Ο όρος συναισθηματικό κλίμα εντός του εργασιακού χώρου (π.χ. πιλοτήριο αεροσκάφους, υπόστεγο συντήρησης) αναφέρεται στο πως αισθάνονται τα μέλη της ομάδας για τον εαυτό τους αλλά και μεταξύ τους στη διάρκεια της δραστηριότητας, όπως η πτήση ή η συντήρηση. Έρευνες έχουν δείξει ότι το θετικό κλίμα σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, εντός του επαγγελματικού χώρου, αλλά και ευρύτερα, βελτιώνει τις γνωστικές και διαπροσωπικές δεξιότητες που επιδεικνύονται από τα μέλη της ομάδας. Παράγοντες που επηρεάζουν το συναισθηματικό κλίμα θεωρούνται η αίσθηση ασφάλειας, η σαφήνεια των προσδοκιών που αναμένει κανείς από την εργασία, η υποστηρικτική επικοινωνία, η συμμετοχή και η εμπλοκή, η αναγνώριση της συνεισφοράς και η ελεύθερη έκφραση. Ενώ το κλίμα και το ύφος που θα επικρατεί στο περιβάλλον εργασίας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη στάση και τη διάθεση του θεσμικού ηγέτη της ομάδας (π.χ. κυβερνήτης α/φ, επικεφαλής ομάδας βλαβών, επικεφαλής συστοιχίας βλημάτων κ.α.), παρόλα αυτά κάθε μέλος της ομάδας θα πρέπει να έχει επίγνωση της σημασίας που έχει η ύπαρξη κατάλληλου εργασιακού κλίματος, και να προσπαθεί να κάνει πράξη τις συμπεριφορές που συμβάλλουν στην εμπέδωσή του. ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΑΠΕ Επιδράσεις, αίτια, αποτελέσματα και διαχείριση του Άγχους καθώς και η σχέση του με την Ασφάλεια Πτήσεων των Ανθσγων (Ι) Ντίντη Βασιλείου και Μουσταφέρη Μιλτιάδη Επιμέλεια: Επγος (ΜΑ) Νεκ. Καρανίκας Άγχος: Η επίδραση στην απόδοση και στη διέγερση. Ένας παράγοντας ο οποίος μπορεί να υπονομεύσει το συναισθηματικό κλίμα μέσα στο οποίο ενεργεί η ομάδα είναι το άγχος, το οποίο ορίζεται ως μια ιδιαίτερα δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που σχετίζεται με τον υπερβολικό φόρτο εργασίας, το φόβο, την ανησυχία, τον θυμό και την εχθρικότητα, στοιχεία τα οποία απειλούν την αποτελεσματικότητα του ατόμου και τη συνεργατικότητα. Ειδικά το αεροπορικό περιβάλλον είναι πλούσιο σε περιβαλλοντικούς αγχογόνους παράγοντες, όπως είναι οι θόρυβοι, η θερμότητα, οι δονήσεις, ο κίνδυνος και η έλλειψη ύπνου. Επιπλέον μπορεί να υπάρχουν γεγονότα που σχετίζονται με την προσωπική ζωή του ατόμου και τα οποία εντείνουν το άγχος επηρεάζοντας έτσι την αποδοτικότητα του ατόμου. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα σημαντικά γεγονότα στη ζωή ενός εργαζομένου, όπως το πένθος για το θάνατο ενός προσφιλούς προσώπου, λειτουργούν ως πηγές άγχους και επηρεάζουν την αίσθηση ευημερίας και την αποτελεσματικότητά του. Το άγχος συχνά προκύπτει σαν αποτέλεσμα της αδυναμίας να αντεπεξέλθει ένα άτομο στις απαιτήσεις των περιστάσεων. Καθώς μάλιστα αυτό εμπλέκεται στη διαδικασία της αντίληψης, επιδρά άμεσα στις γνωστικές και διαπροσωπικές δεξιότητες, οι οποίες αποτελούν 16 η πτήση Α 2013
Απόδοση Χαμηλή τη βάση του Crew Resource Management (CRM) Maintenance Resource Management (MRM). Ιδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί στις περιβαλλοντικές πηγές άγχους που σχετίζονται με το χώρο της αεροπορίας. Το άγχος συνδέεται άμεσα με τη διέγερση, μια έννοια που κυμαίνεται σε μεγάλο εύρος, από το βαθύ ύπνο μέχρι τον έντονο ενθουσιασμό. Οι διαφοροποιήσεις στην απόδοση που παρατηρούνται σε πολλές μελέτες άγχους εξηγούνται μέσα από τα ευρήματα της μελέτης των Yerkes & Dodson (Yerkes RM, Dodson JD (1908). "The relation of strength of stimulus to rapidity of habit-formation". Journal of Comparative Neurology and Psychology). Οι τελευταίοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπάρχει μια σχέση «ανάστροφου U» μεταξύ διέγερσης και απόδοσης (Σχήμα 1). Η εγρήγορση είναι απαραίτητη για να επιτύχει ένα άτομο την καλύτερη δυνατή επίδοση. Πλην όμως πολύ μεγάλη ή πολύ μικρή διέγερση θα έχει τα εντελώς αντίθετα αποτελέσματα από τα επιθυμητά. Ο νόμος των Yerkes & Dodson που παρουσιάζεται στο γράφημα έχει υποστηριχθεί από αρκετά πειραματικά ευρήματα. Επιπλέον έρευνες σε πιλότους έχουν δείξει ότι η έλλειψη ύπνου επηρεάζει την αποδοτικότητα περισσότερο όταν πραγματοποιούνται εργασίες ρουτίνας, παρά όταν πραγματοποιούνται σχετικά δύσκολες νοητικές εργασίες (Farmer & Green, 1985), κάτι που συμφωνεί με την άποψη ότι οι εύκολες εργασίες απαιτούν αυξημένο επίπεδο διέγερσης για να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα. Σχήμα 1 Μέτρια Διέγερση Υψηλή Α 2013 η πτήση 17
Από την άλλη πλευρά, σε μια πιο πρόσφατη έρευνα του Jones (Smith, A. P., Jones, D. M. Handbook of Human (Vol III - State and Trait). Academic Press. Chapter 11: Symptoms of acute and chronic fatigue.1997) διατυπώθηκαν μεγάλες αποκλίσεις στα αποτελέσματα επίδρασης συγκεκριμένων αγχογόνων παραγόντων. Το κίνητρο, που συχνά στις έρευνες αυτές θεωρείται μια παρεμβατική μεταβλητή, πήρε άλλη αξία, καθώς η εκτέλεση μιας ενδιαφέρουσας και γεμάτης προκλήσεις εργασίας ήταν πολύ πιο ανθεκτική στο άγχος, απο ότι η εκτέλεση μιας μηχανιστικής εργασίας. Ένα άλλο εύρημα ήταν ότι η απόδοση επηρεάζεται περισσότερο από το προϋπάρχον ή πυρηνικό άγχος (σε γενικές γραμμές αντίστοιχο του καθημερινού άγχους διαβίωσης) και από το άγχος λόγω της αποστολής, παρά από παράγοντες όπως η ζέστη. Πηγαίνοντας προς την άλλη άκρη της καμπύλης, το Βέλτιστο Επίπεδο Διέγερσης θα μπορούσαμε να το δούμε και σαν Βέλτιστο Επίπεδο Κινητοποίησης. Και ένα από τα στοιχεία που κινητοποιούν τον άνθρωπο είναι σίγουρα το άγχος. Χωρίς αυτό οι λογαριασμοί δεν θα πληρώνονταν, δεν θα κάναμε ιατρικές εξετάσεις στην ώρα τους, θα τρέχαμε πολύ περισσότερο στο δρόμο κλπ. Στην πραγματικότητα το άγχος είναι βασική κινητοποιός δύναμη που καθοδηγεί και αλλάζει τη συμπεριφορά μας. Άγχος: Αίτια και Αποτελέσματα Το άγχος είναι κάτι αναπόφευκτο στη ζωή όλων. Μπορεί να περιγραφεί σαν μια δύναμη που όταν εφαρμοστεί σε ένα σύστημα, προκαλεί κάποια σημαντική αλλαγή στην μορφή του. Άλλες δυνάμεις που συνήθως επενεργούν σε ένα σύστημα είναι οι φυσικές, οι ψυχολογικές, ή αυτές που προέρχονται από κοινωνικές πιέσεις. Σε ό,τι έχει να κάνει με τον άνθρωπο, το άγχος προέρχεται από το βάρος μιας απαίτησης, ή μιας σειράς απαιτήσεων, οι οποίες αξιώνουν να αντιδράσει κάποιος, να προσαρμοστεί ή να συμπεριφερθεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο προκειμένου να ανταποκριθεί σε αυτές. Μέχρι ενός σημείου, τέτοιες απαιτήσεις λειτουργούν ως ένα μέσο παρακίνησης και είναι απαραίτητες, αν όμως υπερβούν την ικανότητα κάποιου να ανταποκριθεί σε αυτές, το άγχος που εκλύεται αποτελεί πρόβλημα. Το άγχος συνήθως προκύπτει από την παρουσία κάποιου είδους στρεσογόνου παράγοντα, όπως ένα στιγμιαίο ερέθισμα (όπως ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα, ή μια γροθιά στη μύτη), ή από έναν προοδευτικό παράγοντα (όπως ένα ιδιαίτερα θερμό υπόστεγο αεροσκαφών ή ένας επίπονος χωρισμός). Από τα παραπάνω εισπράττουμε έντονο άγχος (έντονο αλλά μικρής διάρκειας) και χρόνιο άγχος (συχνά επανεμφανιζόμενο ή μακράς διαρκείας) αντιστοίχως. Διαφορετικοί στρεσογόνοι παράγοντες επηρεάζουν διαφορετικούς ανθρώπους σε διαφορετικό βαθμό. Οι στρεσογόνοι παράγοντες μπορεί να είναι: Φυσικοί, όπως η θερμότητα, το ψύχος, ο θόρυβος, οι δονήσεις, η παρουσία ενός στοιχείου βλαπτικού για την υγεία (π.χ. το μονοξείδιο του άνθρακα), η αύξηση της κόπωσης, Ψυχολογικοί, όπως μια συναισθηματική διαταραχή-αναστάτωση (π.χ. λόγω απώλειας ή εσωτερικών προβλημάτων κλπ.), έγνοιες για υπαρκτά ή υποθετικά προβλήματα (π.χ. λόγω οικονομικών προβλημάτων, αρρώστιας). 18 η πτήση Α 2013
Λόγω αντίδρασης σε γεγονότα που συμβαίνουν στην καθημερινότητα (π.χ. όταν εργάζεται κανείς υπό πίεση, όταν καλείται να αντιμετωπίσει απρόοπτες καταστάσεις, κλπ). Ετσι τα πιο πιθανά συμπτώματα του άγχους μπορεί να είναι: Φυσιολογικά συμπτώματα, όπως εφίδρωση, ξηρότητα στόματος κλπ., Επιδράσεις στην υγεία, όπως ναυτία, πονοκέφαλοι, διαταραχές ύπνου, διάρροια, έλκος κλπ., Συμπεριφορικά συμπτώματα, όπως νευρικότητα, τρεμούλιασμα, νευρικό γέλιο, διαταραχές στην όρεξη, υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ κλπ., Γνωστικά συμπτώματα, όπως ελλιπή συγκέντρωση, αναποφασιστικότητα, μνημονικές δυσχέρειες κλπ., Υποκειμενικά συμπτώματα, όπως ανησυχία, ερεθιστικότητα, κατήφεια, επιθετικότητα κλπ. Πρέπει επίσης να πούμε ότι οι άνθρωποι αντιδρούν στις στρεσογόνες καταστάσεις με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Γενικά, οι άνθρωποι θεωρούν καταστάσεις με αρνητικές συνέπειες ως πιο στρεσογόνες από καταστάσεις όπου το αποτέλεσμα θα είναι θετικό (π.χ. η διαφορά ανάμεσα στο να απολύεται κάποιος από τη δουλειά του και στο να παραβρίσκεται τη στιγμή της γέννησης του παιδιού του). Εσωτερικό άγχος Το εσωτερικό άγχος μπορεί να εκτρέψει την προσοχή κάποιου από το έργο που πρέπει να πραγματοποιήσει. Η ανικανότητα του επίσης να συγκεντρωθεί πλήρως μπορεί να επιδράσει στην απόδοσή του στο έργο και στην ικανότητά του να δώσει την επιθυμητή έμφαση στην ασφάλεια. Το εσωτερικό άγχος ως επί το πλείστον προέρχεται από τις μεγάλες αλλαγές που μπορεί να συμβούν στο σπίτι, όπως ο γάμος, η γέννηση ενός παιδιού, η απώλεια ενός προσφιλούς προσώπου, τα συζυγικά προβλήματα, ένα διαζύγιο κλπ. Άγχος σχετιζόμενο με την εργασία Το προσωπικό ενός Οργανισμού όπως η ΠΑ μπορεί να δοκιμάσει άγχος λόγω του έργου που έχουν αναλάβει σε μια δεδομένη στιγμή, ή λόγω του γενικότερου οργανωσιακού περιβάλλοντος, και συνήθως το βιώνουν ενώ διεξάγουν συγκεκριμένες εργασίες που είναι ιδιαιτέρως σύνθετες και δύσκολες. Στη διόγκωσή του μπορεί να συμβάλει η ενδεχόμενη απουσία τεκμηρίωσης διαδικασιών (π.χ. διαταγές συντήρησης, SOP s κ.α.) ή η πίεση του χρόνου. Η τελευταία μορφή άγχους μπορεί να μειωθεί με την προσεκτική διαχείριση του φόρτου εργασίας, την επαρκή εκπαίδευση, κλπ. Σε οργανωσιακό επίπεδο, οι κοινωνικές και διοικητικές πλευρές της εργασίας μπορεί να λειτουργήσουν επίσης ως πηγές άγχους. Τα άτομα τα οποία κινδυνεύουν να χάσουν τη δουλειά τους λόγω εταιρικής αναδιοργάνωσης, για παράδειγμα, είναι πολύ πιθανό να αναπτύξουν ένα ιδιαίτερα στρεσογόνο υπόβαθρο, το οποίο όταν συνδυαστεί με το άγχος της δουλειάς ή το εσωτερικό άγχος, υποσκάπτει την ασφάλεια των επιχειρήσεων. Το άγχος στην εκπαιδευτική διαδικασία Σε ό,τι αφορά στην εκπαίδευση αν βγάλουμε το άγχος έξω από αυτήν, αφήνουμε τον εκπαιδευόμενο χωρίς ένα Α 2013 η πτήση 19
σημαντικό κίνητρο. Ένα σωστό εκπαιδευτικό σύστημα τοποθετεί την ευθύνη της μάθησης ταυτόχρονα και στον εκπαιδευτή και στον εκπαιδευόμενο. Ο εκπαιδευτής παρέχει τα εργαλεία της γνώσης, ενώ η ευθύνη του εκπαιδευόμενου είναι να χρησιμοποιήσει αυτά τα εργαλεία. Ως εκ τούτου αν δημιουργηθεί ένα περιβάλλον εκπαίδευσης που είναι απελευθερωμένο πλήρως από το άγχος, είναι σαν να στερούμε από τον εκπαιδευτή ένα από τα εργαλεία του. Η πιο αποτελεσματική χρήση του άγχους στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι μέσα σε μια αίθουσα που παρέχεται ασφάλεια. Έτσι π.χ. οι πιλότοι εκπαιδεύονται σε προσομοιωτές όχι μόνο για την ψυχοκινητική εξάσκησή τους και για την αύξηση των γνώσεών τους, αλλά ακόμα επειδή έχουν τη δυνατότητα να δέχονται μέσα σε ένα περιβάλλον ασφάλειας, αγχογόνα μηνύματα όπως «ΚΙΝΔΥΝΟΣ, ΚΑΝΕ ΚΑΤΙ ΤΩΡΑ!» και όχι μηνύματα του τύπου «κάτι πάει λάθος, ας περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει». Τέτοια μηνύματα κινητοποιούν τον εκπαιδευόμενο να αναλάβει άμεσα δράση εκλύοντας αδρεναλίνη στο κυκλοφορικό του σύστημα, διεγείροντας την καρδιά, μεταβάλλοντας το μεταβολισμό του και ανεβάζοντας τη συγκέντρωση γλυκόζης στο αίμα. Για να υπάρξει ασφάλεια δεν αρκεί μόνο να έχουμε τις γνώσεις να κάνουμε τις σωστές ενέργειες και τις ικανότητες να τις εφαρμόσουμε σωστά, αλλά και το να έχουμε την προδιάθεση να αντιδρούμε σε ανασφαλείς καταστάσεις. Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε όμως, ότι κάποιος εκπαιδευόμενος είναι στο Βέλτιστο Επίπεδο Διέγερσης; Μπορούμε να πούμε ότι κάποιος βρίσκεται στο Βέλτιστο Επίπεδο Διέγερσης αν: 1) Έχει εμπλακεί πλήρως στην εκπαιδευτική διαδικασία εστιάζοντας στο έργο που πρέπει να μαθευτεί. 2) Του προκαλεί μειωμένη αυτοπεποίθηση το ενδεχόμενο της αποτυχίας. 3) Επιθυμεί έντονα την επιτυχία και θεωρεί ότι η εκπαιδευτική διαδικασία είναι αυτή που θα τον βοηθήσει να επιτύχει τους στόχους του. 4) Έχει ξεκάθαρη άποψη για το τι μπορεί να του προσφέρει η υπό μάθηση γνώση καθώς γνωρίζει πως αυτή μπορεί να τον βοηθήσει στην επίτευξη των μελλοντικών του στόχων. 5) Έχει τον έλεγχο του εκπαιδευ- 20 η πτήση Α 2013
τικού περιβάλλοντος και είναι ώριμος να μάθει. Δεν μαθαίνει κάτι μηχανικά. 6) Είναι περισσότερο αυτό-κινητοποιημένος. Θέλει ο ίδιος να μάθει το αντικείμενο που του διδάσκουν, εστιάζει δηλαδή στο έργο και όχι στην επιβράβευση ή την τιμωρία. Διαχείριση του άγχους Οι ομάδες εργαζομένων (π.χ. πληρώματα α/φ, ομάδες συντήρησης) πρέπει όχι μόνο να είναι ενήμερες των επιπτώσεων που μπορεί να έχει το άγχος στην ολοκληρωμένη αξιοποίηση δυνατοτήτων των μελών της ομάδας, αλλά και να προσπαθούν να αμβλύνουν τις επιδράσεις του, όποτε αυτό καθίσταται εφικτό, παίρνοντας τα κατάλληλα μέτρα για να το αντιμετωπίσουν. Σε συνθήκες έντονης πίεσης, το άγχος μπορεί να μειωθεί βάζοντας προτεραιότητες και αναθέτοντας εργασίες και σε άλλα μέλη του πληρώματος. Αυτή η τεχνική μπορεί να εφαρμοστεί μόνο εάν η υπάρχουσα οργανωσιακή κουλτούρα είναι τέτοια που να ενισχύει τα κατώτερα μέλη της ομάδας εκπαιδεύοντάς τα πάνω σε γνωστικές και διαπροσωπικές δεξιότητες, οι οποίες θα τους επιτρέψουν να αναλάβουν κάποια επιπρόσθετη ευθύνη όταν οι περιστάσεις το απαιτήσουν. Σε συνθήκες χαμηλής πίεσης, όπου η εξάντληση, η ανία και η υπέρμετρη εξοικείωση με το έργο είναι οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι, η εστίαση της προσοχής στις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως η θερμοκρασία, η υγρασία, ο θόρυβος, οι κραδασμοί και η φωτεινότητα μπορούν να συμβάλουν στη διατήρηση ενός επιπέδου εγρήγορσης. Αναφορικά με τη φυσική κατάσταση του προσωπικού, η διατήρηση καλής σωματικής υγείας μπορεί να εξασφαλίσει ότι θα είναι σε θέση να συνεισφέρει σημαντικά στην προσπάθεια της ομάδας όταν οι περιστάσεις το απαιτήσουν. Οι Ανθσγοι (Ι) Ντίντης Βασίλειος και Μουσταφέρης Μιλτιάδης υπηρετούν στην 120ΠΕΑ. Η δημοσίευση βασίζεται στην Πτυχιακή Εργασία των συγγραφέων με τίτλο «Η διαπροσωπική σχέση μεταξύ εκπαιδευτή αέρος και εκπαιδευόμενου ως παράγοντα στην επίτευξη Ασφάλειας Πτήσεων» (Σχολή Ικάρων, 2011) Α 2013 η πτήση 21