ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Το Μακροκοινωνιολογικό Μοντέλο (Lipset-Rokkan) Ενσωματώνει τα κοινωνικά-ιστορικά και τα πολιτικά-ιστορικά στοιχεία στην κοινωνιολογική προσέγγιση. Συνεχίζει στην κοινωνιολογική παράδοση του Lazarsfeld. Διαφοροποιείται λαμβάνοντας υπόψη προϋπάρχοντες δομικούς και ιστορικούς παράγοντες. Η ατομική επιλογή κόμματος συναρτάται με: τη δομή των κοινωνικών συγκρούσεων την ίδια την κοινωνική δομή ` Stein Rokkan 1921-1979: Νορβηγός, φιλόσοφος αρχικά, πολιτικός κοινωνιολόγος στη συνέχεια. Πρωτοπόρος στη χρήση Υ/Η στις κοινωνικές επιστήμες. Seymour Martin Lipset 1922-2006: Αμερικανός με ρωσοεβραίους γονείς. Ένας από τους πιο πολυαναφερόμενους πολιτικούς επιστήμονες. Κομβικό κείμενό τους: (1967) Cleavage Structures, Party Systems, and Voter Alignments: An Introduction στο S. M. Lipset και S. Rokkan (επιμ.) Party Systems and Voter Alignments: Cross National Perspectives. New York: The Free Press. Παρατηρούν ότι τα κομματικά συστήματα του 1960 αντανακλούν, τις δομές των συγκρούσεων, τις διαιρετικές τομές της δεκαετίας του 1920! Δηλαδή περίπου της περιόδου εισόδου των λαϊκών στρωμάτων στην πολιτική ζωή. Μάλιστα, οι εναλλακτικές κομματικές επιλογές, τα ίδια τα πολιτικά κόμματα ήταν μεγαλύτερης ηλικίας από τα εκλογικά σώματα. Άρα: Η κομματική δομή (δηλαδή οι εναλλακτικές εκλογικές επιλογές) είναι προϊόν του ιστορικού πλαισίου κάθε χώρας: πάγωμα (freezing) των κομματικών εναλλακτικών για τόσες δεκαετίες. Βασικό ερώτημα: πώς τα κόμματα καταφέρνουν να κρατούν ταυτισμένα μαζί τους τόσο μεγάλα τμήματα του εκλογικού σώματος για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, καταφέρνοντας να ανανεώνουν τη βασική τους πελατεία και την ταύτιση μαζί τους από γενιά σε γενιά; 1
Απάντηση: η έννοια της διαιρετικής τομής (cleavage) Θεωρητική σύνδεση μεταξύ ιστορικών κοινωνικών διεργασιών και αλλαγών, κοινωνικών ομαδοποιήσεων και συγκρούσεων και Στην εν τέλει συγκρότηση θεσμικών πεδίων ανταγωνισμού ομόλογης δομής, περιεχομένου και πολιτικών ταυτοτήτων. Ορισμός: Ανθεκτική στο χρόνο πολιτική αντιπαράθεση, στην οποία εμπλέκονται μεγάλα τμήματα του πληθυσμού μιας χώρας. Τα κόμματα, σε αυτή τη μακρόσυρτη διαδικασία σχηματισμού της εκλογικής συμπεριφοράς, συμβολίζουν «το διαμεσολαβητή της σύγκρουσης και το μέσο της ενσωμάτωσης» (Lipset-Rokkan, 1967). Bartolini & Mair (1990), Προϋποθέσεις διαιρετικής τομής: 1) Ύπαρξη αντικειμενικού διαχωρισμού στο επίπεδο της κοινωνικής δομής 2) Ύπαρξη αξιακής-ιδεολογικής διαφοροποίησης σε αντιστοιχία με το δομικό διαχωρισμό (ώστε τα μέλη κάθε ομάδας να έχουν συνείδηση της ανταγωνιστικής σχέσης) 3) Οργανωτική-θεσμική συγκρότηση, δηλαδή δημιουργία κομμάτων, κινημάτων κλπ. Oι ψηφοφόροι ευθυγραμμίζονται πίσω από τις διαιρετικές τομές. Στοιχίζονται. (Alignment) Γενεσιουργές αιτίες διαιρετικών τομών: Εθνική επανάσταση (Γαλλία), από την οποία προήλθε o Αφενός η σύγκρουση μεταξύ της κουλτούρας του χτισίματος ενός κεντρικού έθνους κράτους από τη μια μεριά και την αντίσταση των εθνικά, γλωσσικά ή θρησκευτικά διαφοροποιημένων υποκείμενων πληθυσμών Δηλαδή η διαιρετική τομή Κέντρου-Περιφέρειας o Αφετέρου η σύγκρουση μεταξύ του Κράτους που συστηματοποιούσε και θεσμοποιούσε και της Εκκλησίας που απολάμβανε ιστορικά θεμελιωμένα προνόμια Δηλαδή η διαιρετική τομή Κράτους-Εκκλησίας Βιομηχανική επανάσταση (Αγγλία) από την οποία προήλθε 2
o Αφενός η σύγκρουση μεταξύ των συμφερόντων των γαιοκτημόνων και των ανερχόμενων συμφερόντων των βιομηχάνων Δηλαδή η διαιρετική τομή Αγροτική-Βιομηχανική παραγωγή (Πόλη-Ύπαιθρος) o Αφετέρου η σύγκρουση μεταξύ ιδιοκτητών/εργοδοτών και εργατών/υπαλλήλων Δηλαδή η διαιρετική τομή Κεφάλαιο-Εργασία. 1-Κέντρο περιφέρεια Μετάθεση της εξουσίας από τα παλαιά στα νέα κέντρα: διαδικασία συγκρότησης του εθνικού κράτους. Περιφερειακά κόμματα, με βάση τη γλώσσα, την εθνικότητα, την πολιτισμική ταυτότητα. 2-Κράτος-Εκκλησία Αντανακλά τη διαδικασία της εκκοσμίκευσης. Σύγκρουση εκκλησιαστικού-κρατικού παράγοντα για τον έλεγχο του εκπαιδευτικού συστήματος. Βασικότερο πεδίο σύγκρουσης: ο έλεγχος της εκπαίδευσης που αποτελούσε προνομιακό πεδίο της εκκλησίας. Βασικό διακύβευμα: Η κυριαρχία πάνω στα θέματα της ηθικής και των κοινωνικών κανόνων (γάμοι, διαζύγια, κηδείες, ιατρικές πρακτικές κλπ). Το νεοπαγές εθνικό κράτος (και οι ριζοσπαστικοί φιλελεύθεροι που επηρεάζονταν από τις ιδέες του Διαφωτισμού) ήθελε να διαπαιδαγωγεί εκείνο τους πολίτες και να τους αποσπάσει από την πνευματική επιρροή της εκκλησίας και μάλιστα απευθείας, μέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και χωρίς την πρότερη μεσολάβηση ούτε καν των γονέων τους. Φοβερές αντιδράσεις, κυρίως στις καθολικές χώρες. Ενεργοποίηση κινηματικής διαδικασίας που, σε συνδυασμό αργότερα με την καθιέρωση καθολικής ψηφοφορίας, οδήγησε στη δημιουργία κομμάτων ταγμένων αρχικά στην υπεράσπιση των θιγόμενων συμφερόντων. Στην Προτεσταντική βόρεια Ευρώπη δεν δημιουργήθηκαν σημαντικά αντίστοιχα κόμματα. Η εκκλησία ήταν κρατικός φορέας ενώ η αριστερά δεν ήταν ουσιαστικά αντι-εκκλησιαστική. 3
Στις μικτές χώρες (π.χ. Γερμανία) και στις Καθολικές (π.χ. Ιταλία) είχαμε δημιουργία Χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων. 3-Πόλη-Ύπαιθρος (Αγροτική-Βιομηχανική παραγωγή) Διακριτές πορείες πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα: διαφοροποίηση του πληθυσμού των πόλεων από εκείνου της υπαίθρου. Δημιουργήθηκαν κόμματα κυρίως στις σκανδιναβικές χώρες (Αγροτικά). Πέρα από το οικονομικό της υπόβαθρο, έχει και αξιακό υπόβαθρο που σηματοδότησε και την αρχή της αντίθεσης Συντηρητικών-Φιλελεύθερων στη Βρετανία: o H αναγνώριση του στάτους, της κοινωνικής θέσης μέσω της κληρονομικότητας ή μέσω της επιτυχίας και της επιχειρηματικότητας; Η συγκεκριμένη διαιρετική τομή δεν οδηγούσε πάντα σε γέννηση αντίστοιχων κομμάτων. Συχνά η συγκεκριμένη σύγκρουση εσωτερικεύονταν από το υπάρχον κομματικό σύστημα. Αγροτικά κόμματα, σύμφωνα με τους L-R δημιουργούνται κυρίως στις περιπτώσεις εκείνες όπου οι οικονομικές διαφορές συνοδεύονται από βαθιές πολιτισμικές διαφορές. Η εμφάνιση του τριτογενούς τομέα, ο οποίος δεν παρουσιάζει καμία τοπική πρόσδεση, έχει ως συνέπεια την αποδυνάμωση της συγκεκριμένης διαιρετικής τομής. 4- Κεφάλαιο-εργασία Ταξική σύγκρουση. Δημιουργία κομμάτων για εργατικές διεκδικήσεις και διεκδικήσεις των μεσαίων και ανώτερων τάξεων. Παντού δημιουργήθηκαν αντίστοιχα κόμματα. Εξαιρετικά διαιρετικές συγκρούσεις στην αγορά εργασίας. Ήδη από τα πρώτα κύματα της βιομηχανοποίησης εμφανίζονται τα πρώτα κόμματα της εργατικής τάξης. Δυσαρέσκεια εργατών από συνθήκες δουλειάς, ανασφάλεια, κοινωνική και πολιτισμική αποξένωση από εργοδότες. Αρχικά εργατικά συνδικάτα και στη συνέχεια σοσιαλιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα. 4
Υπάρχει πάντα μια ιεραρχία διαιρετικών τομών. Σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή μια σύγκρουση είναι σημαντικότερη. Από εκεί και πέρα δημιουργούνται συστήματα διαιρετικών τομών, τα οποία μεταφράζονται συνολικά σε αστερισμούς πολιτικών κομμάτων. Κατώφλια-Thresholds Υπάρχουν συγκεκριμένοι θεσμικοί παράγοντες επιρροής που μπορούν να μετατρέψουν τις κοινωνικο-πολιτισμικές συγκρούσεις σε κομματικές, σύμφωνα με τους Lipset-Rokkan: 1-Κατώφλι νομιμοποίησης (legitimation) Οι δυνατότητες των κοινωνικά συγκροτημένων συμφερόντων: Ποιες συγκρούσεις/διαιρέσεις μπορούν να αρθρωθούν χωρίς να προκύψουν κυρώσεις. o Υπάρχει κάποια αναγνώριση του δικαιώματος στη διαμαρτυρία, στην κριτική, στην αντιπολίτευση; 2-Κατώφλι ενσωμάτωσης (incoroporation) Ποιες συγκρουόμενες ομάδες, με ποια έκταση υποστήριξης μπορούν να συμμετάσχουν στον ανταγωνισμό για τη διεκδίκηση πολιτικής δύναμης. o Έχουν όλοι ή οι περισσότεροι συμμετέχοντες σε ένα κίνημα που βρίσκεται στη μια όχθη μιας διαιρετικής τομής, το δικαίωμα της πολιτικής τους εκπροσώπησης; Σχετίζεται με το εκλογικό δικαίωμα. 3-Κατώφλι αντιπροσώπευσης (representation) Δυνατότητες αντιπροσώπευσης των συγκρουόμενων ομάδων στο πολιτικό σύστημα. Εξαρτάται από το εκλογικό σύστημα. 4-Κατώφλι δύναμης πλειοψηφίας (majority power) Κρατικές-δικαιικές επιλογές. o Δηλαδή αν κάποιο κόμμα κερδίσει τις εκλογές μπορεί να προβεί σε σαρωτικές δομικές αλλαγές ή το σύστημα έχει ενσωματωμένους ελέγχους και εμπόδια για τη συγκεκριμένη διαδικασία; 5
ΕΛΛΑΔΑ Κεφάλαιο-Εργασία Η καθυστερημένη εκβιομηχάνιση και η παρατεταμένη απαγόρευση οργάνωσης της πολιτικής ζωής (κατώφλια) βάσει ταξικών συμφερόντων, μεταφράστηκε σε ουσιαστική απουσία της συγκεκριμένης διαιρετικής τομής. Διχασμός & Εμφύλιος. Βαθιές συγκρούσεις, με αξιακό περιεχόμενο, που στοιχίσανε πίσω τους μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. (Ευθυγράμμιση) Μετά το τέλος του εμφυλίου, η κυρίαρχη αντιπαράθεση παρέμεινε, και κατέληξε σε ένα δίπολο εθνικοφρόνων/μη εθνικοφρόνων. Λόγω του μακροχρόνιου αποκλεισμού συμμετοχής ακόμα και μεγάλων ομάδων «εθνικοφρόνων» στον κρατικό μηχανισμό και τα σχετικά προνόμια από αυτόν, το «μη εθνικόφρων» στρατόπεδο διευρύνθηκε, αποκτώντας το χαρακτήρα ενός μετώπου ενάντια στο περιβόητο «κράτος της Δεξιάς». Ο συσχετισμός αυτός διαμορφώθηκε λίγο πριν τη δικτατορία και αποτελούσε τη διαίρεση Δεξιά/Αντιδεξιά που αποτελεί την κυρίαρχη διαίρεση (βλ. Μοσχονάς 1994). o Ουσιαστικά πρόκειται για μια διαίρεση με έντονο αξιακό περιεχόμενο, που συγκρότησε σαφείς πολιτικές ταυτότητες. o Πιο έντονη στο επίπεδο των ομάδων με πολιτική εξουσία παρά στο επίπεδο των κοινωνικών ή των παραγωγικών σχέσεων. Παρόλο που το ιδεολογικό ταυτίστηκε με το θεσμικό (τη δημιουργία κομμάτων) η ελληνική διαίρεση δεν προσιδιάζει ακριβώς στον ορισμό της διαιρετικής τομής σύμφωνα με τους Bartolini & Mair: Γιατί δεν υπάρχει σαφής και αντικειμενικός διαχωρισμός στο επίπεδο της κοινωνικής δομής. Παγίωση διαίρεσης από το 1977, οριστικοποίηση το 1981, κορύφωση το 1985, ύφεση έκτοτε. Χαρακτηριστικά Όσμωση και ρευστότητα μεταξύ του ΠΑΣΟΚ και των δύο ΚΚΕ. Η ιδεολογική συγκρότηση του αντιδεξιού πόλου χαρακτηριζόταν από: Ριζική αντίθεση προς την επτάχρονη δικτατορία 6
Αντιαμερικανισμός και ευνοϊκή στάση έναντι της ΕΣΣΔ και Απόρριψη εργοδοτικών και ευνοϊκή στάση απέναντι σε εργατικές ενώσεις. Τα τρία αντί: αντιδικτατορικό-αντιιμπεριαλιστικόαντιμονοπωλιακό (Νικολακόπουλος, 1990). ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ S. M. Lipset & S. Rokkan (1967) Cleavage Structures, Party Systems and Voter Alignments: An Introduction στο S. M. Lipset και S. Rokkan (επιμ.) Party Systems and Voter Alignments: Cross National Perspectives. New York: The Free Press. Bartolini, Stefano & Mair, Peter (1990). Identity, Competition and Electoral Availability, 1885-1985. Cambridge: Cambridge University Press. Μοσχονάς, Γεράσιμος (1994). «Η Διαιρετική Τομή Δεξιάς-Αντιδεξιάς στη Μεταπολίτευση (1974-1990). Το Περιεχόμενο της Τομής και Όψεις της Στρατηγικής των Κομμάτων του Αντιδεξιού Υποσυστήματος» σε Δεμερτζής, Νίκος (επ.), Η Ελληνική Πολιτική Κουλτούρα Σήμερα. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας. Νικολακόπουλος, Η. (1990) «Η Εκλογική Επιρροή των Πολιτικών Δυνάμεων», στο Νικολακόπουλος Η. & Λυριντζής Χ. Εκλογές και Κόμματα στη Δεκαετία του 80. Αθήνα, Θεμέλιο. 7