ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 19ος και 20ός αιώνας 1ο μάθημα 19ος αιώνας: Η κλασικιστική μορφολογία στον ελληνικό χώρο Διδάσκουσα: Δώρα Μονιούδη-Γαβαλά
Η ιστορική μορφολογία στην Ελλάδα - Ο κλασικισμός Η Ελλάδα έγινε ανεξάρτητη στις 3/15 Φεβρουαρίου 1830, σε μια χρονική φάση που ο κλασικισμός στην Ευρώπη είχε δώσει ήδη αξιόλογα δείγματα στην αρχιτεκτονική. Η συγκυρία να ανακηρυχθεί βασιλιάς της Ελλάδας ο Όθωνας από τη Βαυαρία, γιος του Λουδοβίκου, ενός από τους πιο φανατικούς ιδεολόγους του κλασικισμού, ήταν φυσικό να οδηγήσει στην επικράτηση της κλασικιστικής μορφολογίας στον ελληνικό χώρο. Η έλευση του Όθωνα και των Βαυαρών στην ελεύθερη Ελλάδα ήταν ο κύριος τρόπος επικράτησης του κλασικισμού. Πρέπει πάντως να επισημανθεί οτι η ιστορική μορφολογία ήλθε στην Ελλάδα και με άλλους τρόπους: Ο παλαιότερος είναι η χαριτωμένη παρουσία στα Ιόνια νησιά μιας σεμνής εξελληνισμένης υστεροαναγεννησιακής ρυθμολογίας που έρχεται με τις διαδοχικές κατοχές (βενετσιάνικη, γαλλική και αγγλική). Άλλος τρόπος είναι η ανάλογη παρουσία κατεξοχήν σεμνής και εξελληνισμένης υστεροαναγεννησιακής μορφολογίας στις Κυκλάδες, εξαιτίας της επιβίωσης εκεί ζωντανών προπυργίων της παπικής εκκλησίας, πολύ λαικότερης από την αντίστοιχη στα Ιόνια νησιά. Άλλος τρόπος είναι αυτός που έρχεται στην τουρκοκρατούμενη βόρεια Ελλάδα και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου στη διάρκεια του 19ου αιώνα, και χαρακτηρίζεται από στοιχεία των παρεφθαρμένων μεσευρωπαικών κλασικών ρυθμών, φιλτραρισμένων από διέλευση μέσω Κωνσταντινούπολης. Πάντως ο κύριος τρόπος επικράτησης της ιστορικής μορφολογίας του κλασικισμού είναι μέσω της προβολής της από τους Βαυαρούς. Η στροφή προς την αρχαιότητα δημιούργησε, στην αρχή τουλάχιστον, κλασικιστικά έργα με γερμανική αντίληψη στην Ελλάδα, στο χώρο που γέννησε τις πηγές έμπνευσης του κλασικισμού. Όμως η εισαγωγή έτοιμου μορφολογικού λεξιλογίου και η καθιέρωσή του επίσημα είχε ως αποτέλεσμα να παραμεληθούν οι τοπικές μορφές και η λαική παράδοση, που δεν θεωρείται πια αντάξια να εκφράσει τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του νέου κράτους. Δεν είναι ασφαλώς αλήθεια πως μετά τη μακροχρόνια οθωμανική κατοχή η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα βρισκόταν τότε σε ύφεση. Υπήρχε η βυζαντινή παράδοση και η λαική αρχιτεκτονική που θα μπορούσαν να δώσουν το πλαίσιο του νέου ξεκινήματος. Η επιβολή της νέας αρχιτεκτονικής «καθαρεύουσας» αδυνάτισε τις τοπικές ρίζες της ελληνικής αρχιτεκτονικής.
Ο κλασικισμός στην Ελλάδα και την Αθήνα Ο κλασικισμός χαρακτηρίζεται από την «ανακάλυψη» κατά κύριο λόγο των μορφών του αρχαίου ελληνικού και ρωμαικού κόσμου. Είναι μια αρχιτεκτονική που στηρίζεται στην τεκμηριωμένη γνώση της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Ο κλασικισμός στην Ελλάδα συνδέεται με την Επανάσταση του 1821 και μπορεί να θεωρηθεί ως αρχιτεκτονική μετεπαναστατική έκφραση του ελληνικού έθνους τόσο μέσα όσο και έξω από τα όρια του νεοιδρυόμενου ελλαδικού κράτους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το επαναστατικό γεγονός ήταν η ίσης σημασίας αιτία που οδήγησε τη μετάβαση της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής από τη μεταβυζαντινή μορφολογία, που επιβίωνε μέχρι τότε, στην κλασική περίοδο, που αναβίωσε ως κλασικιστική τεχνοτροπία. Είναι δηλαδή το απότοκο τόσο του οραματικού επαναστατικού στόχου (εθνική αναγέννηση, ελληνικό κλασικό αρχιτεκτονικό πρότυπο) όσο και των συγκυριών με τις οποίες το νέο στυλ ήλθε και ρίζωσε στην Ελλάδα (με τον Όθωνα και τους Βαυαρούς). Ο νεοκλασικισμός στην Ελλάδα ταυτίστηκε με την τέχνη των αρχαίων προγόνων, έχοντας ενθουσιώδη αποδοχή από την κοινωνία. Αποτελούσε τη μόνη κατάλληλη αρχιτεκτονική για το ελεύθερο ελληνικό κράτος, ενώ συμβόλιζε άμεσα τον ελληνισμό για τις διάσπαρτες ελληνικές κοινότητες από τη Ρωσία μέχρι την Αίγυπτο. Η Αθήνα γεμίζει με κλασικιστικά κτίρια, δημιουργώντας «Σχολή». Με ισχυρή επίδραση του γερμανικού κλασικισμού επηρεάζει έντονα όλη την ελληνική επικράτεια και γεμίζει πόλεις και πολίχνες με ανάλογα κτίρια. Η αρχιτεκτονική που ήλθε με τον Όθωνα και τους αρχιτέκτονές του αποπνέει επιβολή, μνημειακότητα και λαμπρό εσωτερικό και εξωτερικό διάκοσμο, αντάξιο ενός βασιλικού θεσμού. Έχει θεοκρατικό χαρακτήρα και εκφράζει μια νέα αστική και λόγια τάξη, που εμπνέεται από τα οράματα του ουμανισμού και τρέφεται με τις ελπίδες της νεκρανάστασης του κλασικού κόσμου στα πλάσια του ελληνικού έθνους. Η κλασικιστική τεχνοτροπία γνώρισε διάφορες φάσεις και παραλλαγές. Η σύντομη περίοδος διακυβέρνησης του Καποδίστρια παρουσιάζει δείγματα μιας κλασικιστικής αρχιτεκτονικής λιτής και αυστηρής σε όγκους και διακοσμητικά στοιχεία. Δεν αποδέχεται τόσο τα μορφολογικά στοιχεία της κλασικιστικής αρχιτεκτονικής, όσο την καθαρή γραμμή και ένα πρωτογενή γεωμετρισμό. Μπορούν να θεωρηθούν συνέχεια της τοπικής ελληνικής μορφολογίας, με τους καθαρούς όγκους και τη γνώριμη ελληνική κλίμακα.
Ο νεοκλασικός ρυθμός στην Αθήνα και την Ελλάδα σε σχέση με τον δυτικοευρωπαικό Μια μορφολογική σύγκριση μεταξύ του ελληνικού και αθηναικού νεοκλασικού ρυθμού και του προγενέστερου χρονικά δυτικοευρωπαικού, μπορεί να αποδώσει στον πρώτο τα παρακάτω χαρακτηριστικά: 1. Μια ενότητα μορφής και κατασκευής, που αναδεικνύει τη ρυθμολογική πλευρά του έργου και συμβάλει στην αισθητική ισορροπία του. Ο ελληνικός κλασικισμός είναι ίσως το ωραιότερο δείγμα του είδους στον 19ο αιώνα, όπου ο ορθολογισμός της κατασκευής συνδυάζεται με την ωραία μορφολογία. 2. Μια καθαρότητα στη λεπτομέρεια και μια ευγένεια στις αναλογίες που οφείλονται στην κοντινή παρουσία των μεγαλόπρεπων αρχαίων προτύπων, χωρίς αυτό να σημαίνει έναν αρχαιολογικό παροξυσμό. 3. Η καθαρότητα στη λεπτομέρεια οφείλεται στην ορθή χρήση του ελληνικού μαρμάρου και των μεσογειακών δομικών υλικών, που διαμόρφωσαν άλλωστε και τη δομική φυσιογνωμία της αρχαίας ελληνορωμαικής αρχιτεκτονικής. 4. Μια μορφολογική προσαρμογή στο ελληνικό περιβάλλον και στο λαμπρό ελληνικό φως, καθώς και μια σοφή εκλεπτυσμένη χρήση των αρχαίων ελληνικών χρωματισμών. 5. Μια ιδιαίτερη επισήμανση: ο νέος ρυθμός χαρακτηρίζεται από την ανθρώπινη κλίμακα. Οι διαστάσεις του είναι πολύ μικρότερες σε σύγκριση με τα αντίστοιχα ευρωπαικά κτίρια, και τα οικοδομήματά του αποτελούν μια εξανθρωπισμένη παρουσία. Τα κτίρια του ίδιου ρυθμού στη Δύση είναι όλα πελώριων διαστάσεων, ενώ ο ελληνικός κλασικισμόςείναι πολύ μετρημένοςστην κλίμακά του, πολύ ανθρώπινος. Η εξέλιξη τόσο στην Αθήνα όσο και στην Ελλάδα ολόκληρη του επίσημου και του λαικού νεοκλασικού ρυθμού αποδεικνύει ότι δεν υπήρξε μια απλή αντιγραφή του διεθνούς συρμού, αλλά είχε πολιτιστικό βάθος και έτσι έγινε σύμβολο για να καλύψει αισθητική αλλά και πολιτική ανάγκη.
Τα πρώτα δημόσια οικοδομήματα στην Αθήνα Τα πρώτα δημόσια οικοδομήματα που χρονολογούνται μεταξύ του τέλους του έτους 1834 και των αρχών του 1835 είναι: -οι Βασιλικοί Σταύλοι, που καταλάμβαναν ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο στην νεοδιανοιγμένη οδό Σταδίου, εκεί όπου είναι το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (σήμερα εμπορικό κέντρο Attica). -το Νομισματοκοπείο, στη βόρεια πλευρά της πλατείας Κλαυθμώνος, που χρησιμοποιήθηκε αργότερα με προσθήκες και συμπληρώσεις ως Υπουργείο Οικονομικών (κατεδαφίστηκε το 1939). -το Βασιλικό Τυπογραφείο, μεταξύ των οδών Σανταρόζα και Αρσάκη (παλαιά κεντρικό κτίριο των Δικαστηρίων). Η οικοδόμηση των Ανακτόρων -σήμερα στεγάζουν τη Βουλή των Ελλήνων- άρχισε το 1836. Υπήρξαν το πρώτο έργο μνημειακής κλίμακας στη νέα πρωτεύουσα και εισήγαγαν το ύφος του επίσημου κλασικισμού στην αρχιτεκτονική της. Κατά την κατασκευή τους αποτέλεσαν πραγματικό σχολείο εκμάθησης των δόκιμων οικοδομικών τεχνών για τους έλληνες μαστόρους. Ειδικά οι μαρμαρογλύπτες για πρώτη φορά-ύστερα από πολλούς αιώνες-λάξευσαν ξανά τα αρχαία τμήματα στην αυθεντική μορφή τους καθώς και τους ολόσωμους κίονες και τους ρυθμολογημένους θριγκούς στα αρχαιοπρεπή προστώα του οικοδομήματος. Το μνημείο δέσποζε με τον στιβαρό ορθογωνικό όγκο του στο παρθένο τότε- τοπίο, ανάμεσα στην παλιά πόλη και το Λυκαβηττό. Ο αρχιτέκτων Gartner, ακολουθώντας προφανώς τις οδηγίες του Λουδοβίκου, του προσέδωσε την επιβλητική ηρεμία και τη μορφολογική αυτάρκεια μιας μεγάλης κλασικιστικής σύνθεσης. Πάντως, υπάρχει και η άποψη ότι το οικοδόμημα των ανακτόρων ήταν υπερβολικά μεγάλο για την κλίμακα της τότε πόλης.
Αριστερά, το Βασιλικό Νομισματοκοπείο (~1835). Κτίριο αυστηρής μορφής, τετράγωνης κάτοψης, με κεντρικό αίθριο. Κατεδαφίστηκε το 1939. Δεξιά, το Βασιλικό Τυπογραφείο και Λιθογραφείο (~1835). Συμμετρική οργάνωση με κύριο ανάπτυγμα προς την οδό Σταδίου.
Η Βουλή των Ελλήνων, τα ανάκτορα του Όθωνα. Έργο του Fr. Gartner (1836). Στα επίπεδα αναπτύγματα των τοίχων με τα απλά παράθυρα τονίζεται η έννοια της οριζοντιότητας. Το μεσαίο σώμα της δυτικής όψης προς την επίσημη είσοδο- προεξέχει ελαφρά και τονίζεται στο ισόγειο με ολομάρμαρο δωρικό προστώο, ενώ φέρει στη στέψη του επιβλητικό κλασικό αέτωμα. Τα γείσα κοσμήθηκαν με σειρά ακροκεράμων, λαξευμένων στο Πεντελικό μάρμαρο. Για το σκοπό αυτό επαναλειτούργησαν τα ιστορικά λατομεία της Πεντέλης.
Τα πρώτα δημόσια οικοδομήματα στην Αθήνα (2) Στη συνέχεια οικοδομήθηκαν: - το Στρατιωτικό Νοσοκομείο (1837), στη συμβολή των οδών Μακρυγιάννη και Διονυσίου Αρεοπαγίτου, σήμερα στεγάζει το Κέντρο Μελετών Ακρόπολης έργο του Weiler (δίπλα του κατασκευάζεται το νέο Μουσείο Ακρόπολης). -το Πολιτικό Νοσοκομείο (1836) στην οδό Ακαδημίας, που λειτουργεί σήμερα ως Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων. -το Πανεπιστήμιο άρχισε να κτίζεται το 1839 από τον Χριστιανό Χάνσεν, πάνω στην απόκεντρη οριογραμμή του νέου ρυμοτομικού σχεδίου. Μαζί με τα ανάκτορα αποτέλεσαν για τους Αθηναίους υποδείγματα μορφολογικής έκφρασης και ποιοτικής εφαρμογής στην αστική αρχιτεκτονική. Για πρώτη φορά-έπειτα από αιώνες σχεδόν απόλυτης απραξίας- σμιλεύτηκαν στο μάρμαρο ιωνικά πρόπυλα και δωρικές κιονοστοιχίες, ανθεμωτοί ακροκέραμοι και στοιχεία δανεισμένα από τα ιστορικά μνημεία της Ακρόπολης. Τότε εμφανίζονται στις αίθουσες αυτών των κτιρίων οι πολύχρωμες τοιχογραφίες και τα διακοσμητικά μοτίβα των οροφών τους. Και αμέσως, ατυό το εντυπωσιακό ρεύμα καλαισθησίας και μνημειακού ύφους περνά και στα μέγαρα για ιδιωτική χρήση. -ακολουθούν η ανέγερση του Οφθαλμιατρείου (1847) στη συμβολή των οδών Ελευθερίου Βενιζέλου (Πανεπιστημίου) και Σίνα, η Στρατιωτική Φαρμακαποθήκη (1850), στη συμβολή Ακαδημίας και Βασιλίσης Σοφίας και το Αστεροσκοπείο (1843) στο λόφο των Νυμφών. Η πρωτεύουσα εξωραίζεται χάρη στη γενναιοδωρία πλουσίων ομογενών με μεγαλοπρεπή οικοδομήματα, όπως είναι το Αρσάκειο (1846), σήμερα Συμβούλιο Επικρατείας, το Βαρβάκειο (1857), η Ακαδημία (1859), η Βιβλιοθήκη (1887), το Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1862), το Ζάππειο (1874) κ.α. τα οποία και σήμερα θεωρούνται τα σημαντικότερα αρχιτεκτονικά μνημεία της σύγχρονης πόλης.
Το Αρσάκειο. Έργο Λυσ. Καυταντζόγλου. Ιωνική διάπλαση στον όροφο. Μνημειακή είσοδος με ζεύγος δωρικών κιόνων στο ισόγειο.
Μερική άποψη της «αθηναικής τριλογίας» ή «τριλογίας των Χάνσεν», ενός από τα ωραιότερα έργα του ευρωπαικού κλασικισμού. Αριστερά η Βιβλιοθήκη, δεξιά το Πανεπιστήμιο. Το Πανεπιστήμιο, έργο Χριστιανού Χάνσεν. Η Βιβλιοθήκη, έργο Θεόφιλου Χάνσεν. Η Ακαδημία (δεν απεικονίζεται), έργο επίσης Θεόφιλου Χάνσεν.
Η «τριλογία» Χάνσεν Το πρώτο κτίριο της τριλογίας υπήρξε το Πανεπιστήμιο, που άρχισε να κτίζεται από τον Χριστιανό Χάνσεν το 1839 πάνω στην απόκεντρη οριογραμμή του νέου ρυμοτομικού σχεδίου. Το Πανεπιστήμιο μαζί με τα Ανάκτορα αποτέλεσαν υποδείγματα μορφολογικής έκφρασης και ποιοτικής εφαρμογής στην αστική αρχιτεκτονική για τους Αθηναίους. Προς το τέλος της Οθωνικής περιόδου και στο ξεκίνημα της Βασιλείας του Γεωργίου Α επανέρχεται στη δράση ο Θεόφιλος Χάνσεν για να πλουτίσει την εικόνα της νεοκλασικής Αθήνας με δύο ακόμα μνημειακά οικοδομήματα που πλαισίωσαν το Πανεπιστήμιο: την Ακαδημία και τη Βιβλιοθήκη, που άρχισαν να κτίζονται το 1859 και το 1884 αντίστοιχα. Έτσι ολοκληρώθηκε η «τριλογία των Χάνσεν», που έκτοτε αποτελεί το ιστορικό αρχιτεκτονικό επίκεντρο της Αθήνας. Ιδιαίτερα, η Ακαδημία μαζί με το σύνολο των κτιρίων του Πολυτεχνείου, μπορούν να ενταχθούν στα ωραιότερα αρχιτεκτονήματα του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Ο ίδιος ο Χάνσεν που είχε κτίσει πολλά από τα πιο λαμπρά οικοδομήματα της Βιέννης, δεχόταν ότι η Ακαδημία της Αθήνας ήταν το κορυφαίο δημιούργημά του.
Το Πανεπιστήμιο. Έργο του Ch. Hansen. Επάνω εγκάρσια τομή. Κάτω η πρόσοψη. Το κτίριο διακρίνεται για τον εμπνευσμένο χειρισμό του ρυθμού αλλά και για τη λειτουργική οργάνωση των χώρων. Στην πρόσοψη διακρίνεται το κεντρικό ιωνικό πρόστυλο με την έγχρωμη ζωφόρο στον τοίχο της εσοχής.
To κεντρικό ιωνικό πρόπυλο της Ακαδημίας. Κορυφαία αρχιτεκτονική σύνθεση του Th. Hansen.
To κεντρικό κτίριο «Αβέρωφ» του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Κορυφαίο έργο του Λύσ. Καυταντζόγλου. Η επιβλητική σύνθεση του ιωνικού προστώου.
Οι κυριότεροι δημιουργοί του κλασικισμού Η πρώτη από το 1833 και μετά εμφάνιση διαμορφωμένων αστικών κτιρίων στην Αθήνα και μάλιστα στο πνεύμα της λιτής κλασικής ρυθμολογίας οφείλεται κατά κύριο λόγο στους Βαυαρούς μηχανικούς και αρχιτέκτονες της συνοδείας του Οθωνα. Οι πρώτοι αρχιτέκτονες της Αθήνας όπως ο Σταμάτης Κλεάνθης, ο Εδουάρδος Σάουμπερτ, ο Χριστιανός Χάνσεν, ο Παναγής Κάλκος κ.ά. έχοντας σπουδάσει σε Σχολές της Ευρώπης μετείχαν οπωσδήποτε του πνεύματος της «αρχαιολατρείας» που δέσποζε στη Δύση, κυρίως στις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Οι κυριότεροι δημιουργοί του κλασικισμού: F. Gartner (Παλαιά ανάκτορα σήμερα Βουλή των Ελλήνων) Th. Hansen (Ακαδημία, Εθνική Βιβλιοθήκη, Αστεροσκοπείο) Ch. Hansen (Πανεπιστήμιο, Μητρόπολη Αθηνών) Leo von Klenze (Εκκλησία Καθολικών) Weiler (Στρατιωτικό Νοσοκομείο) Lange (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) Boulanger (Ζάππειο, Παλαιά Βουλή) E. Ziller (Ανάκτορα οδού Ηρώδου Αττικού-σήμερα Προεδρικό Μέγαρο, Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, Βασιλικό Θέατρο-σήμερα Εθνικό Θέατρο, Ιλίου Μέλαθροσήμερα Νομισματικό Μουσείο, Σχολή Ευελπίδων, Μέγαρο Μελά, Δημαρχείο Ερμούπολης Σύρου) Σταμ. Κλεάνθης (Παλαιό Πανεπιστήμιο, κατοικίες, ξενοδοχεία κ.α.) Λύσ. Καυταντζόγλου (Πολυτεχνείο, Αρσάκειο, Ναό Αγίου Κωνσταντίνου, Ναό Αγ. Ειρήνης)
Ο νεοκλασικός ρυθμός - Ο επίσημος και ο λαικός κλασικισμός Από τα πρώτα βήματα του νέου ελληνικού κράτους η νεοκλασική αρχιτεκτονική έγινε αποδεκτή ως ο επίσημος εθνικός ρυθμός. Το φαινόμενο αυτό επισημαίνει ένα ιδιαίτερης σημασίας πνευματικό αντιδάνειο: το πολιτιστικό κίνημα του νεοκλασικισμού επιστρέφει ως «προσφορά που εισάγεται από το εξωτερικό» στον τόπο που δημιουργήθηκαν και από όπου «εξήχθηκαν» οι βασικές ιδέες του και οι αρχικές μορφές του. Παράλληλα με την ανάπτυξη του επίσημου νεοκλασικού ρυθμού των δημοσίων κτιρίων και των ιδιωτικών μεγάρων, παρατηρήθηκε η ανάπτυξη ενός λαικού κλασικισμού, ενός ρυθμού με πολύ μικρές διαστάσεις, πραγματικά ταπεινού, χαριτωμένου. Αυτά τα μικρά νεοκλασικά κτίσματα διατήρησαν σε πολλές περιπτώσεις μια μή-κλασική εσωτερική διαρρύθμιση, που συνεχίζει την παράδοση της αρχαίας ελληνικής και μεταβυζαντινής διάταξης γύρω από μια αυλή. Οι προσόψεις τους όμως καθώς και άλλα διακοσμητικά μέλη παρουσιάζουν μια κλασική επένδυση πραγματικά χαριτωμένη: κεραμεική διακόσμηση, κιονόκρανα, ακρωτήρια, ακροκέραμα, ακόμα και τρισδιάστατα αγάλματα, τους προσδίδουν περισσότερη χάρη. Στην Αθήνα αλλά και την Ελλάδα ολόκληρη εξελίσσονται παράλληλα ένας μεγαλοπρεπής επίσημος ρυθμός και ένας μικρός αδελφός λαικός και ταπεινός, που μιλάει στις καρδιές των απλών ανθρώπων.
Αθήνα. Το μέγαρο Μελά στην πλατεία Δημαρχείου. Έργο του Ερ. Τσίλλερ. Η έκφραση του μνημειακού ύφους στην ιδιωτική αρχιτεκτονική. Επίσημος κλασικισμός.
Κατοικία στην οδό Δεινοκράτους 23, κατασκευή 1860, που κατεδαφίστηκε. Αποτύπωση-σχεδίαση από τον Καθηγητή Παύλο Μυλωνά. Χαριτωμένο δείγμα λαικού κλασικισμού.