Τ ε χ ν ο λ ο γ ι κ ό Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό Ί δ ρ υ μ α Σ τ ε ρ ε ά ς Ε λ λ ά δ α ς Σ χ ο λ ή Ε π α γ γ ε λ μ ά τ ω ν Υ γ ε ί α ς & Π ρ ό ν ο ι α ς Τ μ ή μ α Φ υ σ ι κ ο θ ε ρ α π ε ί α ς Π ρ ό γ ρ α μ μ α Μ ε τ α π τ υ χ ι α κ ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν - Π ρ ο η γ μ έ ν η Φ υ σ ι κ ο θ ε ρ α π ε ί α ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΕΡΓΟΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΩΝ ΑΝΩ ΑΚΡΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Εισαγωγή Τα άνω άκρα αποτελούν ίσως τα πιο σημαντικά εργαλεία αυτοεξυπηρέτησης και αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το περιβάλλον. Τα χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας για οτιδήποτε περιεργαζόμαστε ή χρησιμοποιούμε και ειδικότερα σε ότι αφορά το εργασιακό μας περιβάλλον. Εντούτοις, όπως και γενικότερα στο σύνολό του το ανθρώπινο σώμα, τα άκρα μας φθείρονται. Η φθορά που επιδέχονται δεν αφορά μόνο τη γήρανση, αλλά και τις επιβαρυμένες εργασιακές μας υποχρεώσεις. Όλοι οι εργαζόμενοι που εμπλέκουν στην εργασιακή καθημερινότητά τους τα άνω άκρα, διατρέχουν τον κίνδυνο εμφάνισης μυοσκελετικών διαταραχών. Ο λόγος εμφάνισης τους, αφορά την υιοθέτηση λανθασμένων στάσεων και την παραγωγή έργου, υπό συνθήκες μη εργονομικές για το σώμα μας. «το παρόν εγχειρίδιο εκπονήθηκε με απώτερο στόχο, την ενημέρωση και την εκπαίδευση όλων των εργαζόμενων, έχοντας ως σκοπό την πρόληψη και την αποφυγή μυοσκελετικών διαταραχών των άνω άκρων, οι οποίες σχετίζονται με την εργασιακή καθημερινότητα» Το παρόν εγχειρίδιο δημιουργήθηκε με σκοπό την πρόληψη και αυτοδιαχείριση, ατόμων που πάσχουν από μυοσκελετικές διαταραχές σχετιζόμενες με το εργασιακό περιβάλλον, αλλά και υγιών εργαζόμενων οι οποίοι εμπλέκουν σε μεγάλο βαθμό τα άνω άκρα τους, στην εργασιακή τους καθημερινότητα. Επίσης, έχει ως στόχο την εξοικείωση ασθενών και υγειών εργαζόμενων, με την αυτοπροστασία και τη βελτιστοποίηση των συνθηκών εργασίας τους, μέσω απλών προτεινόμενων εργονομικών προσαρμογών. Συγγραφή: Χανδρινός Παναγιώτης, Φυσικοθεραπευτής - Φοιτητής ΠΜΣ Επιμέλεια: Σακελλάρη Βασιλική, Καθηγήτρια Το εγχειρίδιο αυτό δημιουργήθηκε στα πλαίσια εκπόνησης εργασίας στο μεταπτυχιακό μάθημα «Σεμινάριο Προηγμένης Φυσικοθεραπείας» με υπεύθυνο εκπαιδευτικό τον Καθ. Γεώργιο Γιόφτσο. Εικόνα 1 - Άνω άκρο ΛΑΜΙΑ 2016 2
Εργονομία Γενικότερα, η εργονομία αποτελεί την επιστήμη που μελετά: Τις ανθρώπινες ικανότητες σε σχέση με το έργο που παράγεται. Τις προσαρμογές που επιβάλλονται, ώστε να βελτιστοποιούνται οι εργασιακές συνθήκες του εκάστοτε εργαζόμενου. Παράγοντες Επιβάρυνσης Άνω Άκρων Στις σύγχρονες κοινωνίες, αναγνωρίζονται πλέον αρκετές περιπτώσεις εργαζόμενων, οι οποίοι ακολουθούν επιβαρυμένο πρόγραμμα εργασίας και υπό σκληρές συνθήκες. Ως παράγοντες επιβάρυνσης των άνω άκρων κατά την εργασία, αναφέρονται: Η ένταση της δύναμης που εφαρμόζεται Η στάση του σώματος Η ταχύτητα και η επιτάχυνση της των άνω άκρων Οι επαναλαμβανόμενες κινήσεις Οι δονήσεις Η παρατεταμένη διάρκεια εργασίας Ο χρόνος ανάπαυσης Η θερμοκρασία χώρου Το άγχος Εικόνα 2 - Εργονομικά όρια κινήσεων και θέσεων Το συγκεκριμένο εγχειρίδιο, ασχολείται ιδιαίτερα με την εργονομία και τις προσαρμογές που χρίσουν τα άνω άκρα στο περιβάλλον του εργασιακού χώρου, ώστε οι εργαζόμενοι να βρίσκονται σε θέση να αποφεύγουν, να αξιολογούν και να μειώνουν τον κίνδυνο προσβολής από μυοσκελετικές διαταραχές. Συνήθως τα παραπάνω συνδράμουν στην επιβάρυνση των άνω άκρων είτε συνδυαστικά αλλά και μεμονωμένα, οδηγώντας σε λανθασμένη ή υπερβολική φόρτιση και κόπωση. Τα τελευταία αποτελούν τα κυριότερα αίτια εμφάνισης μυοσκελετικών διαταραχών εργασιακού τύπου στα άνω άκρα. 4 3
Συχνότερες Διαταραχές Άνω Άκρου Όπως προαναφέρθηκε, τα κυριότερα αίτια εμφάνισης μυοσκελετικών διαταραχών εργασιακού τύπου στα άνω άκρα, αποτελούν η κόπωση και οι λανθασμένες ή υπερβολικές φορτίσεις. Αυτά με τη σειρά τους, δημιουργούν συσσωρευτικές τραυματικές διαταραχές και σύνδρομα καταπόνησης, καταστάσεις οι οποίες επηρεάζουν τόσο το μυοσκελετικό σύστημα του σώματός μας, όσο και το καρδιαγγειακό και το νευρικό. Χαρακτηριστικά, αναφέρονται τα πιο συχνά απαντώμενα σύνδρομα και διαταραχές εργασιακού τύπου των άνω άκρων, στον παρακάτω πίνακα. Εργασίες Επιβάρυνσης άνω άκρων Οι άνθρωποι εμπλέκουν τα άνω άκρα σε οποιαδήποτε εργασία εφαρμόζουν στην καθημερινότητά τους. Βέβαια, το μέγεθος επιβάρυνσής τους ποικίλει ανάλογα με τη βαρύτητα χρήσης τους, τις φορτίσεις και την κόπωση που τους επιβάλλεται. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε αυθαίρετα, πως όλα τα επαγγέλματα ενέχουν τον κίνδυνο εμφάνισης διαταραχών στα άνω άκρα. Παραταύτα, στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται τα επαγγέλματα με τον υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης διαταραχών εργασιακού τύπου στα άνω άκρα. Πίνακας 1 - Συχνότερες διαταραχές άνω άκρου Πίνακας 2 - Επαγγέλματα υψηλής επιβάρυνσης άνω άκρων Θυλακίτιδα Ωλένια νευρίτιδα Οστεοαρθρίτιδα Μυισίτιδα Κερκιδική νευρίτιδα Σύνδρομο στρογγύλου πρηνιστή Σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα Σύνδρομο Guyon Σύνδρομο Dupuytren Σύνδρομο Raynaud Σύνδρομο de Quervain Σύνδρομο δίκην δακτύλου 6 5
Προτεινόμενες εργονομικές προσαρμογές Διατήρηση ουδέτερων θέσεων και διαχείριση φορτίων Για να προάγουμε την εργασιακή μας καθημερινότητα και ταυτόχρονα να προστατέψουμε τα άνω άκρα μας, από τυχόν διαταραχές που προκύπτουν από την εργασία μας, ελέγχουμε συγκεκριμένες παραμέτρους. Ειδικότερα όσοι εργαζόμενοι ανήκουν στις κατηγορίες που αναφέρθηκαν νωρίτερα, θα πρέπει να αποφεύγουν εργασιακά καθήκοντα που εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο διαταραχών στα άνω άκρα. Κατά τη διάρκεια της εργασίας συνίσταται τόσο ο κορμός, όσο και τα άνω άκρα να διατηρούνται σε ουδέτερες θέσεις όπως υποδεικνύεται στις επόμενες εικόνες. Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγονται συμπιέσεις τενόντων και νεύρων, καθώς και οι παρατεταμένες στάσεις μυών σε μη χαλαρές θέσεις. Τονίζεται, πως κάθε εργαζόμενος οφείλει να πληροφορείται και να εκπαιδεύεται στην αποφυγή αυτών των κινδύνων, από τον εργοδότη του, τους συναδέλφους και τους αρμόδιους οργανισμούς εργονομίας. Στην συνέχεια, αναφέρονται τα σημαντικότερα σημεία που θα πρέπει να ελέγχονται και να προσαρμόζονται βάση των αναγκών του εκάστοτε εργαζόμενου: Διατήρηση ουδέτερων θέσεων του κορμού και των άνω άκρων Βέλτιστη διαχείριση του χρόνου εργασίας Κατάλληλος σχεδιασμός χώρου εργασίας Αναδιάταξη, συντήρηση και αντικατάσταση εξοπλισμού εργασίας Μείωση και αναδιανομή φορτίων Αναδιανομή καθηκόντων με άλλους εργαζόμενους Ελεγχόμενη θερμοκρασία χώρου ( >16 C) Ρύθμιση κατάλληλου φωτισμού Εικόνα 3 - Θέσεις καρπού και αγκώνα 7 8
Κατά τη μεταφορά φορτίων, προτείνεται το φορτίο να βρίσκεται κοντά στο σώμα, να αποφεύγονται σύνθετες κινήσεις και να χρησιμοποιείται βοηθητικός εξοπλισμός μεταφοράς, όπου κρίνεται αναγκαίο. Εικόνα 4 - Θέσεις ώμου Οι συγκεκριμένες θέσεις αφορούν όχι μόνο τη στάση των άνω άκρων, αλλά και τις δυναμικές κινήσεις τους, όπως οι μεταφορές φορτίων, ο χειρισμός εργαλείων, καθώς και γενικότερα τις εφαρμογές που εμπλέκουν τα άνω άκρα. Εικόνα 6 - Επιτρεπτά φορτία βάση χώρου και φύλου Σχεδιασμός χώρου και εξοπλισμός εργασίας Εικόνα 5 - Προτεινόμενη άρση φορτίων Ο σχεδιασμός του προσωπικού χώρου εργασίας, σύμφωνα με τα πρότυπα και τις ανάγκες του κάθε εργαζόμενου, επιβάλλεται. Ως προσωπικός εργασιακός χώρος, ορίζονται οι επιφάνειες εργασίας, ο εξοπλισμός και τα βοηθήματα υποστήριξης του εργαζόμενου. Οι παρατεταμένες στάσεις και οι λάθος οργανωμένοι χώροι, αυξάνουν των κίνδυνο εμφάνισης διαταραχών στα άνω άκρα. Προτείνεται η διατήρηση των ουδέτερων θέσεων, μέσω σωστής τοποθέτησης του εξοπλισμού σε θέσεις που τις επιτρέπουν (π.χ οθόνη υπολογιστή σε θέση που δεν απαιτεί μετακίνηση του κεφαλιού), όπως υποδεικνύεται στην εικόνα 6. 10 9
Διαχείριση χρόνου και εναλλαγή εργασιακών καθηκόντων Εικόνα 7 - Προτεινόμενη όρθια και καθιστή θέση εργασίας Συστήνεται να αποφεύγονται οι ακραίες θέσεις των άνω άκρων, εκτός προσιτών επιφανειών, ενώ σε ότι αφορά τον εξοπλισμό, επιβάλλεται να είναι ρυθμιζόμενος. Σχετικά με τα εργαλεία εργασίας (π.χ ψαλίδια, κατσαβίδια κτλ.), προτείνεται η χρήση εργονομικού τύπου, ενώ η συντήρηση και η αντικατάσταση τους με λειτουργικό εξοπλισμό, θεωρείται αναγκαία προς αποφυγή εμφάνισης διαταραχών, στα άνω άκρα. Ένα εργαζόμενος, δε δύναται να εργάζεται ανεξέλεγκτα χρονικά ωράρια, ούτε επί βασικού ωραρίου χωρίς κάποιο διάλειμμα. Η μη διαλειμματική εργασία τείνει να αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης συνδρόμων καταπόνησης στα άνω άκρα. Συνεπώς, τα συχνά διαλείμματα, από κάθε εργασιακή δραστηριότητα, θεωρούνται επιτακτικά. Ο αριθμός και η διάρκεια των διαλειμμάτων, κρίνεται βάση του φόρτου και του τύπου εργασίας και επιβάλλεται να ορίζονται σε σχέση με τις προσωπικές ανάγκες, του εκάστοτε εργαζόμενου. Παράλληλα, οι εργαζόμενοι και κυρίως οι αναφερόμενοι του πίνακα 1, προτείνεται να εναλλάσσουν τα καθήκοντά τους ανά τακτά χρονικά διαστήματα, όποτε αυτό καθίσταται εφικτό. Με αυτόν τον τρόπο, μειώνεται η πιθανότητα εμφάνισης συνδρόμων καταπόνησης και συσσωρευτικού τύπου διαταραχών, διότι το μυϊκό σύστημα εναλλάσσεται σε διαφόρων ειδών κινήσεις και όχι συνεχόμενου και επαναλαμβανόμενου τύπου. Εικόνα 8 - Εργαλεία εργονομικού τύπου 12 11
Θερμοκρασία και φωτισμός Η θερμοκρασία που επικρατεί στον εργασιακό χώρο, θεωρείται σημαντική για τον εργαζόμενο και ιδιαίτερα για τα άκρα του. Όταν η θερμοκρασία κυμαίνεται σε επίπεδα χαμηλότερα των 16 C, τότε τα άκρα υπολειτουργούν καθιστώντας τις συνθήκες εργασίας δύσκολες, ενώ παράλληλα μειώνεται και η αποδοτικότητα των εργαζόμενων. Η θερμοκρασία δωματίου (25 C) θεωρείται ιδανική στην εργασιακή καθημερινότητα, εντούτοις συστήνεται να υπερβαίνει το όριο των 16 C. Ανφορικά με το φωτισμό του χώρου εργασίας, τονίζεται πως θα πρέπει να είναι επαρκής τόσο γενικότερα προς εξυπηρέτηση της εργασιακής απόδοσης, όσο και ειδικότερα προς διευκόλυνση των προσωπικών αναγκών των εργαζόμενων. Συνήθως, ο χαμηλός φωτισμός δημιουργεί πρόβλημα στην όραση και κατ επέκταση στα άκρα και τον κορμό, καθώς αναγκάζει τον εργαζόμενο να μεταβάλλει τη στάση του και να καταβάλλει περισσότερη προσπάθεια για να πετύχει τα ίδια αποτελέσματα. Συνεπώς, συστήνεται οι εργασιακοί χώροι να φωτίζονται επαρκώς με φυσικού τύπου φωτισμό αν είναι εφικτό. Πρόληψη και αυτοδιαχείριση Ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια στην εργονομία των άνω άκρων, κατά την εργασιακή καθημερινότητα, αποτελεί η πρόληψη και αυτοδιαχείριση των εργαζόμενων. Οι εργαζόμενοι οφείλουν να αυτοδιαχειρίζονται και να αυτοπροστατεύονται από τους κινδύνους που εγκυμονεί η εργασία τους. Εκτός των εργονομικών προσαρμογών που αναλύθηκαν νωρίτερα, οι εργαζόμενοι έχουν τη δυνατότητα να προβαίνουν σε διατάσεις των μαλακών μορίων (μύες, τένοντες, σύνδεσμοι, νεύρα) των άνω άκρων, με τρόπο που υποδεικνύεται στις επόμενες εικόνες. Οι συγκεκριμένες διατάσεις, έχουν ως στόχο την αποφόρτιση του μυοσκελετικού συστήματος, την πρόληψη για μυοσκελετικές διαταραχές και παράλληλα τη δημιουργία ενός αισθήματος ευεξίας. Οι εργαζόμενοι, έχουν το δικαίωμα να εφαρμόζουν διατάσεις στα άνω άκρα τους είτε προ και μετά των εργασιακών τους καθηκόντων, είτε κατά τη διάρκεια της εργασίας τους με τη μορφή διαλείμματος. Προτείνεται η εφαρμογή τους να πραγματοποιείται ανά τακτά χρονικά διαστήματα, κατά τη διάρκεια της ημέρας, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για εργαζόμενους που πάσχουν ήδη από κάποια διαταραχή στα άνω άκρα. Πιο ειδικά, η σειρά συνίσταται να ξεκινά από τις μεγαλύτερες μυϊκές ομάδες προς τις μικρότερες, με τη διάρκεια κάθε διάτασης να ξεπερνά τα 10 δευτερόλεπτα, αλλά να μην υπερβαίνει τα 15. Εικόνα 9 - Διατάσεις καρπού 14 13
Εικόνα 10 - Διατάσεις αγκώνα και ώμου 15 16