Οµάδα Εργασίας Σάββα Σαββόπουλου «Σαγήνη και τραύµα» Σαράντη Θανόπουλου «Μεταξύ επιθυµίας και αισθήµατος ευθύνης» Αλίκη Κατσαρού - Αλέξια Τατέου Στην οµάδα εργασίας υπήρξε µια πλούσια ανταλλαγή, την οποία είναι δύσκολο να αναπαραγάγουµε ακριβώς. Θα αναφερθούµε εδώ σε ορισµένες στιγµές της συζήτησης τις οποίες µπορέσαµε να καταγράψουµε. Η πρώτη ερώτηση προς τους οµιλητές αφορά τη διαπλοκή της σαγήνης µε τις άλλες πρωταρχικές φαντασιώσεις και η δεύτερη τον τρόπο µε τον οποίο η κατοχή του υποκειµένου από το αντικείµενο -σε πλαίσιο σαγήνης- συνδέεται µε την δυσκολία οριοθέτησης του εσωτερικού ψυχικού χώρου του υποκειµένου. Ο κ. Σαββόπουλος αναφέρεται στην συνέργεια των πρωταρχικών φαντασιώσεων, δηλαδή της Σαγήνης, του Ευνουχισµού και της Πρωταρχικής Σκηνής στην οργάνωση του ψυχισµού και υποστηρίζει ότι ποτέ δεν υπάρχει η µια χωρίς τις άλλες. Η φαντασίωση της πρωταρχικής σκηνής είναι ίσως η πρώτη, καθώς αφορά την γέννηση του υποκειµένου, έπεται η σαγήνη µέσω της οποίας η µητέρα ξυπνά το βρέφος λιβιδινικά και σε τρίτο χρόνο ακολουθεί η φαντασίωση του ευνουχισµού, ως γνώση ότι το παιδί δεν θα έχει την µητέρα. Ο κ. Σαββόπουλος διευκρινίζει ότι, όταν υπάρχει αντίληψη της πρωταρχικής σκηνής, δεν µιλάµε πια για φαντασίωση αλλά για συνουσία των γονιών. Οι φαντασιώσεις αυτές, εικονοποιηµένες εκφάνσεις του ενστίκτου, αποτελούν προαπεικονίσεις του τρόπου µε τον οποίο θα διαµειφθούν τα πράγµατα στη σχέση µε το αντικείµενο. Εάν το αντικείµενο δώσει τη δυνατότητα να Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1
συµβολοποιηθούν οι φαντασιώσεις αυτές και να οργανωθούν σε ένα αναπαραστατικό δίκτυο, η επιθυµία του παιδιού για το αντικείµενο αναδύεται στην προοπτική της αυτονόµησης και της ετερότητας, καθώς το παιδί εντάσσεται σταδιακά στην οιδιπόδεια φάση. Η ενόρµηση δεν µένει καθηλωµένη σε αρχαϊκές µορφές. Ο κ. Θανόπουλος ερωτάται στη συνέχεια για τον τρόπο µε τον οποίο αντιδιαστέλλεται η κίνηση της δηµιουργικής σαγήνης προς τα έξω µε την έννοια εκείνη της σαγήνης την οποία φανταζόµαστε ως ακινητοποίηση. Ετέθη προς τον κ.θανόπουλο και µια ερώτηση σχετικά µε τους κινδύνους της σαγηνευτικής κίνησης προς τον θεραπευτή, σε περιπτώσεις σοβαρών εξαρτήσεων όπως η τοξικοµανία. Από τον κ. Σαββόπουλο ζητήθηκε να απαντήσει τι εννοεί µε την σκέψη "η αρρώστια περνά σε µένα". Στη συνέχεια, µε αναφορά στην κλινική βινιέτα της παρουσίασής του, ετέθη το ερώτηµα εάν υπάρχει σαγήνη και από την πλευρά του πατέρα, η οποία µπορεί να φτάσει µέχρι την κακοποίηση του γιού. Στην απάντησή του ο κ. Θανόπουλος αναφέρεται στην εργασία του των δέκα τελευταίων χρόνων η οποία έχει δύο σκέλη, αφενός την τραγωδία (Γοργίας µε τον "φιλοπενθή πόθο") και αφετέρου το τραύµα, µε την έννοια της αποπλάνησης. Ένα σώµα, συνεχίζει ο οµιλητής, που δεν µπορεί να εµπλακεί στη σχέση, δεν είναι ζωντανό. Μια ψυχοσωµατική δοµή, άλλοτε ανοίγεται µέσω της σαγήνης σε µια βαθειά εµπλοκή στην ερωτική εµπειρία και άλλοτε η σαγήνη µετατρέπεται σε ερεθιστική έλξη, σε ένα επίπεδο στο οποίο ο ερωτισµός ισοπεδώνεται και η ενδεικνυόµενη ερωτική αποσταθεροποίηση δίνει την θέση της σε επικίνδυνες παραβιάσεις των ορίων. Για παράδειγµα, θεωρεί ότι στο όνειρο της βινιέτας του κ. Δηµόπουλου, ο αναλυόµενος βλέπει το δάχτυλο/ πέος/ ψυχανάλυση στο στόµα του, διότι ζητά να ευχαριστηθεί µε έναν επιφανειακό και επιδερµικό τρόπο, καθώς δεν έχει την Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2
δυνατότητα να αφήσει τη διέγερση να τον αγγίξει σε βάθος και να τον συναρπάσει. Η µητέρα, διευκρινίζει επίσης ο οµιλητής, µπορεί να είναι αλλά µπορεί και να µην είναι ικανή να αφεθεί στην σχέση µε το παιδί. Αυτό αποτυπώνεται στην φαντασίωση καθώς κατά τη στιγµή της επαφής του µε το µητρικό στήθος το παιδί είναι σε φαντασιωτική επαφή µε την πρωταρχική σκηνή, εντός της οποίας η µητέρα απεικονίζεται είτε να ανοίγεται προς τον πατέρα είτε όχι. Εξάλλου, η µητέρα δεν έχει έλεος στην αγάπη της για το παιδί. Η αγάπη της αυτή είναι µια άσπλαχνη αγάπη, αλλά το παιδί προστατεύεται, διότι παρεµβαίνει το αίσθηµα ευθύνης της µητέρας προς αυτό, το οποίο είναι επίσης προϊόν της εσωτερικής δυναµικής της µητέρας. Στο πλαίσιο της σαγήνης είτε αφήνοµαι να χαθώ στην αγκαλιά του άλλου, είτε αναγκάζω τον άλλο να αφεθεί σε µένα. Ο άλλος πόλος της άσπλαχνης αγάπης είναι η επιθυµία εγκατάλειψης. Γι' αυτό και η σαγήνη µπορεί να γίνει παραβίαση των ορίων, µε αποτέλεσµα είτε να καταστρέφεται το αντικείµενο αγάπης, είτε να καταστρέφεται το υποκείµενο από αυτό. Ο κ. Θανόπουλος διευκρινίζει ότι η επιθυµία ενέχει κίνδυνο, αλλιώς βρισκόµαστε σε συνθήκες σταθερότητας που ακινητοποιεί. Όταν το πάθος µέσα µου πηγαίνει προς τον άλλο, αυτός ο άλλος είναι πάντοτε επικίνδυνος. Είναι δύσκολο να αγαπήσεις χωρίς να µατώσεις. Η πληγή είναι πάντα παρούσα και µατώνει. Όµως το αίµα αυτό είναι ζωή. Στο τραύµα αντίθετα -όταν αναφερόµαστε σε αυτό εννοούµε µια εµπειρία πολύ πρώιµη- το αντικείµενο λειτουργεί επιδερµικά, µε όρους επιφανειακού ερεθισµού και όχι συµµετοχής σε µια βαθειά ερωτική εµπειρία. Τα κακοποιηµένα παιδιά αντιστέκονται στην διακίνηση αυτή και αντί πληγής εµφανίζουν αναστολή της επιθυµίας. Το παιδί σταµατά εκεί που το αγγίζει ο θάνατος. Σχετική µε αυτό είναι η φαντασίωση της Σφίγγας, η οποία συνιστά αναπαράσταση της τοποθέτησης ότι δεν έχουµε ανάγκη κάτι άλλο πέρα Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3
από τον εαυτό µας. Η Σφίγγα συγκρατεί ως «ανδρό-γυνο» την επιθυµία σε αυτή την ίδια. Εδώ συναντάµε την επανάληψη της τραυµατικής εµπειρίας, καθώς το άγγιγµα καθηλώνει την επιθυµία ακυρώνοντάς την. Η σκέψη ότι το αίνιγµα είναι χωρίς λύση συνιστά ώθηση προς την στασιµότητα. Το αντίθετο ακριβώς συµβολίζεται από τις Σειρήνες. Όποιος τις άκουσε δεν επιβίωσε. Στην συνέχεια τίθεται στους οµιλητές το θέµα της σαγήνης µέσα στη συνεδρία. Καθώς η σαγήνη δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς να συµµετέχει η ψυχοσωµατική οντότητα, µε ποιο τρόπο συµµετέχει το σώµα στην συνεδρία; Ο κ. Σαββόπουλος αναφέρεται, απαντώντας, στην µετάβαση του παιδιού από το ένστικτο αυτοσυντήρησης στη δυνατότητα να έχει πείνα για το γάλα και επιθυµία για το στήθος. Βεβαίως η σαγήνη είναι σωµατική. Αυτό που προφυλάσσει από το να γίνει τραυµατική, µε την έννοια της δεύτερης τοπικής, είναι η λειτουργία της "λογοκρισίας της ερωµένης" (Μ.Fain). Το παιδί αντιλαµβάνεται το ενδιαφέρον της µητέρας για τον πατέρα από µικρά σηµάδια, όπως το κοκκινάδι στα χείλια της. Τα πράγµατα οριοθετούνται και το παιδί ταυτίζεται -σε µία πορεία εξανθρωπισµού- µε την µητέρα που επιθυµεί τον πατέρα, αλλά και µε τον πατέρα ως αντικείµενο επιθυµίας της µητέρας. Με τον τρόπο αυτό τίθεται η βάση της ανθρώπινης αµφισεξουαλικότητας. Εξάλλου, γίνεται αναφορά στον M. de M Uzan ο οποίος γράφει, αναφερόµενος στο αναλυτικό ζεύγος, για τη Χίµαιρα, ένα τέρας µε δύο κεφάλια και τέσσερα πόδια. Είναι οι στιγµές όπου σε µιαν ανάλυση τα όρια χάνονται. Εκείνο που είναι σηµαντικό είναι ότι κατά τις περιστάσεις αυτές ο αναλυτή µπορεί να φαντασθεί, µέσω της αφύπνισης δικών του αισθητηριακών εγγραφών, ένα υλικό που θα τον βοηθήσει να αντιληφθεί τι διαµείβεται στην αναλυτική σχέση. Ο κ. Σαββόπουλος προτείνει να µη ξεχνάµε ότι η ελληνική Σφίγγα Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4
είναι, σε σχέση µε την Αιγυπτιακή, άγρια και επικίνδυνη. Είναι ένας κίνδυνος τον οποίο ο Οιδίπους καλείται να αντιµετωπίσει.σε µία µάχη σώµα µε σώµα, ο Οιδίπους είτε σκοτώνει τη Σφίγγα, είτε την ελέγχει για να τελέσει µαζί της έναν ιερό γάµο. Συνευρίσκεται µε αυτήν, την δαµάζει και επιτελείται µε τον τρόπο αυτό η µετάβαση από τη µητριαρχία στην πατριαρχία. Την σαγήνη οφείλει, τελικά, να την αναζήσει αλλά και να ξεφύγει απ αυτήν. Το ζήτηµα είναι σε τελευταία ανάλυση µε ποιο τρόπο το υποκείµενο θα αποφύγει την ψυχωσική λύση. Στη συνέχεια ετέθη µία ερώτηση για τη σχέση της σαγήνης µε το σώµα. Έγινε αναφορά στα Τρία δοκίµια για την θεωρία της σεξουαλικότητας του Freud. Στην πρώτη έκδοση, οι ερωτογόνες ζώνες ορίζονται ως δέκτες και παραγωγοί ερεθισµών, ενώ στις επόµενες οι ερωτογόνες ζώνες θεωρείται ότι παράγουν σεξουαλικό ερεθισµό και εξαφανίζεται η αναφορά στην ιδιότητά τους ως δεκτών. Οι ερωτογόνες ζώνες και οι αυτοερωτισµοί είναι οι φορείς της σαγήνης. Πότε η σαγήνη γίνεται τοξική; Διατυπώνεται η σκέψη ότι οι ερωτογόνες ζώνες λειτουργούν καλά µε την προϋπόθεση ότι υπάρχει στον ψυχισµό το πρόπλασµα του αντικειµένου, ούτως ώστε η απουσία του πραγµατικού αντικειµένου να µπορεί να αντιµετωπισθεί για ένα χρονικό διάστηµα µέσω των αυτοερωτικών δραστηριοτήτων, πιπίλισµα δακτύλου, αυτονανούριµσα κλπ. Όταν όµως οι ερωτογόνες ζώνες δεν έχουν µπορέσει να λειτουργήσουν καλά, στόχος του ψυχισµού είναι η εκφόρτιση, χωρίς όλη αυτή την εργασία µε το αντικείµενο. Ο κ. Θανόπουλος αναφέρει στο σηµείο αυτό ότι η ικανοποίηση χωρίς απόλαυση δεν εµπεδώνεται στο παιδικό ψυχόσωµα. Η ερώτηση συνεχίζεται µε αναφορά στον µηχανισµό µε τον οποίο εµπεδώνεται στο ψυχόσωµα η «κακή σαγήνη» και συγκεκριµένα µε την υπόθεση µιας αρνητικοποίησης του σώµατος και του µερικού αντικειµένου. Ακολουθεί ένα σχόλιο για τους αυτοερωτισµούς του παιδιού ενώ Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5
η µητέρα είναι παρούσα, ως αµυντική απόσυρση στις δικές του εσωτερικές διακινήσεις. Ο κ. Θανόπουλος αναφέρεται απαντώντας στο αίνιγµα. Θεωρεί ότι το αίνιγµα προδίδει µία τραγική ανησυχία. Ο Σοφοκλής αναθέτει στον Οιδίποδα να λύσει το αίνιγµα αλλά εκείνος δεν λύνει τίποτα. Είναι σηµαντικό να µην θεωρήσουµε τα ερωτήµατα απαντήσεις (Laplanche). Όπου υπάρχει αίνιγµα υπάρχει ύβρις, διότι πιστεύουµε ότι υπάρχει απάντηση. Η απάντηση, όµως, είναι στον άλλον. Αν θεωρήσουµε ότι εµείς θα την βρούµε στον εαυτό µας, βρισκόµαστε σε ψευδή αυτάρκεια. Ο κ.θανόπουλος τοποθετεί στη θέση του αινίγµατος το τραγικό δίληµµα της σαγήνης: αφού µπορεί να χαθούµε ή να χάσουµε τον άλλον, οδηγούµαστε σε µία δυναµική ισορροπία η οποία συνίσταται σε ανάληψη της ευθύνης. Σχετικά µε τις ερωτογόνες ζώνες υποστηρίζει ότι, αν το υποκείµενο συγκλονίζεται βαθιά από τις διεγέρσεις, µπορούµε να πούµε ότι διακινείται σε επίπεδο ψυχικής δοµής και όχι επιδερµικά. Μπορούµε όµως να φανταστούµε την ψυχή χωρίς σώµα; Mόνο σε συνθήκες ψυχικής κατάρρευσης υποστηρίζει ο κ.θανόπουλος, όπου το υποκείµενο προστατεύει την ψυχή αδιαφορώντας για το σώµα (αναφορά στους ανθρώπους που στις 11 Σεπτεµβρίου 2001 έπεσαν στο κενό από τους Διδύµους Πύργους της Ν.Υόρκης). Κατά τον Winnicott, ο νους παίρνει θέση σώµατος και αποπλανά την ψυχή. Στην ερώτηση εάν το σώµα συµµετέχει στη νοητική αποπλάνηση ο κ. Σαββόπουλος αναφέρεται στο παράδειγµα του Hitler και µιλά για την οµοφυλόφιλη υποταγή, κατά την οποία η ψυχική λειτουργία του υποκειµένου καταστέλλεται και το ίδιο υποτάσσεται στον ηγέτη, ταυτιζόµενο µαζί του. Σαγήνη υπάρχει σε κάθε περίπτωση όπου ο άλλος αποκλείεται από την αυτονόµηση και την ετερότητα και ωθείται σε συµβιωτικές σχέσεις. Για τον λόγο αυτό, είναι σηµαντική η ύπαρξη του άλλου, µέσα από την αναφερθείσα ήδη «λογοκρισία της ερωµένης». Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6
Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7