Ευρωπαίοι Κοινωνικοί Εταίροι & Ευρωπαϊκή Κοινωνία Πολιτών Γιάννης Κωνσταντινίδης Επίκουρος Καθηγητής Δράση Jean Monnet Εργαστήριο Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης
Ευρωπαίοι κοινωνικοί εταίροι 2 οργανώσεις που εκπροσωπούν τα συμφέροντα των ευρωπαίων εργαζομένων και εργοδοτών στις διαβουλεύσεις με την Επιτροπή και κατά τη διαπραγμάτευση των συλλογικών συμβάσεων κύριες διεπαγγελματικές οργανώσεις εκπροσώπησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι: Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Συνδικάτων (CES) Ένωση Συνομοσπονδιών της Βιομηχανίας και των Εργοδοτών της Ευρώπης (BUSINESSEUROPE) η Ευρωπαϊκή Ένωση Βιοτεχνικών και Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων (UEAPME) το Ευρωπαϊκό Κέντρο Δημοσίων Επιχειρήσεων (ΕΚΔΕ)
Κοινωνικοί εταίροι στην ΕΕ εξέλιξη του ρόλου των κοινωνικών εταίρων στην ΕΕ έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι στόχοι της ΕΟΚ ήταν κατά βάση οικονομοκεντρικοί, γεγονός που δεν άφηνε περιθώρια συμμετοχής των κοινωνικών εταίρων στη διαμόρφωση στόχων από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, οι επιδιώξεις της ΕΕ αλλάζουν με την προσθήκη κοινωνιοκεντρικών στόχων, με συνέπεια ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων να ενισχύεται (1991, πρώτη Συμφωνία για την Κοινωνική Πολιτική) και να θεσμοποιείται (2006, Συνθήκη της Λισσαβόνας) 3
Κοινωνικοί εταίροι στην ΕΕ προβλεπόμενος ρόλος κοινωνικών εταίρων σύμφωνα με τη Συνθήκη της Λισσαβόνας συμβουλευτικός (άρθρο 138): προβλέπεται η διατύπωση γνώμης, σύστασης ή επιθυμίας για τη διαμόρφωση ευρωπαϊκής συλλογικής συμφωνίας νομοθετικός (άρθρο 139): προβλέπεται η απευθείας σύναψη ευρωπαϊκής συλλογικής συμφωνίας με την παράλληλη απευθείας εφαρμογή στα κράτη-μέλη με ευθύνη των κοινωνικών εταίρων ή με την παράλληλη εκδήλωση αιτήματος προς την Επιτροπή για τη λήψη κοινοτικής απόφασης (ώστε η ευθύνη εφαρμογής να φύγει από τα χέρια των κοινωνικών εταίρων) 4
Κοινωνικοί εταίροι στην ΕΕ στόχευση της αναβάθμισης του ρόλου των κοινωνικών εταίρων στην ΕΕ δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ των οργάνων της ΕΕ και της κοινωνικής πραγματικότητας στα κράτη-μέλη αντιμετώπιση δημοκρατικού ελλείμματος μέσω της διεύρυνσης της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη αποφάσεων 5
Κοινωνικοί εταίροι στην ΕΕ εμπόδια στην πράξη; περιορισμένος αριθμός τομέων παρέμβασης (νομικό) απαίτηση συμφωνίας των οργάνων της ΕΕ για την εφαρμογή της συμφωνίας (νομικό) χαμηλό επίπεδο αντιπροσωπευτικότητας κοινωνικών εταίρων (πολιτικό) εσωτερικός ανταγωνισμός μεταξύ των κοινωνικών εταίρων (πολιτικό) εξάρτηση ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων από τους εθνικούς (πολιτικό) 6
Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Διάλογος ο ευρωπαϊκός κοινωνικός διάλογος μπορεί να είναι: τριμερής: διεξαγόμενος από τους κοινωνικούς εταίρους και τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα διμερής: διεξαγόμενος ανάμεσα σε οργανώσεις εργοδοτών και συνδικαλιστικές οργανώσεις διεπαγγελματικός: οι εταίροι συνέρχονται προκειμένου να εξετάσουν προβλήματα που αφορούν την οικονομία στο σύνολό της κλαδικός: στην περίπτωση αυτή, οι κοινωνικοί εταίροι διαχωρίζονται ανά τομείς δραστηριότητας σε επιτροπές κλαδικού διαλόγου 7
Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή 8 συμβουλευτικό θεσμικό όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) δημιουργήθηκε το 1957 με τη συνθήκη περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με σκοπό να εκπροσωπεί τα συμφέροντα των διάφορων οικονομικών και κοινωνικών κατηγοριών μέλη: κοινωνικοί εταίροι και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συμφέροντα των εργοδοτών συμφέροντα των εργαζομένων συμφέροντα τομέων συγκεκριμένων δραστηριοτήτων (γεωργοί, βιοτέχνες, ελεύθερα επαγγέλματα, καταναλωτές, επιστημονική και εκπαιδευτική κοινότητας, οικογένειες, οικολογικά κινήματα)
Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (συνέχεια) 9 θητεία: πέντε έτη, με δυνατότητα ανανέωσης, με βάση ομόφωνη απόφαση του Συμβουλίου κατόπιν πρότασης της Επιτροπής προβλεπόμενη δράση: παροχή συμβουλών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο και την Επιτροπή στις περιπτώσεις που προβλέπονται από τις συνθήκες και διατύπωση γνώμης με δική της πρωτοβουλία παραδείγματα θεμάτων για τα οποία εκφράστηκε: εσωτερική αγορά, προστασία των καταναλωτών, περιβάλλον, περιφερειακή ανάπτυξη (μετά την έναρξη ισχύος της συνθήκης του Άμστερνταμ (1999), ζητείται υποχρεωτικά η γνώμη της ΕΟΚΕ όσον αφορά μεγαλύτερο αριθμό τομέων, όπως η νέα πολιτική απασχόλησης, η δημόσια υγεία και οι ίσες ευκαιρίες)
Ευρωπαϊκή κοινωνία των πολιτών σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Οικονομική & Κοινωνική Επιτροπή, η έννοια της ΚΠ περιλαμβάνει: κοινωνικοί εταίροι (συνδικάτα και ενώσεις εργοδοτών) ΜΚΟ που συγκεντρώνουν ανθρώπους για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού (περιβαλλοντικές οργανώσεις, ενώσεις καταναλωτών, οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα κ.ά.) οργανώσεις κοινοτικής βάσης που έχουν δημιουργηθεί από τις τοπικές κοινωνίες με σκοπό την προώθηση των συμφερόντων των μελών τους (οργανώσεις νεολαίας, σύλλογοι γονέων κ.ά.) από την ταξινόμηση αυτή εξαιρείται η λεγόμενη «σκοτεινή πλευρά της κοινωνίας πολιτών» (φονταμενταλιστικές ή υπέρεθνικιστικές οργανώσεις κ.ά.) 10
Η κοινωνία πολιτών στην πράξη ποιες είναι οι λειτουργίες της ΚΠ στην πράξη; παροχή υπηρεσιών συμπληρωματικά προς το κράτος παροχή καινοτομικών υπηρεσιών συμβουλευτική στη διαδικασία διαβουλεύσεων διατήρηση αξιών το μέγεθος της κοινωνίας πολιτών 7% του μη αγροτικού πληθυσμού 2/3 αυτών αμειβόμενοι εργάτες πλήρους απασχόλησης 1/3 αυτών εθελοντές εργάτες πλήρους απασχόλησης 11
Η κοινωνία πολιτών στην πράξη η επανάκαμψη της κοινωνίας πολιτών η ανάδυση των πολιτών ως υποκειμένων πολιτικής και οικονομικής δράσης έξω από τα θεσμοθετημένα πλαίσια και τις κρατικές δομές πήρε αξία όταν διαπιστώθηκε ότι οι παρεμβάσεις τους ήταν ικανές να απειλήσουν ισχυρά κρατικά οικοδομήματα (π.χ. κινήματα για τα δικαιώματα, φεμινιστικό κ.ά.) η παρέμβαση της κοινωνίας πολιτών στην προώθηση διοικητικών μεταρρυθμίσεων αποτελεί τον υποδεικνυόμενο τρίτο δρόμο μεταξύ κράτους και αγοράς, ιδίως μετά την πιστοποιημένη αδυναμία του ιδιωτικού τομέα να χειριστεί αποτελεσματικά τα δημόσια αγαθά, κυρίως στο πεδίο της παροχής υπηρεσιών 12
Γιατί οι πολίτες συμμετέχουν σε οργανώσεις της ΚΠ; ατομικά κίνητρα συμμετοχής αξίες: αλτρουισμός, θρησκεία, φιλοσοφία διάθεση κατανόησης και γνώση ως αυτοσκοπός απόκτηση δεξιοτήτων, εμπειρίας και ευκαιριών για εύρεση μισθωτής εργασίας ικανοποίηση από την προσφορά χρήσιμων υπηρεσιών κοινωνικότητα και ανάπτυξη προτύπου σωστής συμπεριφοράς 13
14 Γιατί οι πολίτες συμμετέχουν σε οργανώσεις της ΚΠ; συλλογικά κίνητρα συμμετοχής η μετατόπιση της κοινωνικής προβληματικής σε μετά-υλιστικά θέματα (ποιότητα ζωής, δικαιώματα κ.ά.) οδήγησε στην εξασθένιση των παραδοσιακών κοινωνικών αντιθέσεων και απελευθέρωσε τους ανθρώπους από παραδοσιακούς δεσμούς με πόλους αναφοράς την τάξη, τη θρησκεία ή την οικογένεια η κρίση των κομμάτων συνέβαλε στη δραστηριοποίηση των ΜΚΟ αναλαμβάνοντας ένα ρόλο αντιπροσώπευσης εκείνων των συμφερόντων που τα κόμματα, απευθυνόμενα στους «εκλογείς» και όχι σε συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, δυσκολεύονται να εκφράσουν η κρίση του κράτους πρόνοιας και η αποδυνάμωση του κορπορατιστικού συστήματος εκπροσώπησης κατέδειξαν τα όρια της προώθησης πολιτικών μέσα από τη συνδικαλιστική πολιτική δράση
Τα νέα δεδομένα στη σχέση κράτους και κοινωνίας η ΚΠ στη σύγχρονη δημοκρατική διακυβέρνηση η πολιτικοποίηση της κοινωνίας εκφράζεται πλέον με την άσκηση από τις οργανώσεις της ΚΠ λειτουργιών που αρχικά θεωρούνταν ως αποκλειστικό τμήμα των πολιτικών θεσμών, των κομμάτων και του κράτους οι μέθοδοι πολιτικής δράσης που υιοθετούν τις διακρίνουν από τις παραδοσιακές μορφές πολιτικής κινητοποίησης, αφού δεν στοχεύουν στην επιρροή, στην κατάκτηση ή στην ανατροπή της κρατικής εξουσίας, αλλά κυρίως στη δημιουργία ή επινόηση 15
Τα νέα δεδομένα στη σχέση κράτους και κοινωνίας το κράτος στη σύγχρονη δημοκρατική διακυβέρνηση στη θέση του κράτους της δράσης μπαίνει το κράτος της διαπραγμάτευσης, το οποίο διοργανώνει χώρους και συζητήσεις και συντονίζει τις διάφορες οργανώσεις κατά συνέπεια, ούτε το laissez-faire ενός κράτους νυχτοφύλακα, ούτε ο αυταρχικός συνολικός σχεδιασμός ενός παρεμβατικού κράτους ταιριάζει στις λειτουργικές συνθήκες μιας υπερδιαφοροποιημένης νεοτερικής κοινωνίας 16
Είναι αυτονόητη η χρησιμότητα της δραστηριοποίησης της ΚΠ; η θετική απάντηση η δράση της ΚΠ εμπλουτίζει το κοινωνικό μοντέλο και ενισχύει τους μηχανισμούς ελέγχου όλων των εξουσιών η ΚΠ είναι ο χώρος της μη καταναγκαστικής ανθρώπινης συσσωμάτωσης και ένα πεδίο προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των βασικών ελευθεριών των πιο ευαίσθητων μελών της κοινωνίας υπό αυτήν την έννοια, η ΚΠ προσδιορίζει ένα πεδίο ανθρώπινης οργάνωσης με ηθικές αξιώσεις ανεξάρτητες από την κρατική αυθεντία, επικεντρώνοντας στην εθελούσια δράση με τον τρόπο αυτό αναβιώνει το φιλελεύθερο ενδιαφέρον για τον περιορισμό της πολιτικής εξουσίας και τον έλεγχό της μέσα από την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και την αυτόνομη οργάνωση στο εσωτερικό της κοινωνίας 17
18 Είναι αυτονόητη η χρησιμότητα της δραστηριοποίησης της ΚΠ; η αρνητική απάντηση η λατρεία για την ΚΠ τείνει να χρησιμεύσει ως κάλυμμα για τον καπιταλισμό, συσκοτίζοντας τους τρόπους με τους οποίους η ίδια η κρατική καταπίεση είναι ριζωμένη μέσα στις εξαναγκαστικές σχέσεις της ΚΠ παραμερίζοντας τις παλιές ταξικές μορφές αλληλεγγύης και τις διαφορές που εκπορεύονται από την «τάξη» και αναδεικνύοντας όλων των ειδών τις διαφορετικότητες (φύλου, σεξουαλικότητας, κουλτούρας κλπ), αφήνεται άθικτος ο φιλελεύθερος συμβιβασμός με τον καπιταλισμό, δηλ. το κοινωνικό σύστημα που διαπλάθει όλες τις ταυτότητες και τις κοινωνικές σχέσεις με τον τρόπο αυτό εδραιώνεται η μαρξίζουσας προέλευσης κριτική περί σύγχυσης του σεβασμού προς την πολλαπλότητα των κοινωνικών αγώνων με την πλήρη διάλυση της ιστορικής αιτιότητας
Καταληκτικά ποιες είναι οι επιπτώσεις της δραστηριοποίησης της ΚΠ σε αυτόνομο πολιτικό και διοικητικό ρόλο; η ΚΠ επέβαλε νέες θεματικές, οι οποίες έως τώρα αποτελούσαν το επίκεντρο μη κεντρικά θεσμοποιημένων συζητήσεων για την οικολογία, τον φεμινισμό κ.ά. και διεξάγονταν εναλλακτικά σε διάφορά fora πολιτών η σύγχρονη αντίληψη περί διεθνούς συνεργασίας και ανάπτυξης στηρίζεται πλέον στη συμπληρωματικότητα των δράσεων πολλών παραγόντων (κράτους, επιχειρήσεων, συνδικάτων, τοπικών φορέων, ΜΚΟ κ.ά.) 19
20 Καταληκτικά ποιες είναι οι επιπτώσεις της δραστηριοποίησης της ΚΠ σε αυτόνομο πολιτικό και διοικητικό ρόλο; (συνέχεια) οι οργανώσεις της ΚΠ έχουν την ικανότητα να προωθήσουν τη συμμετοχή των πολιτών με πιο αποτελεσματικό τρόπο από τα κόμματα, τόσο στο επίπεδο της διαμόρφωσης πολιτικών, όσο και στο επίπεδο της συνεργασίας με τη δημόσια διοίκηση η πολιτική παρέμβαση των νέων συλλογικών υποκειμένων της ΚΠ στοχεύει σε μεταρρυθμίσεις που δεν αφορούν άμεσα το κράτος ή την οικονομία, αλλά τον εκδημοκρατισμό των δομών της καθημερινής ζωής υπό αυτήν την έννοια, η ποιότητα της δημοκρατίας κρίνεται από την ποιοτική στάθμη και το χαρακτήρα τόσο του κράτους και των πολιτικών θεσμών, όσο και μορφών οργανωμένης δράσης που αναπτύσσονται από την ΚΠ