Όψεις της ΕΑΜικής εκπαιδευτικής πολιτικής στη Δυτική Μακεδονία: Οι θεσμοί της εκπαίδευσης των σλαβόφωνων 1

Όψεις της ΕΑΜικής εκπαιδευτικής πολιτικής στη Δυτική Μακεδονία: Οι θεσμοί της εκπαίδευσης των σλαβόφωνων 1 Σ. Ηλιάδου-Τάχου Αναπληρώτριας καθηγήτριας Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, siliadou@uowm.gr Α. Π. Ανδρέου Αναπληρωτή Καθηγητή Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, aandreou@uowm.gr ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ-ΣΚΟΠΟΙ Η παρούσα έρευνα αποσκοπεί στην αποτύπωση και αξιολόγηση των εκπαιδευτικών θεσμών που αφορούσαν στους σλαβόφωνους και διαμορφώθηκαν από το ΕΑΜ στην επικράτειά του στη Δυτική Μακεδονία. Η συνεισφορά της εργασίας έγκειται α) στην θεώρηση των εκπαιδευτικών θεσμών από την σκοπιά της Ιστορίας της εκπαίδευσης β) στην αξιοποίηση των αναφορών του Αρχείου Δραγούμη που φυλάσσεται στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη και γ) στην χρησιμοποίηση για πρώτη φορά ως πηγής της εφημερίδας Εκπαιδευτικός Ακρίτας, η οποία εκδιδόταν στη Φλώρινα τη συγκεκριμένη περίοδο. Στο σημείο αυτό οφείλουμε να επισημάνουμε ότι τα όρια της έρευνάς μας είναι περιορισμένα και καθορίζονται από την ίδια τη φύση του αρχειακού υλικού μας: τόσο ο Δραγούμης, όσο και ο Εκπαιδευτικός Ακρίτας ανήκουν σε μία συγκεκριμένη ιδεολογική κατεύθυνση, κάτι που δυσχεραίνει την διαφορετική ανάγνωση των όσων διαδραματίστηκαν στη Δυτική Μακεδονία την συγκεκριμένη περίοδο. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ Είναι γεγονός ότι έχει χυθεί πρόσφατα πολλή μελάνη 2 με σκοπό την ανακάλυψη μιας μεθοδολογικής και ερμηνευτικής στρατηγικής, 3 η οποία θα μπορούσε να συνδυάσει τις νέες μεθοδολογικές επιλογές 4 που διαμορφώνονται από διεπιστημονικές προσεγγίσεις, 5 με τις κυρίαρχες άλλοτε μελέτες πολιτικής ιστορίας, 6 που αφορούσαν στην περίοδο 1 Στο κείμενό μας χρησιμοποιούμε δύο διαφορετικούς όρους: σλαβόφωνοι και «σλαβομακεδόνες». Η χρήση του πρώτου όρου αφορά στο πληθυσμιακό στοιχείο που χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο γλωσσικό ιδίωμα, χωρίς να υιοθετεί μια διαφορετική ταυτότητα. Η χρήση του δεύτερου όρου αφορά σε εκείνους από τους σλαβόφωνους οι οποίοι ταυτίστηκαν με μια διαφορετική ταυτότητα, η οποία προσδιορίστηκε στα κείμενα των ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΚΚΕ, τουλάχιστον από το 1935, ως «σλαβομακεδονική» και η οποία προσδιορίζεται με αυτόν τον όρο και από μέρος της σύγχρονης βιβλιογραφίας. Γνωρίζοντας ότι ένα μεγάλο μέρος των σλαβόφωνων δεν αποδέχονται την ταυτότητα του «σλαβομακεδόνα» χρησιμοποιούμε τα εισαγωγικά όπου δεν είναι σαφές ότι η συγκεκριμένη ταυτότητα επιλέγεται ως τέτοια και γίνεται αποδεκτή. Στις άλλες περιπτώσεις επιλέγουμε τον όρο σλαβόφωνοι. 2 Μαραντζίδης, Ν. (2007) «Το κράτος του Γράμμου. Όψεις της κομουνιστικής εξουσίας στην Ελλάδα, 1943-1949», στο Ι. Μουρέλος & Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 77-97 Νικολακόπουλος, Η. (2007) «Ξαναδιαβάζοντας το σχήμα του Εμφυλίου, όπως το διατύπωσε ο Φίλιππος Ηλιού», στο Ι. Μουρέλος-Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 27-33. 3 Κατσόγια-Τουρναβίτη, Ν. (2006) «Τα θεσμικά πλαίσια του εμφυλίου», στο Κ. Κουτσούκη & Ι. Σακκά (επιμ.), Πτυχές του εμφυλίου πολέμου 1946-1949, Αθήνα, 69. 4 Mc Neill, W. (1998) History and Scientific World View, History and Theory, 37, 1-13 Wilson, E. (2000) Σύναλμα. Η ενότητα της γνώσης, Αθήνα: Σύναλμα Carr, E.H. (1987) What is History?, (2 nd Edition) London: Penguin. 5 Mc Neill 1998, ό.π. Carr 1987, ό.π. 6 Φλάϊσερ, Χ. (επιμ.) (2003) Η Ελλάδα 36-49. Από τη δικτατορία στον εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Αθήνα: Καστανιώτης Iatrides, J.O., Bien, P., Loanis, J.B. & Maccakis, L.A. (επιμ.) (1984) H Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, μτφρ. Μ. Δρίτση & Α. Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα: Θεμέλιο Κόντης, Β. (1984) Η αγγλοαμερικανική πολιτική και το ελληνικό πρόβλημα, 1945-1949, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής Σαράφης, Μ. (επιμ.) (1982) Από την αντίσταση στον Εμφύλιο Πόλεμο, Αθήνα: Νέα Σύνορα Kofos, Ε. (1964) 1

προετοιμασίας και διαχείρισης του Ψυχρού Πολέμου. Στην περίπτωσή μας επιλέγουμε την ερευνητική-ιστορική μέθοδο η οποία εστιάζει στον προσδιορισμό της αλληλεπίδρασης μεταξύ τοπικών, εθνικών, περιφερειακών και διεθνών συγκείμενων-πλαισίων, 7 υιοθετώντας τη διαλεκτική μεταξύ εθνικού-υπερεθνικού, εθνικού-παγκόσμιου στην οποία αναφέρεται ο Gramsci. 8 Και αυτό επειδή η ετερογένεια των εκπαιδευτικών πολιτικών ως ιστορικών επεισοδίων διαμορφωνόταν μέσα από την παρέμβαση του διεθνούς παράγοντα και την αλληλεπίδρασή του με τις εθνικές ή τις τοπικές παραμέτρους. Στην περίπτωσή μας μάλιστα η θεώρηση της επικράτειας στην οποία ασκούνταν η πολιτική διοίκηση του ΕΑΜ ως «κράτους» δεν ενέχει καμία διάσταση νομικής-θεσμικής αναγνώρισης τετελεσμένων στο διεθνές πεδίο. 9 Η ιδιότητα του «κράτους» αποδίδεται στην επικράτεια του ΕΑΜ επειδή οι αξιωματούχοι του αποπειράθηκαν να λειτουργήσουν ως φορείς ενοποίησης και νομιμοποίησης των υλικών και συμβολικών πεδίων: του κοινωνικού, του οικονομικού, του εκπαιδευτικού-πολιτιστικού και του πολιτικού. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Το διεθνές συγκείμενο Μια από τις σημαντικότερες χρονικές τομές στο διεθνές πολιτικό πεδίο είναι αυτή του Οκτωβρίου του 1944, η οποία σημασιοδοτεί τη συμφωνία των σφαιρών επιρροής ανάμεσα στον Τσώρτσιλ και τον Στάλιν, 10 στο πλαίσιο της οποίας αποφασίστηκε η κυριαρχική επιρροή της Βρετανίας στην Ελλάδα. 11 Η κρίση που ξέσπασε στην Αθήνα το Δεκέμβριο του 1944, μετά την άρνηση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ να αφοπλιστούν, προσέλαβε, χάρις και στην εμπλοκή δυνάμεων του Βρετανικού στρατού που έδρευαν στην Αθήνα, διαστάσεις ενός περιορισμένου εύρους εμφυλίου πολέμου, ο οποίος εγκαινίασε την παρέμβαση του Nationalism and Communism in Macedonia, Θεσσαλονίκη Ηλιού, Φ. (2004) Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος. Η εμπλοκή του ΚΚΕ, Αθήνα: ΑΣΚΙ, Θεμέλιο Μαργαρίτης, Γ. (2001) Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-1949, τ.2, Αθήνα: Βιβλιοραμα Baerentzen, L., Ιατρίδης, Γ.Ο. & Smith, O. (επιμ.) (1992) Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-1949, Αθήνα: Ολκός, 285-317. 7 Leffer, Μ. (1995) New Approaches, old interpretations and prospective reconfigurations, in M. Hogan (Ed.), America in the world: The Historiography of American Foreign Relations since 1941, Cambridge: Cambridge University Press Lichbach, Μ.Ι. (1994) What makes Rational Peasants revolutionary? Dilemma, Paradox and Irony in Peasant, Collective Actinas world Politics, 46 (3), 412 Σφήκας, Θ. (2007) «Ένα ιστοριογραφικό ταξίδι στη ώρα του Γκιούλιβερ: η ελληνική ιστοριογραφία και οι διεθνείς διαστάσεις του ελληνικού εμφυλίου πολέμου», στο Ι. Μουρέλος & Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ.157-183 Mc Neill 1998, ό.π. Ferguson, Ν. (1007) «Virtual History. Towards a chaotic theory of the past», in Ferguson (Ed.), Virtual History: Alternatives and Counterfactuals, London: Picador, 1-90. 8 Βούλγαρης, Γ. (2010) Στα μονοπάτια του Αντόνιο Γκράμσι. Πολιτική και πολιτισμός από το έθνος-κράτος στην παγκοσμιοποίηση, Αθήνα: Θεμέλιο. 9 Iatrides, J.O. (2002) «Το διεθνές πλαίσιο του ελληνικού εμφυλίου πολέμου», στο Η. Νικολακόπουλος, Α. Ρήγος & Γ.Ψαλίδας (επιμ.), Ο εμφύλιος πόλεμος. Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο (Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο, σ. 31 κε Ζάϊκος, Ν. (2007) «Διεθνές δίκαιο και εμφύλιοι πόλεμοι: Η περίπτωση του Ελληνικού Ζητήματος», στο Μουρέλος-Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 33-57. 10 Minehan, P. (2004) «What was the problem in Greece? A comparative and contextual view of the national problems in the Spanish, Yugoslav and Greek Civil wars of 1936-1949», in P. Carabott & T.D. Sfikas (Eds.), The Greek Civil War: Essays on a conflict of exceptionalism and Silences, Aldershot, 41-56 Murashko, G. & Noskova, A. (2001) Stalin and the National-Territorial Controversies in Eastern Europe 1945-1947, Cold War History, v. 1 (3), 161-172 Παπαθανασίου, Ι. (1997) Σοβιετικά Αρχεία πρόσφατες αποκαλύψεις και η ιστοριογραφία του Ψυχρού πολέμου, Diplomatic History, 21 (2), 215-305 Ulunians, A. (2003) Soviet Cold War Persceptions of Turkey and Greece, Cold War History, v.3 (2), 35-52 Mazower, M. (1994) Στην Ελλάδα του Χιτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, (μτφρ.) Κουρεμένος, Κ., Αθήνα: Αλεξάνδρεια. 11 Σβορώνος, Ν. Γ. (1984) «Τα κύρια προβλήματα της περιόδου 1940-1950 στην ελληνική ιστορία», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 21-41. 2

διεθνούς παράγοντα στα ελληνικά πράγματα. Η αγγλοαμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα 12 συνεχίστηκε μετά την απελευθέρωση 13 και συγκεκριμενοποιήθηκε με την επίκληση του δόγματος Τρούμαν το Μάρτιο του 1947. 14 Είχε προηγηθεί στις 21.1.1946 η καταγγελία της Σοβιετικής Ένωσης στον ΟΗΕ σε βάρος της Αγγλίας. 15 Σύμφωνα με αυτήν, η στρατιωτική παρουσία της Βρετανίας στην Ελλάδα απειλούσε τη διεθνή ειρήνη. 16 Ακολούθησε στις 24.8.1946 η ουκρανική καταγγελία για την κατάσταση στα Βαλκάνια, για την οποία ευθυνόταν η πολιτική της ελληνικής Κυβέρνησης. 17 Τέλος στις 19.12.1946 διατυπώθηκε στον ΟΗΕ η καταγγελία των Αθηνών για στήριξη των «ανταρτών» που δρούσαν στη Βόρεια Ελλάδα από τα γειτονικά κομμουνιστικά κράτη. Η καταγγελία οδήγησε στην ίδρυση της UΝISCOB στις 21.10.1947, με σκοπό την εξέταση της καταγγελίας και την άσκηση διεθνούς πίεσης για την αντιμετώπιση του προβλήματος. 18 Με το επίσημο ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου, ο αμερικανικός παράγοντας στήριξε οικονομικά τη βασιλική κυβέρνηση, επιδρώντας με ουσιαστικό τρόπο στην έκβαση του εμφυλίου πολέμου και διαμορφώνοντας παράλληλα ένα ουσιαστικό πλαίσιο διείσδυσης στα ελληνικά πράγματα. 19 Το περιφερειακό συγκείμενο Οι νεότερες έρευνες εστιάζουν όλο και περισσότερο στο ρόλο των κομμουνιστικών κυβερνήσεων που δημιουργήθηκαν στα Βαλκάνια τη μετακατοχική περίοδο, τεκμηριώνοντας την εκδοχή της ενεργού από μέρους τους στήριξης των μαχητών του ΕΑΜ. 20 Ξεχωριστός φαίνεται ότι ήταν ο ρόλος της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο. 21 Πραγματικά στα τέλη Νοεμβρίου 1943 συγκροτήθηκε στο Γιάϊτσε της Γιουγκοσλαβίας το Αντιφασιστικό Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης που αποφάσισε την ομοσπονδοποίηση της Γιουγκοσλαβίας. 22 Ο Τίτο ενθάρρυνε τη δράση των «σλαβομακεδονικών» στοιχείων στην ελληνική Μακεδονία, με σκοπό τη δημιουργία βαλκανικής συνομοσπονδίας υπό την εξουσία του. Η αποπομπή της Γιουγκοσλαβίας από την Κομινφόρμ το καλοκαίρι του 1948 διαφοροποίησε τα δεδομένα: Στις 23 Ιουλίου 1949 ο Τίτο έκλεισε τα σύνορα και διέκοψε κάθε παροχή βοήθειας στον ΕΛΑΣ. 12 Κόντης, Β. (1994) Η διεθνής διάσταση του Εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα 1946-1949, Ελληνικά Σύμμεικτα, 5-6, 93-112. 13 Wittner, L. S. (1984) «H αμερικανική πολιτική απέναντι στην Ελλάδα: 1946-1949», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 399-419. 14 Φατούρος, Α. (1984) «Πώς κατασκευάζεται ένα επίσημο πλαίσιο διείσδυσης. Οι ΗΠΑ στην Ελλάδα 1947-1948», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 461-487. 15 Κουφουδάκης, Β. (1984) «Οι ΗΠΑ, τα Ηνωμένα έθνη και το ελληνικό ζήτημα, 1946-1952, στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 487-529. 16 Ζάϊκος 2007, ό.π., 33-57. 17 Κουφουδάκης 1984,ό.π., 496. 18 Κουφουδάκης 1984, ό.π., 487-529. 19 Φατούρος 1984, ό.π., 435. 20 Ρίστοβιτς, Μ. (2000) A long Journey Home. Greek Refugee Children in Yugoslavia 1948-1960, Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 97-121 Ντάγιος, Στ. (2007) «Ο αλβανικός παράγοντας στη λήξη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1948-1949», στο Ι. Μουρέλος & Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 123-145 Blagoev, S. (1996) Secret Diplomacy in the Second World War in Greece and Macedonian Question Review, Institute of National History, 40, 182. 21 Μιχαηλίδης, Ι.Δ. (2004) Τα πρόσωπα του Ιανού: οι ελληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις τις παραμονές του ελληνικού εμφυλίου πολέμου (1944-1946), Αθήνα: Πατάκης Μπάεφ, Ι. (1997) Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα: Διεθνείς διαστάσεις, Αθήνα Δημητρώφ, Γ. (1999) Σελίδες από το απόρρητο ημερολόγιο, επιλογήεπιμέλεια Σ. Κουζινόπουλος, Αθήνα: Καστανιώτης. 22 Μιχαηλίδης 2004, ό.π., 210. 3

Το ελληνικό συγκείμενο Για την ελληνική πλευρά η επίσημη απελευθέρωση της χώρας που έγινε στις 18.10.1944 δεν οδήγησε, όπως αναμενόταν, στη δημιουργία των προϋποθέσεων ειρηνικής συνύπαρξης των πλευρών εκείνων που είχαν υπογράψει τη Συμφωνία του Λιβάνου το Μάιο του 1944. 23 Η αδυναμία της Κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» του Γ. Παπανδρέου να πετύχει τον αφοπλισμό των ενόπλων και να δημιουργήσει κλίμα συμφιλίωσης οδήγησε στα Δεκεμβριανά και στην ανοιχτή παρέμβαση των Άγγλων στην κατάπνιξη της στάσης. Η συμφωνία της Βάρκιζας (12.2.1945), που τερμάτιζε τη ρήξη των εμπολέμων ήταν ασαφής και ανοιχτή σε αλληλοσυγκρουόμενες ερμηνείες. 24 Εκείνοι όμως οι παράγοντες που πολλαπλασίασαν τα προβλήματα ήταν από τη μια η αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές της 31.3.1946, 25 και από την άλλη το δημοψήφισμα της 1 ης Σεπτεμβρίου 1946 που επανέφερε τη μοναρχία και συνακόλουθα την κοινωνική πόλωση και τη λευκή τρομοκρατία. Ακολούθησε ο εμφύλιος πόλεμος της περιόδου 1946-1949, ο οποίος είχε καταλυτικές επιπτώσεις στην ελληνική κοινωνία. 26 Η πολιτική του ΚΚΕ στο Μακεδονικό Ζήτημα Η πολιτική του ΚΚΕ στο Μακεδονικό Ζήτημα 27 απέναντι στους σλαβόφωνους συνδεόταν άμεσα με τις διακυμάνσεις των σχέσεών του με τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο και τις γενικότερες πολιτικές επιλογές του σε πανελλήνιο επίπεδο. Με βάση αυτό το πλαίσιο μπορούμε να διακρίνομε τις εξής περιόδους στην πολιτική του ΚΚΕ. 28 Την περίοδο 1935-1940 η πολιτική του ΚΚΕ στο Μακεδονικό επηρεάστηκε από δύο διεθνή γεγονότα καίριας σημασίας. Το πρώτο ήταν η αναγνώριση από το 5 ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (17 Ιουνίου-8 Ιουλίου 1924) της «ενιαίας και ανεξάρτητης Μακεδονίας». 29 Το δεύτερο ήταν η αναγνώριση του «Μακεδονικού Έθνους», το 1934, επίσης από το Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. 30 Στο πλαίσιο των αποφάσεων που προαναφέρθηκαν, το ΚΚΕ το 1935 αναγνώρισε τους σλαβόφωνους ως «σλαβομακεδονική» μειονότητα, εγκατέλειψε όμως το σύνθημα για «Ενιαία και ανεξάρτητη Μακεδονία εντός 23 Παπαστράτης, Π. (1984) «Η Κυβέρνηση Παπανδρέου και το Συνέδριο του Λιβάνου», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 205-225. 24 Πιπινέλης, Π. (1948) Ιστορία της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδος 1923-1941, Αθήνα Ιατρίδης, Ι. Ο. (1984) «Εισαγωγή. Απελευθέρωση. Εμφύλιος Πόλεμος και οι Αμερικανοί», στο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο,247-263 Κουτσούκη, Κ. & Σακκά, Ι. (επιμ.) (2000) Πτυχές του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-1949, Αθήνα, 257 Richter, H. (1997) Η επέμβαση των Άγγλων στην Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο πόλεμο, Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1946, μτφρ. Π. Βαλάσης & Γ. Γιάνναρης, Αθήνα: Εστια Σαράφης 1982, ό.π. Κουλούρης, Ν. (2000) Ελληνική Βιβλιογραφία του εμφυλίου πολέμου 1945-1949, Αθήνα: Φιλίστωρ Μουρέλος & Μιχαηλίδης 2007, ό.π., 183-195. 25 Μαυρογορδάτος, Γ. Θ. (1984) «Οι εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946: προοίμιο του Εμφυλίου Πολέμου», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 307-341. 26 Γιαννόπουλος, Γ. (1992) Ο μεταπολεμικός κόσμος: η ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία 1945-1963, Αθήνα Economides, Sp. (2000) The Greek and the Spanish civil wars: A comparison, Civil wars, v.3 (2), 89-105. 27 Παπαθανασίου, Ι. (2003) «Ιδεολογικές προσεγγίσεις των κοινωνικών συγκρούσεων και διαμόρφωση της πολιτικής στρατηγικής. Το ΚΚΕ στα χρόνια 1936-1949», στο Χ. Φλάϊσερ (επιμ.), Η Ελλάδα 36-49. Από τη Δικτατορία στον εμφύλιο. Τομές και συνέχεια, Αθήνα: Καστανιώτης, 216-219 Εsse (1982), Die kommunistische Partei Griechenlands 1941-1949. Ein Beitrag zur Politik der KKE vom Beginn der Resistance bis zum Ende des Burgerkriegs, Munchen/Wien: R. Oldenbourg Stavrakis, P.J. (1989) Moscow and Greek Communism (1944-1949), London: Cornell University Press, Thrace. 28 Ηλιού 2004, ό.π. Σβορώνος 1984, ό.π., 21-41 Φαράκος, Γ. (επιμ.) (2000) Δεκέμβριος του 44: νεότερη έρευνα νέες προσεγγίσεις, Αθήνα: Φιλίστωρ Woodhouse, C.M. (2002) The struggle of Greece 1941-1949, London: Hurst and Company. 29 Σφέτας, Σ. (2001) Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος στον 20 ο αιώνα, Θεσσαλονίκη: Βάνιας. 30 Σφέτας 2001, ό.π., σ. 37. 4

μιας Βαλκανικής Ομοσπονδίας» και υποστήριξε την πλήρη ισοτιμία των μειονοτήτων, άρα και της «σλαβομακεδονικής» εντός του ελληνικού κράτους. Η Κατοχή είναι η περίοδος κατά την οποία η πολιτική του ΚΚΕ υποστασιοποιήθηκε μέσα από την πλατφόρμα του ΕΑΜ και αναγκαστικά επηρεάστηκε από το πανελλήνιο αίτημα της εθνικής απελευθέρωσης. Αποδέκτες της πολιτικής αυτής ήταν το σύνολο των μελών του ΕΑΜ, επομένως ο πολιτικός λόγος είχε αναγκαστικά εθνικό πολιτικό αντίκρισμα. Eπομένως ο «εθνικοαπελευθερωτικός» χαρακτήρας του ΕΑΜ, τουλάχιστον σε επίπεδο διακηρύξεων, προωθούνταν ως ο πιο σημαντικός σε σχέση με το αίτημα για αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος. 31 Μετά τη συμφωνία του Λιβάνου και με βάση την επιστημονική υπόθεση ότι δεν εγγράφονταν στους στόχους του ΚΚΕ εκείνη την περίοδο η κατάληψη και η νομή της εξουσίας με επαναστατικό τρόπο, το ΚΚΕ επιδίωξε αρχικά να συνεχίσει την «εθνική» πολιτική του ΕΑΜ, προσπαθώντας να συντηρήσει και να εξαργυρώσει σε πολιτική δύναμη τη συναίνεση των δυνάμεων εκείνων που είχαν συστρατευτεί με το ΕΑΜ. 32 Οι προθέσεις αυτές ήταν έκδηλες στην υιοθέτηση εκ μέρους του ΚΚΕ της πολιτικής επιλογής να παραμείνουν ως είχαν τα σύνορα της ελληνικής Μακεδονίας. Τα δεδομένα όμως στο πολιτικό πεδίο άρχισαν να μεταβάλλονται ουσιαστικά το 1944-1945, όταν ιδρύθηκε η ομόσπονδη Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας και το ΚΚΕ άρχισε να προσανατολίζεται προς τη λογική της ένοπλης εξέγερσης, η οποία προϋπέθετε στήριξη από τον Τίτο. Στο πλαίσιο αυτής της συγκυρίας εγκαινιάστηκε από το ΚΚΕ μια ευρύτερη πολιτική προσέγγισης με τον Τίτο, με το σκεπτικό ότι αυτή θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμη σε μια ενδεχόμενη γενικότερη σύρραξη, για τη διεκδίκηση της εξουσίας στην Ελλάδα. Προϋπόθεση για αυτή τη σύγκλιση υπήρξε η προσέγγιση του ΚΚΕ προς την κίνηση των σλαβόφωνων, η οποία εκδηλώθηκε το 1943 με τη συγκατάθεσή του στην ίδρυση του ΣΝΟΦ, ως πολιτικής έκφρασης των σλαβόφωνων, μετά από σχετική εισήγηση του ΚΚΓ. Η πολιτική αυτή επιλογή η οποία ελέγχεται από μια πλευρά της ιστοριογραφίας ως «αντεθνική», θεωρήθηκε από σύγχρονες προσεγγίσεις πως επιβλήθηκε για τρεις λόγους: α) επειδή εναρμονιζόταν με την αναγνώριση από μέρους του ΚΚΕ «σλαβομακεδονικής μειονότητας», β) επειδή δημιουργούσε τις προϋποθέσεις προσεταιρισμού των σλαβόφωνων στο αντιστασιακό κίνημα του ΕΛΑΣ αναστέλλοντας την προσχώρησή τους στη φασιστική βουλγαρική προπαγάνδα (Οχράνα) και γ) επειδή αυτό επιθυμούσαν οι Γιουγκοσλάβοι, 33 που διαδραμάτιζαν όλο και πιο σημαντικό ρόλο στα περιφερειακά ζητήματα. 34 Για την περίοδο 1945-1948 βασικός άξονας της πολιτικής του ΚΚΕ ήταν η συμφιλίωση Ελλήνων και «σλαβομακεδόνων», σύνθημα που προωθήθηκε έντονα από τους επιτελείς του ΕΑΜ σε ομιλίες στελεχών του, συγκεντρώσεις, ανοιχτές συζητήσεις και χοροεσπερίδες, όπου ακούγονταν ελληνικά και «σλαβομακεδονικά» τραγούδια. 35 Πρόκειται για την εφαρμογή των διακηρύξεων περί ισοτιμίας των μειονοτήτων, και δρομολογήθηκε η ίδρυση σχολείων καθώς και η ανάπτυξη του θεσμού της τοπικής αυτοδιοίκησης με την τοποθέτηση στελεχών που προέρχονταν από τους σλαβόφωνους. 36 Ο Ευάγγελος Κωφός συσχετίζει την έναρξη εφαρμογής της πολιτικής του ΚΚΕ απέναντι στους σλαβόφωνους με την αποχώρηση του Τάγματος Γκότσε στη Γιουγκοσλαβία, 37 όταν η 31 Μπάλτα, Ν. (1993) Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) μέσα από το γαλλικό τύπο, Αθήνα: Οδυσσέας, 132. 32 Σφήκας, Θ. (1997) Οι Άγγλοι εργατικοί και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα. Αθήνα: Φιλιστωρ,123-143. 33 Howard, H. (1966) Greece and its northern neighbors 1948-49, Balkan Studies, 1, 1-26. 34 Σφέτας, Σ. (2001). Όψεις του μακεδονικού ζητήματος στον 20 ο αιώνα. Αθήνα: Βάνιας, 35. 35 Μπαρτζιώτας, Β. (1982) Ο αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος, Αθήνα: Σύγχρονη εποχή,72. 36 Σφέτας 2001, ό.π., 148. 37 Kofos 1964, ό.π.,433. 5

ηγεσία του ΚΚΕ δεν κατάφερε να αποτρέψει τη διασπαστική διακήρυξή των ΣΝΟΦ για τη δημιουργία μιας Ενιαίας Μακεδονίας στο πλαίσιο της Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας. 38 Ο συγκεκριμένος και όσοι αποδέχονται την εκδοχή αυτή θεωρούν ότι η πολιτική συμπεριφορά του ΚΚΕ 39 θα πρέπει να συσχετιστεί με την προσπάθεια εξουδετέρωσης των αποσχιστικών τάσεων ανάμεσα στους σλαβόφωνους, 40 οι οποίες θα επιτάχυναν τη συρρίκνωση της εδαφικής επικράτειας του ελληνικού κράτους. 41 Τον Απρίλιο του 1945 οι Γιουγκοσλάβοι ίδρυσαν την οργάνωση ΣΝΟΦ, ως πολιτική έκφραση των σλαβόφωνων, μια οργάνωσης η οποία εργαζόταν για μια αυτόνομη Μακεδονία, ενταγμένη στη Γιουγκοσλαβία και η οποία, με την έναρξη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Μετά την αποχώρηση του Τίτο από την Κομιντέρν και την προσχώρηση του ΚΚΕ στη ρωσική πλευρά, ο Στάλιν ως αρχιτέκτονας της νέα πολιτικής πλατφόρμας του Ν. Ζαχαριάδη επηρέασε την πολιτική γραμμή του στο Μακεδονικό Ζήτημα. Στόχος της ήταν πλέον η δημιουργία μιας «αυτόνομης Μεγάλης Μακεδονίας», η οποία θα αποτελούσεπάντοτε στο πεδίο των στρατηγικών σχεδιασμών- την αιχμή του δόρατος για μια μελλοντική ρωσική διείσδυση στην περιοχή, νοούμενη σε αντιπαράθεση, τόσο με την αμερικανική επιρροή, όσο και με εκείνη του Τίτο. Η κίνηση Ζαχαριάδη να αποδεχτεί το 1949 τη διακήρυξη της «αυτόνομης Μεγάλης Μακεδονίας» εξυπηρετούσε σε περιφερειακό επίπεδο τα συγκρουσιακά συμφέροντα του Στάλιν απέναντι στον Τίτο, αφού θα συμπεριλάμβανε και το τμήμα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας που βρισκόταν υπό τον Τίτο. Η επικράτηση σε επίπεδο κομματικής εξουσίας αυτής της νέας πολιτικής πλατφόρμας δημιούργησε τις προϋποθέσεις για τη στήριξη των σχεδίων συνωμοσίας που εξυφαίνονταν από το βασιλικό κατεστημένο ενάντια στην αριστερά, με το επιχείρημα της εθνικής μειοδοσίας. Το τοπικό συγκείμενο της Δυτικής Μακεδονίας ( 1943-1945 ) Η μικροϊστορική εστίαση είναι μεθοδολογικά ενδεδειγμένη, αφού αποτυπώνει στην περιορισμένη επικράτεια του ΕΑΜ και στο ερευνητικό πεδίο της Δυτικής Μακεδονίας συγκεκριμένους τρόπους διαχείρισης της εθνοτικής εκπαίδευσης, από το ιδεολογικό και θεσμικό οικοδόμημα που στήθηκε στην ενδοχώρα της Δυτικής Μακεδονίας. Το Μάρτιο- Απρίλιο του 1943 συγκροτήθηκαν και οργανώθηκαν στη Δυτική Μακεδονία τα αρχηγεία και υπαρχηγεία του ΕΑΜ_ΕΛΑΣ, 42 ενώ παράλληλα εξαπλώθηκε η κυριαρχία τους. 43 Η εδαφική επικράτεια του ΕΑΜ εντοπιζόταν στη δυτική λεκάνη του Αλιάκμονος και στο ορεινό συγκρότημα Βιτσίου-Γράμμου. Σχεδόν ταυτόχρονα, το Μάρτιο του 1943 οι Ιταλοί που διοικούσαν ένα μέρος της Δυτικής Μακεδονίας έθεσαν σε ενέργεια τη διαδικασία εξοπλισμού των σλαβόφωνων χωριών, με σκοπό να δημιουργήσουν θύλακες γηγενών ετοιμοπόλεμους στη διείσδυση των δυνάμεων του ΕΑΜ. 44 Συνέστησαν έτσι το Κομιτάτο που αποτελούνταν από σλαβόφωνους των χωριών και είχε έδρα την Καστοριά και το Άργος Ορεστικό. 38 Σφέτας 2001, ό.π., 36. 39 Kofos, E. (1989) The impact of the Macedonian Question on civil conflict in Greece (1943-1949), Athens: Hellenic Foundation for Defense and Foreign Policy. 40 Barker, E. (1992) «H γιουγκοσλαβική πολιτική στην Ελλάδα στα 1947-1949», στο Baerentzen, L.,Ιατρίδης, Ι.Ο. & Smith, O. (επιμ.), Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-1949, Αθήνα: Ολκός, 285-317. 41 Conny, Μ. (2004) «The Greek civil war. Greek exceptionalism or mirror of the European Civil War», in P. Carabott & T.D. Sfikas (Eds.), The Greek Civil War: Essays on a conflict of exceptionalism and Silences, Aldershot, 17-39. 42 Μαργαρίτης 2001, ό.π. 43 Κωστόπουλος, Τ. (2006) Με τους αντάρτες στη Δυτική Μακεδονία, ΑΣΚΙ, Μαρτυρίες 7, Αθήνα: Βιβλιόραμα. 44 Κολιόπουλος, Ι.Σ. (1995) Λεηλασία Φρονημάτων. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1945-1949) στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη: Βάνιας. 6

Το 1943 ιδρύθηκαν τα ΣΝΟΦ ως πολιτική έκφραση των σλαβόφωνων, ενώ τον Ιανουάριο του 1944 ιδρύθηκε από τους Γερμανούς και τους Βούλγαρους στρατιωτικούς συνδέσμους η ΟΧΡΑΝΑ, η φιλοβουλγαρική, εθνικιστική οργάνωση. Η προσχώρηση των ΣΝΟΦ στον ΕΛΑΣ, η οποία δεν προσέκρουε στη μετά το 1935 πολιτική του ΚΚΕ περί ισονομίας των εθνοτήτων εντός της κρατικής επικράτειας, προετοιμάστηκε προσεκτικά από τον Τίτο, υλοποιήθηκε με διαμεσολάβηση του ηγέτη της «Λαϊκής Δημοκρατίας της Μακεδονίας» Tempo και οδήγησε από τον Απρίλιο ως το Σεπτέμβριο του 1944 45 στη δημιουργία τάγματος σλαβόφωνων και 2 λόχων, εντός του ΕΛΑΣ. Η σύμπραξη όμως αποδείχτηκε εφήμερη, αφού η ρήξη ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και σε ένα τάγμα των ΣΝΟΦ είχε ως αποτέλεσμα τη φυγή του τάγματος στους παρτιζάνους του Τίτο το Σεπτέμβριο-Οκτώβριο του 1944. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945, σημειώθηκε ανεξέλεγκτη φυγή μελών των ΣΝΟΦ στο Μπούλκες και τη Βοϊβοδίνα της ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας του Τίτο. 46 Η εκπαιδευτική κατάσταση στην εκπαιδευτική περιφέρεια Φλώρινας και Καστοριάς το 1944 ήταν τραγική. Όλα τα διδακτήρια είχαν λεηλατηθεί από τους κατακτητές και από τους κομιτατζήδες. Οι κάτοικοι ήταν ενδεείς αλλά και οι πόροι που διατέθηκαν από το κράτος για την ανοικοδόμησή τους ήταν πενιχροί, αφού ανέρχονταν μόλις σε 70000000 και 2000000 δραχμές. 47 Συγκεκριμένα τα αργούντα δημοτικά της περιφέρειας Καστοριάς ανέρχονταν σε 18, τα αργούντα δημοτικά περιφέρειας Νεστορίου ήταν 31, τα αργούντα Νηπιαγωγεία της περιφέρειας Καστοριάς 24, τα αργούντα Νηπιαγωγεία της περιφέρειας Νεστορίου 22. Το σύνολο των αργούντων δημοτικών στην περιφέρεια Φλώρινας ήταν 54, ενώ οι κενές θέσεις Νηπιαγωγείων της περιφέρειας Φλώρινας 8. Οι Επιθεωρητές επισημαίνουν ότι είναι αναγκαία η παροχή στρατιωτικής μερίδας τροφής σε δασκάλους των παραμεθορίων περιοχών, η παροχή στους εκπαιδευτικούς ιματισμού και υποδήσεως, η επίσπευση διανομής της Ούνρα, η χορήγηση αρβύλας στις δημοδιδασκάλισσες, η χορήγηση πιστώσεων για θρανία, η διατήρηση επιδόματος 15% επί του μισθού των υπηρετούντων στη Β. Ελλάδα, η παροχή αναγνωστικών και γραφικής ύλης στους μαθητές, και τέλος η αποδέσμευση των διδακτηρίων της Φλώρινας και η προμήθεια εποπτικών μέσων. Η αστική τάξη η οποία στήριξε ως τότε την εκπαιδευτική προσπάθεια είχε καταστραφεί. 48 Την άνοιξη του 1945 ξεκίνησε η εγκατάσταση κρατικών αρχών στην Καστοριά, ενώ σημαντικό μέρος της περιφέρειας Καστοριάς παρέμεινε Εαμοκρατούμενο. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΑΜ Οι γενικές θεσμικές εκπαιδευτικές ρυθμίσεις Η δημιουργία δομών κράτους είναι η ικανή και αναγκαία συνθήκη για τη σύμπηξη εκπαίδευσης και επομένως είναι σημαντικό να προσδιοριστούν οι διαδικασίες διαμόρφωσης της εξουσίας του ΕΑΜ. Το θεσμικό πλαίσιο του κράτους του ΕΑΜ διαμορφώθηκε μετά τη σύνταξη το Δεκέμβριο του 1942 του κώδικα Ποσειδών που έθεσε τις βάσεις της Λαϊκής εξουσίας 49 καθορίζοντας τις προϋποθέσεις άσκησης της διοικητικής εξουσίας από την αιρετή Επιτροπή Λαϊκής Αυτοδιοίκησης (ΕΛΑ) και της δικαστικής εξουσίας από τα αιρετά Λαϊκά Δικαστήρια (ΛΔ). Μετά από την έγκριση από το Γενικό 45 Alexander, G.M. (1984) «Η κρίση αποστράτευσης του Νοεμβρίου 1944», στο Ι. Ο. Ιατρίδης (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 263-285. 46 Μιχαηλίδης 2004, ό.π. 47 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φ. Δραγούμη 104.2 (15-51), Εκπαιδευτικά και εκκλησιαστικά Δ. Μακεδονίας. Μειονοτικά και ξένα σχολεία 1945, Εκπαιδευτικά, Σημείωμα Μαρή, Νομάρχη Καστορίας 48 Βεργόπουλος, Κ. (1984) «Η συγκρότηση της νέας αστικής τάξης», στο Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, Αθήνα: Θεμέλιο, 529-561. 49 Μπέϊκος, Γ. (1979) Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα, Αθήνα: Θεμέλιο. 7

Στρατηγείο του ΕΛΑΣ στις 1.12.1943 των «Διατάξεων για την Αυτοδιοίκηση και τη Λαϊκή Δικαιοσύνη», το Εθνικό Συμβούλιο που προέκυψε από τις εκλογές για την ανάδειξη της ΠΕΕΑ (Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης) συνήλθε στους Κορυσχάδες της Ευρυτανίας (14-27 Μαΐου 1944) και επεξεργάστηκε τόσο το χαρακτήρα της Λαϊκής Εξουσίας όσο και αυτόν της Λαϊκής Παιδείας αφού εξέδωσε το Ιστορικό ψήφισμα του Εθνικού Συμβουλίου το οποίο περιλάμβανε 15 άρθρα. 50 Το πρόγραμμα της Λαϊκής παιδείας για την περίοδο της αντίστασης και για τη μεταπολεμική περίοδο εισηγήθηκε ο Γραμματέας Παιδείας της ΠΕΕΑ Καθηγητής Πέτρος Κόκκαλης. 51 Το πρόγραμμα υπήρξε προϊόν του πνευματικού μόχθου μιας ομάδας αποτελούμενης από τους Π. Κόκκαλη, Ρόζα Ιμβριώτη, διδάκτορα Παιδαγωγικών του Πανεπιστημίου της Σορβόνης, Μιχάλη Παπαμαύρο, Δ. Σωτηρίου και 5-6 δασκάλων και αποτέλεσε το «Σχέδιο για τη Λαϊκή παιδεία». Άξονες και σημεία αναφοράς του σχεδίου ήταν τα κάτωθι: α) η αναγνώριση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (ψήφισμα Εθνικού Συμβουλίου 27.5.1944, άρθρο 7), β) η σωματική και πνευματική ανάπτυξη της νέας γενιάς, γ) ο συνδυασμός της γενικής μόρφωσης με την επαγγελματική εκπαίδευση, δ) η παρακολούθηση των επιστημονικών και τεχνικών κατακτήσεων και ε) η προβολή των γνήσιων εθνικών, δημοκρατικών και λαϊκών ιδανικών όπως η ελευθερία, ο αγνός πατριωτισμός, η κοινωνική δικαιοσύνη και η πρόοδος. 52 Τον Αύγουστο του 1944 ψηφίζεται από την ΠΕΕΑ ο Κώδικας τοπικής αυτοδιοίκησης 53 με 83 άρθρα στα πλαίσια του οποίου εκχωρούνται στις κοινότητες σοβαρές αρμοδιότητες σε ζητήματα εκπαίδευσης. Οι κυριότερες εκπαιδευτικές δράσεις που αναλήφθηκαν από το ΕΑΜ είναι οι εξής: α) Η επαναλειτουργία των σχολείων, η εξεύρεση του εκπαιδευτικού προσωπικού ακόμα και μεταξύ των μαχίμων β) Η συγκρότηση 35 παιδικών σταθμών και παιδοπόλεων για την προσχολική ηλικία. 54 γ) Η καλλιέργεια του πολιτισμού μέσα από καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις. 55 δ) Η διοργάνωση εκπαιδευτικών συνεδρίων (1943: Παπαδιά Ευρυτανίας, 20.6.1944: Λάσπη Καρπενησίου) στα πλαίσια των οποίων έμπαιναν σε συζήτηση τα εκπαιδευτικά προβλήματα και επιδιωκόταν η λύση τους. 56 ε) Η οργάνωση Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων για την ταχύρρυθμη εκπαίδευση δασκάλων. Τα Φροντιστήρια που λειτούργησαν ήταν 2: ένα στο Καρπενήσι με συνδιευθυντές τον Κ. Σταματίου και Μ. Παπαμαύρο 57 και έναν στην Τύρνα 58 με διδακτικό προσωπικό τη Ρόζα Ιμβριώτη, την Ελένη Δάνου, τον Απόστολο Ζορμπά, το Νίκο Παπαχατζή. 59 στ) Η συγκρότηση Σχολικών Επιτροπών στα πλαίσια του Κώδικα για την Αυτοδιοίκηση και επομένως η αποκέντρωση των εκπαιδευτικών λειτουργιών ζ) Η συγγραφή διδακτικών εγχειριδίων, όπως το Αναγνωστικό τα Αετόπουλα, προορισμένο για την Γ Και Δ Δημοτικού, γραμμένο από την ομάδα της Ρόζας Ιμβριώτη και το 50 Ριζοσπάστης, 1 Ιουνίου 2003. 51 Σακελλαρίου, Χ. (1984) Η παιδεία στην αντίσταση, Αθήνα: Φιλιππότης. 52 ΠΕΑΕΑ, Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων, http://lexidia.pblogs.gr, 2 Φεβρουαρίου 2008 53 Αντιτετράδια της εκπαίδευσης, τ.75-76, 3.2.2008, όπου και η αναφορά στην Πράξη 55 ΠΕΕΑ /Αύγουστος 1944. 54 Ναυσικά Φλέγγα-Παπαδάκη,http://www.evritan.gr/ENCYKLOPAIDIA0/ekpaidevsi2/paideia_katoxis_1htm 55 Βαρλάμης, Γ. (1997) Ευρυτανία. Μύθος, Ιστορία, Θρύλος, Πολιτισμός, Φύση, Σελίδες δόξας και μεγαλείου, Αθήνα. 56 Βαρλάμης 1997, ό.π. 57 Παπαμαύρος, Μ. (1962) Η παιδεία στην Ελεύθερη Ελλάδα τον καιρό της Κατοχής, Επιθεώρησις Τέχνης, τ. 87-88, 404 Σακελλαρίου 1983, ό.π., 50-71. 58 Χαρίτος, X. (1984) Το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο της Τύρνας, Τρίκαλα: ΦΙΛΟΣ Τρικάλων, 107. 59 Χαρίτος 1984, ο.π., 112-113. 8

Αναγνωστικό «Ελεύθερη Ελλάδα», προορισμένο για την Ε και Στ Δημοτικού, γραμμένο από την ομάδα του Μιχάλη Παπαμαύρου. 60 Οι ειδικές εκπαιδευτικές ρυθμίσεις του ΕΑΜ στη Δυτική Μακεδονία α) Η δημιουργία του «σλαβομακεδονικού σχολείου» Στην περιοχή που διοικούνταν από το ΕΑΜ το ΚΚΕ επιχείρησε το 1945, να πάρει με το μέρος του εκείνους από τους σλαβόφωνους που φαινόταν ότι έλκονταν από την ιδεολογική προπαγάνδα του Τίτο. Με στόχο την ευόδωση αυτής της προσπάθειας δημιούργησε μια σειρά από θεσμούς: α) το θεσμό του «σλαβομακεδονικού σχολείου», β) το θεσμό των εκπαιδευτικών Συνεδρίων, γ) το θεσμό του Παιδαγωγικό Φροντιστήριο για την εκπαίδευση των δασκάλων των «σλαβομακεδονικών σχολείων» και ένα εκπαιδευτικό εγχειρίδιο το σλαβικό αλφαβητάριο, το γνωστό ως δεύτερο Abeccedar. 61 Οι εκπαιδευτικοί θεσμοί που προαναφέρθηκαν παρουσιάζουν αναλογίες αλλά και διαφορές με εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες του ΕΑΜ που εκδηλώθηκαν στη Θεσσαλία. Η λειτουργία εθνοτικών σχολείων για τους σλαβόφωνους θεσμοθετήθηκε από το ΕΑΜ το 1944, στις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας που ελέγχονταν από το ΕΑΜ. Η σχετική νομοθετική διάταξη αφορούσε στα καθαρά σλαβόφωνα χωριά και στα μικτά και περιλάμβανε τον όρο να προηγηθεί η ίδρυση «σλαβομακεδονικού σχολείου» στην περίπτωση που η πλειοψηφία των κατοίκων το διεκδικούσε, ανεξάρτητα από την ύπαρξη δομών ελληνικού σχολείου και ανεξάρτητα από την παρουσία Έλληνα δασκάλου. 62 Το σκεπτικό του ΕΑΜ ήταν σχετικά απλό: έπρεπε να δοθεί ο κατάλληλος χρόνος για να γίνει η διαφώτιση προς τους κατοίκους αναφορικά με τα δικαιώματα πρόσβασής τους στην εκπαίδευση. Θεωρούσαν δηλαδή υποχρέωσή τους όχι μόνο να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των σλαβόφωνων κατοίκων, αλλά και να τους βοηθήσουν να τις ανακαλύψουν και να τους καθοδηγήσουν έτσι ώστε να ζητήσουν δασκάλους για εθνοτικά σχολεία. Αποτέλεσμα αυτής της παρότρυνσης ήταν ένα μέρος των χωριών να ζητήσει δασκάλους. Από τις αρχές Μάρτη 1945 μέχρι το τέλος του ίδιου μήνα λειτούργησαν «σλαβομακεδονικά σχολεία» στα χωριά Δενδροχώρι, Κοντορόπη, Τοιχιό καθώς και σε χωριά της Φλώρινας. Σύμφωνα με τις ιδιόχειρες σημειώσεις του Δραγούμη υπήρξε η ανεπιβεβαίωτη πληροφορία ότι τέτοιο σχολείο λειτούργησε και στο Δενδροχώρι Νεστορίου του οποίου η τύχη δεν είναι γνωστή. Όσα ελληνικά ή «σλαβομακεδονικά» σχολεία ιδρύθηκαν μέσα στο φορτισμένο κλίμα της περιόδου, λειτούργησαν ακανόνιστα ως το τέλος Απριλίου, αφού και αυτά στεγάστηκαν στα ελληνικά διδακτήρια, ενώ σε αυτά γράφτηκαν όλοι οι υπόχρεοι για φοίτηση. Στα συγκεκριμένα σχολεία απαγορεύτηκε η χρήση της ελληνικής γλώσσας και ο Έλληνας δάσκαλος εγκατέλειψε τη θέση του. Η λειτουργία των σχολείων αυτών διακόπηκε λίγο πριν από την εγκατάσταση των ελληνικών αρχών στην Καστοριά. Το πρόβλημα της λειτουργίας «σλαβομακεδονικών» 63 σχολείων ήταν πρώτιστα πρόβλημα οικονομικό. Οι δυσκολίες θα πρέπει να προβλημάτισαν ιδιαίτερα τους εκπροσώπους του ΚΚΕ οι οποίοι θα ήταν μάλλον απαισιόδοξοι για το μέλλον του εγχειρήματος. Η διαπίστωση απορρέει από την απάντηση του εκπροσώπου του ΚΚΕ ότι «θα δώσομε στο λαό αυτά τα σχολεία του παρότι ξέρομε ότι δε θα σταθούν». Μια από τις λύσεις που προτάθηκαν για την επίλυση του οικονομικού θέματος ήταν η διενέργεια εράνου στα σλαβόφωνα χωριά για να στηριχθεί οικονομικά η δημιουργία των σχολείων. Έτσι στην εφημερίδα Σπίθα, όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής Καστοριάς του ΚΚΕ, 11/11/1944, δημοσιεύτηκε έκκληση με σκοπό να ανταποκριθούν οι «σλαβομακεδόνες» 60 Χαρίτος 1984, ό.π., 121-122. 61 Καρατζάς, Β. Χρονολόγιο της ζωής και των δοκιμασιών του Βάσκο Καρατζά, (αδημοσίευτο δακτυλογραφημένο κείμενο που παραχώρησε ο συγγραφέας στην Αλεξάνδρα Μουσουλή), σ. 7. 62 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 9/ 3 Ιουνίου 1945. 63 Τον όρο χρησιμοποιεί ο Φ. Δραγούμης στις σημειώσεις του 9

στον έρανο για την οργάνωση του «σλαβομακεδονικού» σχολείου. Τη λειτουργία ελληνικών σχολείων δυναμίτιζαν τέλος, σύμφωνα με τον Δραγούμη, τα ΣΝΟΦίτικα αυτοδιοικούμενα ένοπλα σώματα. Συγκεκριμένα το σώμα Γκότσε φαίνεται ότι δρούσε ένοπλα στην περιφέρεια Κορεστίων και απαγόρευε τη λειτουργία ελληνικών σχολείων. Όπως αποδεικνύεται από τη μελέτη των πηγών η εκπαιδευτική κοινότητα της Δυτικής Μακεδονίας δεν είχε ενιαία στάση απέναντι στο θεσμό των «σλαβομακεδονικών σχολείων». Συγκεκριμένα θα μπορούσαμε να διακρίνομε τις εξής ομάδες: α) Την Επιτροπή Εαμιτών δασκάλων του ΕΑΜικού Επαρχιακού Συμβουλίου Φλώρινας που αποτελούνταν σύμφωνα με το αρχείο Δραγούμη από ένδεκα βουλγαρίζοντες έναν Βλάχο και κανένα Έλληνα και η οποία ήταν επιφορτισμένη με το συντονισμό των Επαρχιών Καστοριάς και Φλώρινας για το άνοιγμα των «σλαβομακεδονικών» σχολείων τον Οκτώβριο του 1944, 64 β) Τους γηγενείς εκπαιδευτικούς οι οποίοι, σύμφωνα με τον Εκπαιδευτικό Ακρίτα ανέρχονταν σε ποσοστό 98% 65 και οι οποίοι στο Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς αρνήθηκαν την απόδοση σε αυτούς του χαρακτηρισμού τους ως «σλαβομακεδόνων» από τα στελέχη του ΕΑΜ και έκριναν ως μη συμφέρουσα τη χρησιμοποίηση από αυτούς γλώσσας διαφορετικής από την επίσημη, με το σκεπτικό ότι θα οδηγούσε στον παροπλισμό τους. 66 Ακόμα κατήγγειλαν τη χρήση βουλγαρικών εγχειριδίων και την εξάρτηση του πολιτισμού των σλαβόφωνων από τη βουλγαρική παιδεία, γ) Τους εκπαιδευτικούς της Ένωσης Εθνικοφρόνων οι οποίοι υιοθετούν μια προκλητική καταγγελία των δασκάλων-θυμάτων του ΕΑΜ, προβάλλουν το επιχείρημα της μειοδοτικής υπέρ των αξιώσεων του Τίτο στάσης του ΕΑΜ και δημοσιεύουν τις θέσεις τους στον Εκπαιδευτικό Ακρίτα. (Καραδαγλής, Δερματάς, Σερταρίδης, Μπαζόπουλος) και δ) Τους Αναπληρωτές των Επιθεωρητών οι οποίοι λογοδοτούν στη Γενική Διοίκηση Δυτικής Μακεδονίας και οι οποίοι αντιπαρατίθενται στις επιλογές των ΕΑΜιτών για την ίδρυση σχολείων, επιχειρώντας να τονώσουν την έκφραση της εθνικής ιδεολογίας. 67 Είναι γεγονός ότι μπροστά στο ενδεχόμενο υλοποίησης της πρόθεσης του ΕΑΜ για ίδρυση «σλαβομακεδονικών» σχολείων ο Επιθεωρητής Καστοριάς αντέδρασε στέλνοντας Έλληνες δασκάλους, ενώ σε χωριά που ζητούσαν «σλαβομακεδονικά» σχολεία, έπεισε τους δασκάλους που ήξεραν και σλαβικά να μην παν ως «σλαβοδιδάσκαλοι». Οι επιλογές αυτές του Επιθεωρητή επενδύθηκαν με το επιχείρημα της απουσίας σλαβικής σχολικής φιλολογίας. Το ΕΑΜ αντέδρασε φυλακίζοντας τον Επιθεωρητή, και εγκαθιδρύοντας 3μελές Συμβούλιο Εκπαιδεύσεως στο Νομό Καστοριάς. Είναι γεγονός ότι δεν υφίσταται καμιά σίγουρη εκδοχή για τις επιλογές των σλαβόφωνωναποδεκτών. Ο Δραγούμης διατείνεται ότι οι χωρικοί αντιμετώπισαν με απάθεια το ενδεχόμενο της δημιουργίας «σλαβομακεδονικών» σχολείων και ότι δε ζήτησαν ούτε «σλαβομακεδονικά» ούτε ελληνικά σχολεία. Από την ίδια πηγή αντλούμε ακόμα την πληροφορία ότι από τα μικτά χωριά τα περισσότερα ζήτησαν Έλληνες δασκάλους και ελάχιστα από αυτά ζήτησαν σλαβόφωνα σχολεία. Αντίθετα ο Κωτσόπουλος αναφέρει ότι πάνω από 10 ντόπιοι δάσκαλοι δέχτηκαν να διδάξουν στα «σλαβομακεδονικά» σχολεία. 68 Από τις σκόρπιες ειδήσεις που δημοσιεύονται στον Εκπαιδευτικό Ακρίτα μαθαίνομε για τη δήλωση ετοιμότητας κάποιου Μιχάλη Μπάλκωφ (Παπα-Σπυρίδωνα), Υπουργού Τύπου και Διαφώτισης του ΕΑΜ στην περιοχή της Φλώρινας να συστήσει «σλαβομακεδονικό» σχολείο τον Απρίλιο του 1944, 69 τη δήλωση του Παπαπέτρου Μεράκη από τη Σιταριά ότι 64 Αρχείο Φ. Δραγούμη, Γ. Γιαννιώτης, 30 Απριλίου 1945. 65 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 9/3 Ιουνίου 1945. 66 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 7/21 Απριλίου 1945. 67 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 22 Μαρτίου 1945. 68 Κωτσόπουλος, Σ. (1981) Η Εθνική Αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία, Σόφια (αδημοσίευτο), σ. 174-175. 69 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 6/ 7 Απριλίου 1945 10

ανέλαβε «σλαβομακεδόνας» δάσκαλος και ζητά άρθρα και Οδηγίες, 70 την αποδοχή του Παύλου Κούφη να διδάξει στα σλαβόφωνα σχολεία, 71 τη σύσταση σχολείων από τον Αλέκο Χατζητάσκο από τους Πύργους, κομισάριο της Λαϊκής Εκπαίδευσης και από τον Γ. Καλαϊτζίδη. 72 Ακόμα σε διαμαρτυρία των εκπαιδευτικών της Φλώρινας προς τον Υπουργό Παιδείας καταγγέλλεται ο Ιωάννης Μουντούσης ως ιδρυτής και δάσκαλος «σλαβομακεδονικού» σχολείου στον Άγιο Γερμανό. της Πρέσπας και στην Παλαίστρα. 73 Παράλληλα καταγράφεται και η άρνηση των αρχών του ΕΑΜ να επιτρέψουν στα σλαβόφωνα χωριά Πρώτη και Κρατερό να ιδρύσουν ελληνικά σχολεία, όπως αποφάσισε η πλειοψηφία των κατοίκων τους. 74 Ουσιαστική προς την κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να θεωρηθεί η κριτική επισήμανση της εφημερίδας Εκπαιδευτικός Ακρίτας ότι εκείνο που διαφοροποιεί τους σλαβόφωνους σε δύο ομάδες, σε εκείνους που δέχτηκαν το θεσμό των σχολείων των σλαβόφωνων και σε εκείνους που αρνήθηκαν ένα τέτοιο ενδεχόμενο είναι το κριτήριο της μόρφωσης: «Μορφωμένοι γηγενείς σλαβόφωνοι ηρνήθησαν να δεχθώσι την ίδρυσιν «σλαβομακεδονικών» σχολείων δοθέντος του δικαιώματος αυτού υπό το ΕΑΜ». 75 β) Ο θεσμός των εκπαιδευτικών Συνεδρίων και το Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς (Απρίλιος 1945) Η αναγωγή του εκπαιδευτικού Συνεδρίου που διενεργείται τον Απρίλιο του 1945 στην Τριανταφυλλιά της Φλώρινας στον ομώνυμο θεσμό που διαμορφώθηκε την ίδια περίοδο στη Θεσσαλία από το ΕΑΜ, δεν είναι κατά την εκτίμησή μας δυνατή. Αν και τόσο τα συνέδρια εκείνα όσο και αυτό της Τριανταφυλλιάς αποσκοπούσαν στην επίλυση με άμεσο τρόπο των εκπαιδευτικών προβλημάτων που προέκυπταν με βάση το σκεπτικό ότι έπρεπε να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μια δημοκρατική παιδεία, το Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς συγκροτήθηκε για να υλοποιήσει την ίδρυση εθνοτικών σχολείων και επιχείρησε να προσεταιριστεί τους γηγενείς εκπαιδευτικούς προς την κατεύθυνση της υλοποίησης του στόχου που προαναφέρθηκε, ενώ τα Συνέδρια της Θεσσαλίας είχαν καθαρά παιδαγωγικό χαρακτήρα και δεν ενέπλεκαν στους προβληματισμούς τους εθνοτικά προβλήματα. Tο Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς έθεσε θεωρητικά ζητήματα όπως αυτό της ύπαρξης ή της μη ύπαρξης «σλαβομακεδονικού» έθνους και αποτέλεσε κριτήριο για την αξιολόγηση της διαδικασίας αφομοίωσης των σλαβόφωνων-γηγενών εκπαιδευτικών, διαδικασία που είχε εκκινήσει την περίοδο του Μεσοπολέμου. Οι Σύνεδροι της Τριανταφυλλιάς μπορούν να ομαδοποιηθούν με κριτήριο την τρέχουσα διοίκηση-ιεραρχία της ΕΑΜικής περιόδου ως εξής: Στο κυρίαρχο Επιτελείο του ΕΑΜ μπορούν να ενταχθούν ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ (Σ. Κωτσόπουλος) ο εκπρόσωπος της περιοχής στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ (Σ. Σίμου), ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΕ Φλώρινας (Θάνος), ο κομισάριος του ΕΑΜ στη Λαϊκή Εκπαίδευση (Αλέκος Χατζητάσκος), ο Αρχηγός της Εθνικής Πολιτιφυλακής (Σγουρομάλλης) και ο Επιθεωρητής του ΕΑΜ (Γ. Καλαϊτζίδης), ο παιδαγωγός Δ. Αναστασιάδης. Απέναντι στην τρέχουσα εξουσία τοποθετούνται 20 εκπαιδευτικοί (γνωρίζουμε μόνο τους κάτωθι: Δερματάς, Συρταρίδης, Καραδαγλής, Μπαζόπουλος), οι οποίοι είναι και οι αποδέκτες της εκπαιδευτικής πολιτικής που τους εξαγγέλλεται. Το τοπίο συμπληρώνουν οι 3 αστοί κατά τα φαινόμενα φίλα προσκείμενοι προς το ΕΑΜ (Γ. Τζώτζης, Ι. Ασπιώτης, Σ. Φιοράκης). Οι αποφάσεις του Συνεδρίου οδηγούν σε μετωπική αντιπαράθεση: το Επιτελείο του ΕΑΜ και ο Γ. Τζώτζης εκ των αστών συστρατεύονται με 70 ό.π. 71 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 7/21 Απριλίου 1945 72 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 9/3 Ιουνίου 1945 73 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 7/21 Απρίλιος 1945 74 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 9/3 Ιούνιος 1945 75 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 29 Ιούλιος 1945 11

την ίδρυση των σχολείων των σλαβόφωνων ενώ οι γηγενείς εκπαιδευτικοί στην πλειοψηφία τους δε δέχονται να συμπράξουν. γ) Ο θεσμός των Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων και το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο για τους δασκάλους των «σλαβομακεδονικών σχολείων» στη Δυτική Μακεδονία Ο θεσμός των Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων καθιερώθηκε από το ΕΑΜ με σκοπό τη γρήγορη και με μικρό κόστος παραγωγή δασκάλων που θα στελέχωναν τα σχολεία που ίδρυε το ΕΑΜ στην επικράτειά του. Έτσι Παιδαγωγικά Φροντιστήρια λειτούργησαν στην Τύρνα των Τρικάλων 76 και στο Καρπενήσι. 77 Από την άλλη η έλλειψη δασκάλων για τη στήριξη του Εαμικού θεσμού του σχολείου των σλαβόφωνων προβλημάτισε το 3μελές Συμβούλιο Εκπαιδεύσεως του Νομού Καστοριάς, το οποίο μετέφερε στον Έλληνα Επιθεωρητή την εκδοχή του για την ανάγκη να συσταθεί και να λειτουργήσει στη Δοβρουτσά ή στη σερβοκρατούμενη Μακεδονία Φροντιστήριο για την κατάρτιση δασκάλων, το γνωστό στη βιβλιογραφία ως «σλαβομακεδονικό Φροντιστήριο». Τελικά προκρίθηκε ως έδρα του Φροντιστηρίου η Καστοριά, επειδή όμως κρίθηκε ότι η σύσταση της Ακαδημίας αυτής στην πόλη της Καστοριάς θα συναντούσε αντιδράσεις, υποδείχτηκε το Άργος Ορεστικό ως κατάλληλο μέρος για τη δημιουργία του. Τα εγκαίνια έγιναν στις 18 Φεβρουαρίου 1945 ημέρα Κυριακή. Στα εγκαίνια πήραν μέρος τα σημαίνοντα στελέχη του ΕΑΜ και ΚΚΕ. Αναφορικά με τον χαρακτήρα του Φροντιστηρίου υπήρξε διχογνωμία στις πηγές, αφού αναφέρεται και ως Παιδαγωγική Βουλγαρική Ακαδημία σε έντυπα της περιόδου. 78 Η εκδοχή όμως αυτή αποδεικνύεται εσφαλμένη, επειδή το Φροντιστήριο δεν φαίνεται να εκπλήρωσε ούτε καν τις προσδοκίες που επένδυσαν σε αυτό οι δημιουργοί και οι εμπνευστές του. Το «σλαβομακεδονικό» Φροντιστήριο στερούνταν εξειδικευμένου προσωπικού. Τη διεύθυνση του Φροντιστηρίου είχε αναλάβει τον Φεβρουάριο του 1945 ο Χατζητάσκος Αλέξανδρος, δάσκαλος από τους Πύργους Εορδαίας, ντόπιος, υπεύθυνος του ΣΝΟΦ Φλώρινας και πρώην αξιωματικός του βουλγαρικού στρατού κατοχής της Ανατολικής Θράκης. Ο Χατζητάσκος κατηγορήθηκε επίσης ως υπαίτιος της καταστροφής του Μεσόβουνου το 1941. 79 Ακόμα οι λοιποί εκπαιδευτικοί που δίδαξαν στο Φροντιστήριο δεν ήταν κι αυτοί ειδικοί εκτός από μια σερβίδα ή βουλγάρα, μνηστή Αργίτη σλαβομακεδόνα κομμουνιστή, που ήρθε από το Μοναστήρι, είχε βουλγαρική γυμνασιακή μόρφωση και επανήλθε έπειτα στη Βουλγαρία. Ακόμα στο «σλαβομακεδονικό» Φροντιστήριο δίδαξαν οι Ιβανίδης Αλέκος, «σλαβομακεδόνας» από το Άργος με γνώσεις των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου Αρρένων Καστοριάς, που ακολούθησε έπειτα τα ένοπλα τμήματα και ο τέως δάσκαλος Αντώνιος Σικαβίτσας, «σλαβομακεδόνας» κομμουνιστής που προΐστατο της έκδοσης στο Άργος Ορεστικό του «σλαβομακεδονικού» αλφαβηταρίου. Υπάρχει ακόμα η πληροφορία ότι δίδαξαν ξένοι από τη Βουλγαρία. Για αυτούς μας πληροφορεί σχετικά ο Εκπαιδευτικός Ακρίτας. Επρόκειτο για στελέχη της Οχράνα που είχαν αναλάβει την οργάνωση της παιδείας τη Δυτικής Μακεδονία. Ήταν ο φιλόλογος Σιμητσήεφ, τέως Έπαρχος Α. Μακεδονίας ο Ήλο Νούσεφ, φοιτητής του Πανεπιστημίου της Σόφιας, ο Μπαμπούλωφ τέως Έλληνας δάσκαλος που ταξίδευε ανάμεσα στη Σόφια και στον Περλεπέ. 80 Το «σλαβομακεδονικό» Φροντιστήριο στεγαζόταν εκ περιτροπής: στο Δημοτικό και στην εκκλησία του χωριού αλλά και στην ύπαιθρο χώρα. Οι προϋποθέσεις για τη εγγραφή στο «σλαβομακεδονικό» Φροντιστήριο ήταν ανύπαρκτες. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις ο πληθυσμός του «σλαβομακεδονικού» Φροντιστηρίου αποτελούνταν από 10-15 φοιτητές, 76 Χαρίτος 1984, ό.π. 77 Παπαμαύρος 1962, ό.π. 78 Αρχείο Φ. Δραγούμη, Γ. Γιαννιώτης, 30 Απριλίου 1945. 79 ό.π. Εκπαιδευτικό Ακρίτας, 9/3 Ιουνίου 1945. 80 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 6/7.4.1945. 12

επονίτες «σλαβομακεδόνες» των ξενόφωνων χωριών, ηλικίας 18-25 ετών και τέως κομιτατζήδες, με γνώσεις δημοτικού σχολείου. Το «σλβομακεδονικό» Φροντιστήριο εκπαίδευε τους δασκάλους για 10 μέρες. Η ύλη που διδάχτηκε είναι άγνωστη σε μας είναι όμως σίγουρο ότι το επίπεδο των μαθημάτων ήταν εξαιρετικά χαμηλό σε σχέση με το επίπεδο της ύλης στα δύο άλλα Παιδαγωγικά Φροντιστήρια. Το σημαντικότερο μέρος των αποφοίτων του «σλαβομακεδονικού» Φροντιστηρίου δεν άσκησε ποτέ το επάγγελμα του δασκάλου, εξαιτίας της αναθεώρησης των εκπαιδευτικών πολιτικών του Ελληνικού Κράτους. Από τους αποφοίτους του «σλαβομακεδονικού» Φροντιστηρίου εργάστηκαν μόνο οι 3 στο Τοιχιό, την Κοντορόπη και το Δενδροχώρι για ένα μόνο μήνα. δ) Το ζήτημα των ΕΑΜικών εκπαιδευτικών εγχειριδίων στη Δυτική Μακεδονία Η πρόσφατη έρευνα απέδειξε ότι στη Θεσσαλία και στη διάρκεια των Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων της Τύρνας και του Καρπενησίου Επιτροπές παιδαγωγών εντεταλμένες από το ΕΑΜ εκπόνησαν νέα Αναγνωστικά για τους μαθητές των σχολείων του ΕΑΜ. Η πρακτική αυτή φαίνεται ότι υιοθετήθηκε από το ΕΑΜ και για τα σχολεία που επρόκειτο να ιδρυθούν για την εκπαίδευση των σλαβόφωνων στη Δυτική Μακεδονία. Συγκεκριμένα η προφορική και η γραπτή παράδοση διασώζουν δύο εκδοχές που αφορούν στην εκπόνηση ενός Αναγνωστικού το οποίο επρόκειτο να τεθεί σε χρήση στα σχολεία του ΕΑΜ και το οποίο είναι γνωστό ως «δεύτερο Abeccedar», με δεδομένη την ύπαρξη του πρώτου, η συγγραφή του οποίου επιχειρήθηκε την περίοδο της δικτατορίας του Θ. Πάγκαλου. Η πρώτη εκδοχή οφείλεται στον βουλευτή Φλώρινας Φίλιππο Δραγούμη, ο οποίος διέσωσε στο Αρχείο του που φυλάσσεται στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη σχετική αναφορά του Αναπληρωτή Επιθεωρητού, Γεώργιου Γιαννιώτη, ( 18.11.1945). Σύμφωνα με αυτήν οι εκπαιδευτικοί του ΕΑΜ είχαν στη διάθεσή τους συγκεκριμένο ελληνικό πρότυπο- Αναγνωστικό. Συγκεκριμένα ο Δραγούμης ισχυρίζεται ότι το 3μελές Συμβούλιο Εκπαιδεύσεως του Νομού Καστοριάς ανέθεσε την εκτύπωση στην κωμόπολη του Άργους Ορεστικού σλαβοφωνικού αλφαβηταρίου με τη διεύθυνση ενός «σλαβομακεδόνα» δασκάλου. Πρόκειται για τον Σικαβίτσα, «σλαβομακεδόνα» κομμουνιστή ο οποίος ανέλαβε τη συγκεκριμένη ευθύνη. Για να αντιμετωπιστούν τα έξοδα εκτύπωσης του αλφαβηταρίου κυκλοφόρησαν από το ΚΚΕ ειδικά κουπόνια εισφοράς σε είδος. Το σλαβοφωνικό αλφαβητάριο που τυπώθηκε από τον Σικαβίτσα και την ομάδα του ήταν, σύμφωνα με τον Γιαννιώτη πιστό αντίγραφο του δικού μας Τα παιδάκια του ΟΕΣΒ, με σλαβικά στοιχεία. Η μετάφραση του ελληνικού αλφαβηταρίου θα πρέπει να ολοκληρώθηκε, αν και δε διασώθηκε, όπως βεβαιώνει και ο Επιθεωρητής κανένα σχετικό αντίγραφο. Στην εικασία αυτή οδηγεί η διατύπωση του Βάσκου Καρατζά, ο οποίος αναφέρεται στην γρήγορη έκδοση και στη συμμετοχή του στη συγγραφή με άλλους τρεις συντρόφους αλφαβηταρίου στα «μακεδονικά».. πρακτική εφαρμογή της αναμενόμενης ισοτιμίας στη λαοκρατική Ελλάδα. Όνειρα και οράματα που δεν πραγματοποιήθηκαν. 81 Ακόμα την ύπαρξη παρόμοιου αλφαβηταρίου επιβεβαιώνει και το γράμμα του καπετάνιου του ΕΛΑΣ Περικλή όπου επισημαίνεται ότι έχει ετοιμαστεί αλφαβητάριο και αναγνωστικό στη «σλαβομακεδονική» γλώσσα. 82 Το αλφαβητάριο του οποίου δε σώθηκαν αντίγραφα θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε σε δύο «σλαβομακεδονικά» σχολεία στο Τοιχιό και την Κοντορόπη, που λειτούργησαν το πρώτο 15νθήμερο του Μαρτίου του 1945. Από την άλλη η εκδοχή της χρήσης βουλγαρικού προτύπου οφείλεται κι αυτή στον Δραγούμη. Συγκεκριμένα η φύλαξη ενός βουλγαρικού Αλφαβηταρίου που εκδόθηκε στη Σόφια το 1942 στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη στο Αρχείο Δραγούμη ενισχύει τη δεύτερη εκδοχή περί της χρήσης του συγκεκριμένου βουλγαρικού Αλφαβηταρίου στα σχολεία των 81 Βάσκο Καρατζάς, Χρονολόγιο.. αδημοσίευτο δακτυλογραφημένο κείμενο. Το κείμενο παραχώρησε ο συγγραφέας στη μεταπτυχιακής μας φοιτήτρια Αλεξάνδρα Μουσουλή το 2007. 7. 82 ΑΣΚΙ, Αρχείο ΚΚΕ, κ. 415, φακ. 23/8/75 α Κωστόπουλος, Τ. (2008) Η απαγορευμένη γλώσσα, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 181-221. 13

σλαβόφωνων του έτους 1945. Η υπόθεση μάλιστα αυτή ενισχύθηκε κατά την εκτίμησή μας από την ανάγνωση στην εφημερίδα Εκπαιδευτικός Ακρίτας άρθρου με τίτλο «Βουλγαρικό Αλφάβητο στη Μακεδονία και λατινικό στην κατά το ΕΑΜ Ελλάδα των πέρα του Ολύμπου». 83 Στο άρθρο επισημαίνεται η έλευση του φιλολόγου Σιμητσήεφ, τέως Έπαρχου Α. Μακεδονίας, του Ήλο Νούσεφ, φοιτητή του Πανεπιστημίου της Σόφιας, του Μπαμπούλωφ τέως Έλληνα δασκάλου που ταξίδευε ανάμεσα στη Σόφια και στον Περλεπέ στα γραφεία της Αυτοδιοίκησης Φλώρινας, όπου εκείνη την ώρα βρίσκονταν ο έπαρχος, ο Καλαϊτζίδης, και ο Διοικητικός Αντιπρόσωπος της ΠΕΕΑ Παπαβασιλείου, δικηγόρος Βεροίας. Οι νεοφερμένοι προσκόμισαν βουλγαρική γραφομηχανή, βουλγαρικά έντυπα και προκηρύξεις και βουλγαρικό Αλφαβητάριο που εκδόθηκε στη Σόφια το 1936 για να το χρησιμοποιήσουν στα «σλαβομακεδονικά» σχολεία. Τότε δόθηκε στους δασκάλους, που εξέφρασαν απορία για τη χρήση βουλγαρικού και όχι «σλαβομακεδονικού» Αναγνωστικού σε σχολεία σλαβόφωνων, η διευκρίνιση ότι η ομάδα των βουλγαριζόντων που είχε έρθει θα το διασκεύαζε σε «σλαβομακεδονικό», αναδημιουργώντας μια ιστορική γλώσσα και εφαρμόζοντας τη διδασκαλία της στα σχολεία. Με βάση όσα προαναφέρθηκαν οι υποθέσεις που μπορούμε να κάνομε είναι πολύ περισσότερες από δύο: υπάρχει η πιθανότητα να χαρακτηρίστηκε ως 2 ο Abeccedar το βουλγαρικό εισαγόμενο αναγνωστικό και να αξιοποιήθηκε, ενώ προετοιμαζόταν η μετάφραση του «σλαβομακεδονικού», πρότυπο του οποίου, όπως δέχεται ο Επιθεωρητής ήταν το αντίστοιχο ελληνικό. Υφίσταται όμως πάντα το ενδεχόμενο να μην πρόλαβε να ολοκληρωθεί ποτέ η μετάφραση ή η κυκλοφορία και διάδοση του Abeccedar που βασιζόταν στη μετάφραση του ελληνικού προτύπου, και να παρέμεινε ζωντανή η ανάμνηση του εγχειρήματος, ως ένα ακόμα ανεκπλήρωτο όνειρο ή ως ένας ακόμα μύθος από τους πολλούς της ιστορίας. Τώρα αναφορικά με τη χρήση του βιβλίου διασκευασμένου στη «σλαβομακεδονική» ή απευθείας στη βουλγαρική εκδοχή του δεν έχομε άλλα στοιχεία πέρα από την εκδήλωση προθέσεων της συγγραφικής ομάδας να προβεί σε διασκευή του. Εκείνο όμως που αξίζει να καταγραφεί είναι η πιθανότητα να παρέμεινε η διασκευή στο επίπεδο των προθέσεων και να χρησιμοποιήθηκε αυτούσια η έκδοση της Σόφιας, είτε αυτή του 1936, στην οποία αναφέρεται ο Εκπαιδευτικός Ακρίτας, είτε αυτή του 1942, που υπάρχει στο Αρχείο Δραγούμη. Και αυτό οδηγεί τους γηγενείς εκπαιδευτικούς να διατυπώνουν στο Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς τον ισχυρισμό ότι «Από εθνικής απόψεως είναι προδοσία η χρήση βουλγαρικών γραμμάτων». 84 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 1. H λειτουργία των σλαβομακεδονικών σχολείων η οποία θεσμοθετήθηκε από το ΕΑΜ το 1944 στις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας που ελέγχονταν από αυτό εναρμονιζόταν απόλυτα με τις θέσεις του ΕΑΜ για την αναγνώριση «σλαβομακεδονικής» εθνότητας η οποία έπρεπε να απολαμβάνει ελευθερίες στο πλαίσιο της ελληνικής επικράτειας. Ο θεσμός αυτός του ΕΑΜ αφορούσε αποκλειστικά στη Μακεδονία. 2. Οι θεσμοί της ίδρυσης Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων και Εκπαιδευτικών Συνεδρίων στο πλαίσιο των οποίων χαρασσόταν μια εκπαιδευτική πολιτική σύμφωνη με τις ιδεολογικές αρχές του εαμικού κινήματος, επιβλήθηκαν από το ΕΑΜ τόσο στη Μακεδονία όσο και στη Θεσσαλία. Και στην περίπτωση όμως αυτή η λειτουργία των θεσμών αυτών στη Μακεδονία παρουσίαζε ιδιαιτερότητες αφού σχετιζόταν με τη δημιουργία ενός εθνοτικού σχολείου στην περιοχή. 3. Η πρακτική της συγγραφής σχολικών εγχειριδίων για τα σχολεία που ίδρυσε το ΕΑΜ υιοθετήθηκε τόσο στη Θεσσαλία, όσο και στη Μακεδονία. Και εδώ όμως η περίπτωση του 83 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 6/7 Απρίλιος 1945 84 Εκπαιδευτικός Ακρίτας, 9/3 Ιούνιος 1945 14