπίνων Ιστών και Οργάνων» όπου ο συντονισμός και η οργάνωση είχε ανατεθεί σε τρεις (3) φορείς20 : ί. Το Εθνικό Συμβούλιο Μεταμοσχεύσεων (Ε.Σ.Μ.) - δεν είχε αποφασιστικής σημασίας αρμοδιότητες, ο ρόλος του είναι καθαρά γνωμοδοτικός. ϋ. Την Υπηρεσία Συντονισμού και Ελέγχου (Υ.Σ.Ε.) - είναι το όργανο που ασχολείται με τον όλο συντονισμό της χώρας, δοσοληψίες μοσχευμάτων με το εξωτερικό, τήρηση αρχείων, κ.α. ΐϋ. Το Συντονιστή Μεταμοσχεύσεων (Σ.Μ.) - ασχολείται σε τοπικό επίπεδο με τη δωρεά οργάνων καθώς και με τον λήπτη. Δεδομένου κάποιων προβλημάτων, όμως που παρουσιάστηκαν σ αυτόν το νόμο έχουμε την ίδρυση του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.) που παρουσιάζεται παρακάτω και ισχύει μέχρι και σήμερα. 20 Φ.Ε.Κ. 174,τεύχος Α,Ν.2737/1999 17

1.6.1 Κανονισμός λειτουργίας του Ε.Ο.Μ Ο Ε.Ο.Μ. που ιδρύθηκε στις 27 Αυγούστου 1999 με τις διατάξεις του Ν. 2737/1999 άρθρο 15 είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου (Ν.Π.Ι.Δ.) με έδρα την Αθήνα και τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης Σκοπός του Ε.Ο.Μ. είναι η υποβοήθηση του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης για την χάραξη εθνικής πολιτικής στον τομέα των μεταμοσχεύσεων. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού ο Ε.Ο.Μ. έχει τις παρακάτω αρμοδιότητες : > Εισηγείται τους όρους, τις προϋποθέσεις και την διαδικασία των μεταμοσχεύσεων, καθώς και τη σύνταξη κώδικα δεοντολογίας για τη λειτουργία των Μονάδων Μεταμοσχεύσεων και των Τραπεζών Ιστών προς μεταμόσχευση. > Οργανώνει και συντονίζει σε τοπικό και κρατικό επίπεδο την διακίνηση των μοσχευμάτων. > Καταγράφει τους δωρητές ιστών και οργάνων, τους δυνητικούς δότες και τους υποψήφιους λήπτες οργάνων. > Προτείνει στον Υπουργό Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης τη χορήγηση άδειας για την ίδρυση Μονάδας Μεταμόσχευσης ή Τράπεζας Ιστών προς μεταμόσχευση. > Προβαίνει σε ετήσια εκτίμηση και αξιολόγηση του τρόπου λειτουργίας και των αποτελεσμάτων των Μονάδων Μεταμοσχεύσεων, για την οποία υποβάλλει έκθεση στο Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. > Συνεργάζεται με αντίστοιχους οργανισμούς και Μεταμοσχευτικά Κέντρα της αλλοδαπής για την προμήθεια και ανταλλαγή μοσχευμάτων. > Μεριμνά για την ψυχο-κοινωνική υποστήριξη των ληπτών, των ζώντων δοτών και των συγγενών των δοτών. > Επιδιώκει με την οργάνωση κατάλληλης ενημέρωσης και πληροφόρησης του κοινού να αυξήσει τον αριθμό των προοριζόμενων για μεταμόσχευση, οργάνων. * Φ.Ε.Κ. 174,τεύχος Α,Ν.2737/1999 Πεπραγμένα 2004-2005,Αθήνα,Μάρτιος 2006 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 «ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΣΥΜΠΑΓΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ» 2.1 Το κόστος των μεταμοσχεύσεων Το κόστος μιας μεταμόσχευσης περιλαμβάνει, τις απαντητικές εξετάσεις, την επέμβαση και την μετεγχειρητική ανάνηψη, ενώ διαφέρει από χώρα, σε νοσοκομείο και τύπο οργάνου.23 Νοσοκομειακά έξοδα Τα νοσοκομειακά έξοδα περιλαμβάνουν: -ασφαλιστική κάλυψη -αποτίμηση και επεξεργασία εξετάσεων -εγχείρηση -αμοιβή για την ανάκαμψη του οργάνου από τον λήπτη -φροντίδα και συνεχής παρακολούθηση -πρόσθετη νοσοκομειακή διαμονή για επιπλοκές -αμοιβή για τους χειρούργους, τους φυσιοθεραπευτές, τον καρδιολόγο, τον αναισθησιολόγο και τις περιοδικές εργαστηριακές εξετάσεις -αντί-απορριφθικά και ναρκωτικά φάρμακα, τα οποία εύκολα υπερβαίνουν τα 2.500 ανά μήνα -αποκατάσταση. Μη νοσοκομειακά έξοδα Τα μη νοσοκομειακά έξοδα περιλαμβάνουν: -φαγητό, κατάλυμα και μακράς απόστασης τηλεφωνήματα για εσάς και την οικογένειά σας -μεταφορά, από και προς το μεταμοσχευτικό κέντρο, πριν και μετά τη μεταμόσχευση 23 http://panacea.med.uoa.gr/scientific/health/transplantation/organdonation.aspx, 3/06/2007 19

-αεροπορικό ταξίδι για να φτάσετε στο νοσοκομείο μεταμοσχεύσεων γρήγορα -παιδιατρική φροντίδα -αν το μεταμοσχευτικό κέντρο δεν είναι κοντά στο σπίτι σας, συμπεριλαμβάνεται και κατάλυμα για πριν και μετά την επέμβαση. Μερικά κέντρα προσφέρουν δωρεάν ή χαμηλού κόστους νοσοκομειακά οικήματα για σας και την οικογένειά σας. Τα έξοδα καλύπτονται από το ταμείο του ασφαλισμένου δότη, αν όμως δεν είναι ασφαλισμένος οι ανάγκες μπορούν να καλυφθούν από ειδική πίστωση του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας.24 Γεγονός επίσης αποτελεί πως το κόστος μιας μεταμόσχευσης είναι πάρα πολύ υψηλό. Σαν αποτέλεσμα αυτού, οι μεταμοσχεύσεις να αποτελούν προνόμιο των καλά αποκαταστημένων και οικονομικά εύρωστων χωρών, κάτι που φέρει κριτική στον πληθυσμό, αν όχι την καλύτερη. Παρ όλα αυτά, ευνόητο παραμένει πως δε συμβαίνει μόνο στην παρεμβατική χειρουργική κάτι τέτοιο αλλά και σε άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής. Απάντηση σε όλα αυτά έρχονται να δώσουν η πρόοδος της επιστήμης που οδηγεί σε αποτελεσματικότερη και φθηνότερη τεχνολογία, η βελτίωση της αποτελεσματικότητας των φαρμάκων, η επινόηση περισσότερο απλουστευμένων χειρουργικών τεχνικών, η ευκολότερη εξεύρεση μοσχευμάτων κ.λπ. Μερικά από τα οποία γεννιέται ελπίδα για σημαντική μείωση του κόστους και ευεργετικών συνεπειών των μεταμοσχεύσεων για κάλυψη ευρύτερου φάσματος ασθενών. 2.2 Δυνητικοί δότες Το 2005 ήταν η χρονιά που πρώτη φορά έγινε η καταγραφή των δυνητικών δοτών από τους τοπικούς συντονιστές. Τα στοιχεία έχουν συλλεχθεί το 2006 συνεπώς οι τιμές που αναφέρονται αφορούν τα έτη μέχρι το 2005. Εκείνο που πραγματικά θα φανεί αξιοσημείωτο κάνοντας τον απολογισμό των ετών 2004-2005, πέρα από την αύξηση των μεταμοσχεύσεων, είναι η τεράστια διαφορά ανάμεσα στους αναφερθέντες και αξιοποιηθέντες δότες. Η αξιοποίηση φτάνει στο 39% των αναφερθέντων δοτών, δηλαδή το 61% των δυνητικών δοτών δεν αξιοποιήθηκε. Το 24 http://www.hygeia.gr/analekta/analektal5/analektal5_i.shtml, 12/06/2007 20

κύριο αίτιο της μη αξιοποίησης είναι η άρνηση της οικογένειας να συναινέσει για την αφαίρεση μοσχευμάτων.25 Ο Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων πιστεύει ότι θα πρέπει να διερευνηθούν τα αίτια της άρνησης, να διοργανωθούν περισσότερες ενημερωτικές ομιλίες στο κοινό, αλλά και να εκπαιδευτούν καλύτερα οι τοπικοί συντονιστές στους τρόπους προσέγγισης της οικογένειας. Όπως έδειξαν τα αποτελέσματα της αξιολόγησης του Intermediate Transplant Procurement Management, που πραγματοποιήθηκε το Σεπτέμβριο του 2005 στην Αθήνα, στην Ελλάδα γνωρίζουμε πολύ καλά να διαπιστώνουμε τον Εγκεφαλικό θάνατο και να τηρούμε με θρησκευτική ευλάβεια την διαδικασία πιστοποίησης του, γνωρίζουμε πολύ καλά να συντηρούμε έναν δότη ώστε να έχουμε καλής ποιότητας μοσχεύματα, αλλά υστερούμε στους τρόπους που πρέπει να προσεγγίζεται η οικογένεια του εκλιπόντος.26 Αναφερθέντες και αξιοττοιηθέντες δότες 2001-2005 αναφερθέντες αξιοττοιηθέντες Σχεδιάγραμμα 2.1: Αναφερθέντες και αξιοποιηθέντες δότες 2001-2005 > Στον σχεδιάγραμμα 2.1 παρατηρείται αύξηση του 2005 σε σχέση με το 2001 ( έτος έναρξης λειτουργίας του Ε.Ο.Μ. ), στους μεν αναφερθέντες δότες είναι 468% στους δε αξιοποιηθέντες 134%,27 25 www.eom.gr, 15/06/2007 26 http://www.jesuslovesyou.gr/apologetics/al0.htm#3, 27/06/2007 27 http://www.eom.gr/statistics/organ%20transplantations.htm, 28/06/2007 21

Δ ότες ονα εκατομμύριο πληθυσμού 2001-2005 2005 Ρ8 00 2004 ' ' 2003 6,45 2002 ί - ί*.........^ 5 9 2001 Ζ 1 3,45 Σχεδιάγραμμα 2.2: Δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού 2001-2005 > Στον σχεδιάγραμμα 2.2 φαίνεται ότι οι αξιοποιηθέντες δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού το 2005 αυξήθηκαν σε σχέση με το 2004 κατά 35% και με το 2001 κατά 135%.28 Α ι τίες μ η αξιοπ οίησης δυνητικού/ δοτού/ 120ί Ιατρική ακογαλ/η/ότητα ΆΜα αίτια /*ρ\ηαη αυγνε\λίν 2004 Β 2005 Σχεδιάγραμμα 2.3: Αιτίες μη αξιοποίησης δυνητικών δοτών 28 http://www.eom.gr/statistics/organ%20transplantations.htm, 5/06/2007 22

Η αιτία της μη αξιοποίησης των δυνητικών δοτών μπορεί να φανεί μόνο το 2005 που υπήρξε καταγραφή. Το 2004 η ιατρική ακαταλληλότητα ήταν 13% και η άρνηση συγγενών 10% στο σύνολο των αναφερθέντων δοτών, ενώ το 2005 η ιατρική ακαταλληλότητα ανερχόταν στο 8%, η άρνηση των συγγενών των δοτών στο 46% και διάφορα άλλα αίτια στο 7%.(βλ. σχεδιάγραμμα 2.3).29 Σχεδιάγραμμα 2.4: Αξιοποιηθέντες δότες ανά ομάδα αίματος > Παρατηρείται ότι οι περισσότεροι δότες όπως άλλωστε και οι λήπτες νεφρικού μοσχεύματος ανήκουν στην 0 ομάδα αίματος. Το μικρότερο ποσοστό βλέπουμε ότι συγκεντρώνεται στον αριθμό των δοτών όπου βρίσκονται στην ΑΒ ομάδα αίματος με 3% για το 2004 και 5,7% για το 2005 (βλ. σχεδιάγραμμα 2.4).30 Για το 2005 ο Ε.Ο.Μ. συνεργάστηκε, ως προς την αναφορά και αξιοποίηση δοτών, με 44 Νοσηλευτικά Ιδρύματα της χώρας, ενώ το 2004 με 36. Το ποσοστό αξιοποίησης που προκύπτει ανά νοσοκομείο, δεν αντικατοπτρίζει πάντα την πραγματικότητα, γιατί 29 "Πεπραγμένα 2004-2005".ΕΘνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, Αθήνα, Μάρτιος 2006. 30 "Πεπραγμένα 2004-2005".Ε0νικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, Αθήνα, Μάρτιος 2006. 23

υπάρχουν ακόμη Μονάδες Εντατικής Θεραπείας οι οποίες είτε δεν δηλώνουν όλους τους δυνητικούς δότες είτε δηλώνουν μόνον αυτούς που τελικά γίνονται και πραγματικοί αξιοποιηθέντες δότες. Ενδεικτικά αναφέρονται παρακάτω ορισμένα από αυτά.(βλ. Πίνακες 2.1και 2.2).31 Πίνακας 2.1: Νοσοκομεία εγκεφαλικά νεκρών δοτών για το έτος 2004 Νοσοκομεία εγκεφαλικά νεκρών δοτών Αναφερθέντες Αξιοποιηθέντες Ποσοστό αξιοποίησης 251 Γ.Ν.Α. 2 1 50 Γ.Ν.Α ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ 1 1 100 Γ.Ν.Α. ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ 1 1 100 Γ.Ν. ΠΑΙΔΩΝ ΑΓ. ΣΟΦΙΑ' 5 1 20 ΕΡΡΙΚΟΣ ΝΤΥΝΑΝ 4 4 100 ΚΑΤ 3 1 33 ΥΓΕΙΑ 1 0 0 ΒΕΝΙΖΕΛΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 4 3 75 Γ.Ν. ΤΡΙΠΟΛΗΣ 2 2 100 Π.Γ.Ν ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 2 2 100 Π.Γ.Ν. ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 6 6 100 Π.Γ.Ν. ΛΑΡΙΣΑΣ 7 6 86 Π.Γ.Ν. ΠΑΤΡΩΝ 5 5 100 Γ.Ν. ΒΟΛΟΥ 3 3 100 Γ.Ν. ΧΑΝΙΩΝ 3 2 67 Γ.Ν.Θ. ΑΧΕΠΑ 3 3 100 ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΘΕΣ 3 2 67 31 http://www.transplantation.gr/default.asp, 12/07/2007 24

Πίνακας 2.2: Νοσοκομεία εγκεφαλικά νεκρών δοτών για το έτος 2005 Νοσοκομεία εγκεφαλικά νεκρών δοτών Αναφερθέντες Αξιοποιηθέντες Ποσοστό αξιοποίησ η ς 251 Γ.Ν.Α. 8 2 25 Γ.Ν.Α ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ 3 1 33 Γ.Ν.Α. ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ 2 2 100 Γ.Ν. ΠΑΙΔΩΝ ΑΓ. ΣΟΦΙΑ' 9 0 0 ΕΡΡΙΚΟΣ ΝΤΥΝΑΝ 19 8 42 ΚΑΤ 4 3 75 ΥΓΕΙΑ 4 1 25 ΒΕΝΙΖΕΛΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 2 1 50 Γ.Ν. ΤΡΙΠΟΛΗΣ 12 5 42 Π.Γ.Ν ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ 5 4 80 Π.Γ.Ν. ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 12 4 33 Π.Γ.Ν. ΛΑΡΙΣΑΣ 5 5 100 Π.Γ.Ν. ΠΑΤΡΩΝ 7 5 71 Γ.Ν. ΒΟΛΟΥ 7 4 57 Γ.Ν. ΡΕΘΥΜΝΟΥ 4 1 25 Γ.Ν.Θ. ΑΧΕΠΑ 10 5 50 ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΘΕΣ 10 2 20 25

Αξιοποιηθέντες δότες ανά ηλικία 2005 25 ΟεωςΙΟ 11εως 21 εως 31εως 41 εως 51 εως 61 εως 71 και 20 30 40 50 60 70 πάνω Απόλυτος αριθμός Ποσοστό Σχεδιάγραμμα 2.6: Αξιοποιηθέντες δότες ανά ηλικία 2005 > Για το 2004 το μεγαλύτερο ποσοστό των αξιοποιηθέντων δοτών ανήκε στις ηλικιακές δεκαετίες 51-60, ενώ για το 2005 στις ηλικιακές δεκαετίες 61-70. (βλ. σχεδιαγράμματα 2.5 και 2.6). Παρατηρείται ότι υπάρχουν αξιοποιηθέντες δότες ηλικίας πάνω από τα 71 έτη, κάτι που τα προηγούμενα χρόνια ήταν απαγορευτικό. Ακολουθώντας τα σύγχρονα παγκόσμια ιατρικά δεδομένα, τα οποία δεν 26

οριοθετούν ηλικιακά τους δότες, στη χώρα μας έχουν πραγματοποιηθεί μεταμοσχεύσεις νεφρών από «οριακούς δότες» με άριστα αποτελέσματα. Βέβαια η ποιότητα αυτών των μοσχευμάτων ελέγχεται υπερηχογραφικά και εργαστηριακά πριν, μακροσκοπικά κατά την διάρκεια της λήψης αλλά και ιστολογικά μετά την αφαίρεση και πριν την εμφύτευση στο λήπτη.32 Αξιοποιηθέντες δότες ανά φύλο 2005 Άνδρες Ε3 Γ υναίκες Σχεδιάγραμμα 2.8: Αξιοποιηθέντες δότες ανά φύλο 2005 32 http://panacea.med.uoa.gr/scientific/health/transplantation/organdonation.aspx, 3/07/2007 27

> Συγκρίνοντας τα δυο φύλα φαίνεται ότι οι περισσότεροι αξιοποιηθέντες δότες τόσο το έτος 2004 όσο και το 2005 ήταν άνδρες με ποσοστό 54,5% και 58% αντίστοιχα (βλ. σχεδιαγράμματα 2.7 και 2.8). 2.3 Μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων Στην άρνηση των συγγενών, ατόμων με εγκεφαλικό θάνατο να συναινέσουν στη δωρεά οργάνων «σκοντάφτουν» οι μεταμοσχεύσεις στη χώρα μας. Είναι ενδεικτικό ότι από τις 108 περιπτώσεις ατόμων με εγκεφαλικό θάνατο που αναφέρθηκαν στον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων στο διάστημα Ιανουαρίου-Σεπτεμβρίου του 2007, περισσότερες από τις μισές δεν αξιοποιήθηκαν για την αφαίρεση οργάνων, εξαιτίας άρνησης της οικογένειας. Την ίδια στιγμή 886 νεφροπαθείς και 81 ασθενείς με σοβαρές παθήσεις στο ήπαρ, την καρδιά ή τους πνεύμονες περιμένουν σε λίστα για το κατάλληλο μόσχευμα.34 Την ανάγκη ευαισθητοποίησης της ελληνικής κοινής γνώμης σχετικά με τη δωρεά οργάνων, τονίζει με ανακοίνωσή του ο Ε.Ο.Μ., εκφράζοντας τον φόβο ότι θα επιβεβαιωθεί η εκτίμηση να έχουμε φέτος μείωση της μεταμοσχευτικής δραστηριότητας στη χώρα μας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ε.Ο.Μ., το εννιάμηνο του 2007 έχουν πραγματοποιηθεί 78 μεταμοσχεύσεις νεφρού (έναντι 144 που έγιναν το 2006), πέντε μεταμοσχεύσεις καρδιάς, δύο πνευμόνων και 26 ήπατος. Εφέτος, αξιοποιήθηκαν δύο μοσχεύματα νεφρού προερχόμενα από ευρωπαϊκές χώρες, ενώ ο Ε.Ο.Μ. συντόνισε τη μεταφορά δύο μοσχευμάτων καρδιάς στο εξωτερικό. Από την έναρξη λειτουργίας του οργανισμού, το 2001, έως σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί 1.048 μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων που προήλθαν από 458 δότες. Ο μέσος όρος ηλικίας των μεταμοσχευμένων είναι τα 49 έτη, ενώ ανάμεσά τους βρίσκονται και παιδιά. Παρακάτω θα δούμε ένα συγκεντρωτικό σχεδιάγραμμα (σχεδιάγραμμα 2.9) των μεταμοσχεύσεων συμπαγών οργάνων από το 2001 και μετά, όταν δηλαδή ξεκίνησε η λειτουργία του Ε.Ο.Μ. 33 "Πεπραγμένα 2004-2005".Εθνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, Αθήνα, Μάρτιος 2006. 34 http://www.eom.gr/statistics/organ%20transplantations.htm, 7/07/2007 28

Μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων 2001-2007 2001 1 2 0 0 2 Π 2003 Π 2004 1 2 0 0 5 Π 2006 1 2 0 0 7 Σχεδιάγραμμα 2.9: Μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων 2001-2007 2.3.1 Μεταμοσχεύσεις Νεφρού Πτωματική μεταμόσχευση νεφρού 1985-2006 ι I-------- 1---------- 1---------- 1---------------------- 1 I I 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 Σχεδιάγραμμα 2.10: Πτωματική μεταμόσχευση νεφρού 1985-2006 29

Στον σχεδιάγραμμα 2.10 είναι φανερό ότι η πτωματική μεταμόσχευση στη χώρα μας μετά την καμπή που είχε το χρονικό διάστημα από το 1995 και μέχρι το 2000 αρχίζει σιγά αλλά σταθερά να αυξάνεται. Η αύξηση που παρουσιάζεται ανάμεσα στα έτη 1985 και 2006 είναι 500% ενώ το τελευταίο χρόνο παρατηρείται μια μικρή μείωση συγκριτικά με το 2005 η οποία είναι στο 2 0 %.35 Συγγενικές μεταμοσχεύσεις 1985-2006 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 Σχεδιάγραμμα 2.11: Συγγενικές μεταμοσχεύσεις 1985-2006 Στο σχεδιάγραμμα 2.11 με της συγγενικές μεταμοσχεύσεις νεφρού παρατηρείται ότι τα πρώτα χρόνια υπήρχε μια ανοδική πορεία στον αριθμό των μεταμοσχεύσεων ενώ 35http://www.transplantation.gr/article/patients.asp?patient/id=&medicineid=6&category/id=19&articleid=263, 14/ 06/2007 30

αργότερα σταδιακά άρχισαν να μειώνονται. Παρόλο που παρουσιάζεται αύξηση 139% ανάμεσα στα έτη 1985 και 2006 φαίνεται ότι από το 2001 και μετά σιγά αλλά σταθερά μειώνεται.36 Παρατηρείται σε όλα τα κράτη που έχουν αναπτύξει πρόγραμμα πτωματικής και συγγενικής μεταμόσχευσης, όταν η πτωματική μεταμόσχευση αυξάνεται, η ζώσα συγγενική παρουσιάζει πτώση και αντίστροφα.(βλ. Σχεδιάγραμμα 2.12). 36http://www.transplantation.gr/article_patients.asp?patientid=&rnedicine_id=6&categoryid=19&article_id=263, 28/ 06/2007 31

Με την αύξηση της πτωματικής μεταμόσχευσης παρατηρείται πτώση στον αριθμό των υποψηφίων ληπτών, (βλ. Σχεδιάγραμμα 2.13). Βέβαια υπάρχει αριθμός ληπτών που εξέρχεται της λίστας λόγω ακαταλληλότητας ή θανάτου. Παρ όλα αυτά όμως είναι αδιαμφισβήτητη η τάση που έχουν οι δυο γραμμές να συγκλίνουν, τουλάχιστον μέχρι το 2005, γεγονός που τα προηγούμενα χρόνια για την χώρα μας ήταν αδιανόητο ότι θα τ«7 συνέβαινε. 37 37 http://www.eom.gr/statistics/organ%20transplantations.htm, 17/06/2007 32

Μεταμόσχευση νεφρού ανα μονάδα μεταμόσχευσης 70 π 67 2001 Β2002 02003 ϋ2004 Β2005 Σχεδιάγραμμα 2.14: Μεταμόσχευση νεφρού ανά μονάδα μεταμόσχευσης Κατά τη διάρκεια του 2005 όλες οι Μονάδες Μεταμόσχευσης αύξησαν τη δραστηριότητα τους. Η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Λαϊκού νοσοκομείου αύξησε τις μεταμοσχεύσεις κατά 63% σε σχέση με το 2004 και κατά 116% σε σχέση με το 2001. Η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης παρουσίασε αύξηση 44% σε σχέση με το 2004 και 84% σε σχέση με το 2001. Η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Νοσοκομείου Ευαγγελισμός, παρουσίασε αύξηση 44% σε σχέση με το 2004 και 92% σε σχέση με το 2001. Η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου της Πάτρας αύξησε τη μεταμοσχευτική της δραστηριότητα κατά 15% σχετικά με το 2004 και 417% σε σχέση με το 2001.(βλ. σχεδιάγραμμα 2.14). 33

Υποψήφιοι λήπτες νεφρικού μοσχεύματος ανά μονάδα μεταμόσχευσης Λαϊκό Ιττποκράτειο Ευαγγελισμός Παν. Πάτρας Μεταμοσχεύσιμοι Υττερευαισθητοποιημένοι Προσωρινή διαγραφή Σχεδιάγραμμα 2.15: Υποψήφιοι λήπτες νεφρικού μοσχεύματος ανά μονάδα μεταμόσχευσης Το μεγαλύτερο αριθμό υποψηφίων ληπτών έχει η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Λαϊκού Νοσοκομείου, όπου παρουσιάζεται μεγαλύτερος αριθμός στους μεταμοσχεύσιμους, τους υπερευαισθητοποιημένους αλλά και σε εκείνους που προσωρινά βρίσκονται εκτός επιλογής μέχρι να επανεξεταστεί η καταλληλότητά τους. Η επανεξέταση της μεταμοσχευσιμότητας των ληπτών είναι απαραίτητη ώστε να μην καλούνται λήπτες τη στιγμή της επιλογής και βρίσκονται ιατρικά ακατάλληλοι. Αυτό δημιουργεί προβλήματα 34

στον ίδιο τον ασθενή, γιατί ταλαιπωρείται και επιβαρύνεται ψυχολογικά, στη Μονάδα Μεταμόσχευσης, γιατί έχει επιπλέον μη προγραμματισμένη δουλειά με δεδομένη την ύπαρξη ενός μοσχεύματος το οποίο πρέπει να μεταμοσχευτεί το συντομότερο δυνατόν, αλλά και στον Ε.Ο.Μ., όπου καλείται να δίνει συμπληρωματικά ονόματα.38 Τη δεύτερη θέση σε αριθμό υποψηφίων ληπτών έχει το Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, την τρίτη το νοσοκομείο Ευαγγελισμός και ακολουθεί το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο της Πάτρας.(βλ. σχεδιάγραμμα 2.15). Αναλογία μεταμοσχεύσεων σε σχέση με αριθμό υποψηφίων 45 Ί Λαϊκό Ιπποκράτειο Ευαγγελισμός Π.Γ.Ν.Πατρών Ποσοστό μεταμοσχεύσεων Ποσοστό ληπτών Σχεδιάγραμμα 2.16: Αναλογία μεταμοσχεύσεων σε σχέση με αριθμό υποψηφίων Παρατηρείται ότι στην Μονάδα Μεταμόσχευσης του Λαϊκού Νοσοκομείου και του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου της Πάτρας το ποσοστό των μεταμοσχεύσεων έχει υπερβεί το ποσοστό των υποψηφίων ληπτών στο σύνολο της Εθνικής Λίστας, ενώ στο Ιπποκράτειο της Θεσσαλονίκης και στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός, προς το παρόν δεν έγινε ο υπερσκελισμός των υποψηφίων από τους μεταμοσχευμένους (βλ. σχεδιάγραμμα 2.16). 38 http://www.hygeia.gr/analekta/analektalΰ/εηβίείάαΐδ/ϊ.είππιΐ, 18/07/2007 35

Κατανομή μοσχευμάτων ανά μονάδα μεταμόσχευσης Εθνικός νεφρός Μοσχεύματα από εξωτερικό Τοπικός νεφρός Σχεδιάγραμμα 2.17: Κατανομή μοσχευμάτων ανά μονάδα μεταμόσχευσης Σχεδιάγραμμα 2.18: Ποσοστό αξιοποίησης μοσχευμάτων ανά μονάδα μεταμόσχευσης σε σχέση με τον αριθμό των υποψηφίων ληπτών 36

Η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Λαϊκού Νοσοκομείου κατά την διάρκεια του 2005 μεταμόσχευσε το 18,31% των υποψηφίων ληπτών που είχε την 01/01/2005, η Μονάδα Μεταμόσχευσης του Ιπποκράτειου Νοσοκομείου το 18,11%, η Μονάδα Μεταμοσχεύσεων του Γ. Ν. Α. Ευαγγελισμός το 20,35% και η Μονάδα Μεταμοσχεύσεων του Π. Γ. Ν. Πάτρας το 27,19% 39 (βλ. σχεδιάγραμμα 2.18). 2.3.2 Μεταμοσχεύσεις Ήπατος Η μεταμόσχευση ήπατος ακολούθησε και αυτή την πορεία της αύξησης όπως και οι υπόλοιπες μεταμοσχεύσεις. Όπως φαίνεται και στο σχεδιάγραμμα 2.19 παρατηρείται μια σημαντική αύξηση των μεταμοσχεύσεων του ήπατος τα τελευταία χρόνια. Από το 1990 και για μια δεκαετία μετά αρχίζει να ανεβαίνει το ποσοστό των μεταμοσχεύσεων του ήπατος αργά και σταθερά. Μετά όμως από μια σχετικά μικρή πτώση που είχε το 2000, την επόμενη χρονιά οι μεταμοσχεύσεις του ήπατος στη χώρα μας παρουσίασαν αύξηση 80%, ενώ ανάμεσα στο 2005 και το 2000 αυξήθηκαν κατά 240%.40 Μεταμόσχευση ήπατος 1990-2006 40 η 35-34 30-25 - 20 18 18 15-10 5 -I 3 Ν# ^ Ν* ^ Ν# ^ Ν# Ν# Ν# Ν# ^ ^ ^ ^ ^ ^ Σχεδιάγραμμα 2.19: Μεταμόσχευση ήπατος 1990-2006 39 "Πεπραγμένα 2004-2005".ΕΘνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, Αθήνα, Μάρτιος 2006. 40 http://www.eom.gr/statistics/organ%20transplantations.htm, 19/07/2007 37

Μοσχεύματα ήττατος που προσφέρθηκαν στο εξωτερικό 20Ί 18-16- 14-12- 10-8 - 6-4- 1 2-0 - 2001 2002 2003 2004 2005 Σχεδιάγραμμα 2.20: Μοσχεύματα ήπατος που προσφέρθηκαν στο εξωτερικό Στη χώρα μας λειτουργεί μια Μονάδα Μεταμόσχευσης ήπατος. Μοσχεύματα τα οποία δεν μπορούν να αξιοποιηθούν στην Ελλάδα λόγω μη ύπαρξης κατάλληλου λήπτη ή λόγω αδυναμίας μετάβασης του προσωπικού της Μονάδας Μεταμόσχευσης σε δυο λήψεις ταυτόχρονα, τα μοσχεύματα αυτά προσφέρονται σε αντίστοιχους με τον Ε.Ο.Μ. Οργανισμούς της Ευρώπης. Το 2005 προσφέραμε και μεταμοσχεύτηκαν 46% περισσότερα μοσχεύματα, ενώ η προσφορά μας σε σχέση με το 2001 είναι 1800%. (βλ. σχεδιάγραμμα 2.20). Τα περισσότερα μοσχεύματα από αυτά προσφέρθηκαν στον Ιταλικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων με τον οποίο ο Ε.Ο.Μ. έχει υπογράψει συμφωνία και ήδη μέσα στο δεύτερο εξάμηνο του 2005, έναρξη εφαρμογής της συμφωνίας, μεταμοσχεύτηκαν πέντε έλληνες ασθενείς οι οποίοι ήταν σε επείγουσα κατάσταση και δεν υπήρχε δυνατότητα ανεύρεσης συμβατού μοσχεύματος τη δεδομένη στιγμή στη χώρα μας.41 41 "Πεπραγμένα 2004-2005".ΕΘνικός Οργανισμός Μεταμοσχεύσεων, Αθήνα, Μάρτιος 2006. 38

Σχέση μεταμόσχευσης ήπατος στην Ελλάδα και ηπατικών μοσχευμάτων προσφερθέντων στο εξωτερικό Μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα Μοσχεύματα αξιοποιηθέντα στο εξωτερικό Σχεδιάγραμμα 2.21: Σχέση μεταμόσχευσης ήπατος στην Ελλάδα και ηπατικών μοσχευμάτων που προσφέρθηκαν στο εξωτερικό 39