Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Μ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Μ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑ, Σ.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Μ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Μ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΑ, Σ. ΤΕΛΙΑΝΙΔΟΥ 1. Εισαγωγή Με τον όρο φυσική κληρονομιά, ορίζεται το σύνολο των φυσικών αντικειμένων και άυλων χαρακτηριστικών που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά, συμπεριλαμβανομένων στοιχείων όπως το τοπίο, το φυσικό περιβάλλον, η χλωρίδα και η πανίδα. Στην ουσία, η ανάγκη για προστασία της φυσικής κληρονομιάς προέκυψε όταν ο κίνδυνος για την υποβάθμιση αυτών των τόσο σημαντικών στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος -εξ αιτίας έντονων ανθρωπογενών πιέσεων- άρχισε να γίνεται όλο και πιο ορατός (Phillips, 1996). Γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα, ο βαθμός προστασίας της φυσικής κληρονομιάς να εξελίσσεται διαχρονικά τόσο από άποψη αυστηρότητας όσο και από άποψη εξειδίκευσης του θεσμικού πλαισίου με σκοπό την επίτευξη της εν λόγω προστασίας (Μπεριάτος, 2007). Αρχή για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος αποτελεί η θεσμοθέτηση και ένταξη σε καθεστώς προστασίας -πριν από ένα αιώνα περίπου- περιοχών όπως των πάρκων Yellowstone και Fontainebleau, που αποτέλεσαν αυτό το οποίο σήμερα περιγράφεται με τον όρο Προστατευόμενες Περιοχές. Η αντίληψη που αρχικά επεκράτησε ως προς τον τρόπο διαχείριση των περιοχών αυτών -αλλά και όσων θεσμοθετήθηκαν αργότερα- ήταν η επίτευξη απόλυτης προστασίας, μέσω υπερβολικά αυστηρών περιορισμών ( don t touch ) (Phillips, 1996). Ωστόσο, η αντίληψη αυτή εγκαταλείφθηκε σταδιακά, δίνοντας τη θέση της στην ιδέα της αειφορικής διαχείρισης, δηλαδή της ορθολογικής αξιοποίησης των πόρων του φυσικού περιβάλλοντος και της ταυτόχρονης προστασίας των περιοχών με υψηλή περιβαλλοντική αξία (Μπεριάτος, 2007). Τις τελευταίες δεκαετίες, η προστασία και η διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς αποτελεί αντικείμενο της περιβαλλοντικής πολιτικής των χωρών, αφού έχει γίνει κατανοητή η ανάγκη για προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας (Μπεριάτος, 2002). Η ανάγκη αυτή δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την βελτίωση του γενικότερου πλαισίου αναφοράς, με στόχο την καλύτερη διαχείριση του χώρου και κατ επέκταση την επίτευξη αειφορικής ανάπτυξης. Στην Ελλάδα η έννοια της προστασίας και διαχείρισης των περιοχών φυσικής κληρονομιάς -και δη αυτών με υψηλή οικολογική αξία- εισήχθη με αρκετά μεγάλη χρονική καθυστέρηση (Κασσιούμης, 1996). Παρόλα αυτά, τις τελευταίες δεκαετίες έχει διαμορφωθεί ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο με στόχο τη συνετή διαχείριση των περιοχών αυτών, συμπεριλαμβανόμενου και ενός δικτύου συνεργασίας μεταξύ κρατών, το οποίο ως στόχο έχει την ανάπτυξη διαφόρων πολιτικών τόσο από τα κράτη ξεχωριστά όσο και σε κοινοτικό και διεθνές επίπεδο, με σκοπό την αποτροπή της υποβάθμισης των περιοχών φυσικής κληρονομιάς. Ως αποτέλεσμα όλης αυτής της διαδικασίας, στην Ελλάδα πλέον έχει αναπτυχθεί ένα σύστημα σχεδιασμού και προγραμματισμού που αφορά στην προστασία της φύσης και ειδικά των Προστατευόμενων Περιοχών - ΠΠ, η έκταση των οποίων σήμερα καταλαμβάνει αρκετές χιλιάδες εκτάρια (Μπεριάτος, 2009). Μ. Παπαγεωργίου, Εντ. Διδασκαλίας ΤΜΧΠΠΑ (ΠΘ). E-mail: mpapageorgiou95@hotmail.com Μ. Γιαννούλα Σ. Τελιανίδου, Φοιτήτριες ΤΜΧΠΠΑ (ΠΘ) 1

Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα εργασία εξετάζει την πολιτική που ακολουθείται για τις περιοχές φυσικής κληρονομιάς και ειδικά τις ΠΠ στη χώρα μας. Ειδικότερα, εστιάζει στο θεσμικό πλαίσιο που διέπει την προστασία της φύσης, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο (Οδηγίες, Διεθνείς Συμβάσεις κλπ), καταγράφοντας και χαρτογραφώντας ένα μέρος αυτών και συγκεκριμένα των ήδη θεσμοθετημένων Προστατευόμενων Περιοχών (ΠΠ). Ακολούθως, αναφέρεται στα προγράμματα και στις χρηματοδοτήσεις που αφορούν την προστασία της φυσικής κληρονομιάς και του φυσικού περιβάλλοντος γενικότερα, ενώ ειδική αναφορά γίνεται και στο θεσμό και τον ρόλο των Φορέων Διαχείρισης (ΦΔ). Τέλος, η εργασία καταλήγει στη διατύπωση κατευθύνσεων χωροταξικού σχεδιασμού σε εθνική και περιφερειακή κλίμακα, με σκοπό την αποτελεσματικότερη διαχείριση και προστασία των ΠΠ αλλά και της φυσικής κληρονομιάς γενικότερα. 2. Θεσμικό πλαίσιο Η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί ζήτημα μεγάλης σημασίας τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως, αφού αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ποιότητα ζωής των σημερινών και των μελλοντικών γενεών. Ειδικά στην Ελλάδα, έχει θεσμοθετηθεί ένα σημαντικό πλήθος εργαλείων για την ορθολογική προστασία και διαχείριση του περιβάλλοντος, ενώ σημαντική είναι και η συμμετοχή της χώρας σε ένα δίκτυο Διεθνών Οργανισμών. Η Ελλάδα έχει υπογράψει έναν μεγάλο αριθμό διεθνών συμβάσεων, ενώ έχει προσαρμόσει τη νομοθεσία για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς σύμφωνα και με τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες (Λάσκου και Σκυριανού, 2008). Παρακάτω, περιγράφονται αναλυτικά τα πλαίσια και οι συμβάσεις σε τρία επίπεδα (διεθνές, ευρωπαϊκό, εθνικό). 2.1 Διεθνείς Συνθήκες και Συμβάσεις Όσον αφορά τις Διεθνείς Συνθήκες και Συμβάσεις, τις οποίες η Ελλάδα έχει επικυρώσει και δεσμευτεί να εφαρμόσει για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς, αυτές προέρχονται κατά κύριο λόγο από το Συμβούλιο της Ευρώπης και την UNESCO και είναι οι ακόλουθες: - Πρόγραμμα «Άνθρωπος και Βιόσφαιρα» (UNESCO), για τα αποθέματα της βιόσφαιρας (αρμοδιότητας Γενικής Γραμματείας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων) - Σύμβαση Ραμσάρ για την προστασία των υγροτόπων (αρμοδιότητας Γενικής Διεύθυνσης Περιβάλλοντος του ΥΠΕΚΑ) - Ευρωδίπλωμα του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο απονέμεται σε περιοχές οι οποίες αναγνωρίζονται ως περιοχές φυσικής κληρονομιάς ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος - Ευρωπαϊκό Δίκτυο Βιογενετικών Αποθεμάτων (Συμβούλιο της Ευρώπης) για τη διατήρηση αντιπροσωπευτικών δειγμάτων χλωρίδας, πανίδας και φυσικών περιοχών της Ευρώπης - Σύμβαση της Βαρκελώνης (Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές) για την προστασία των σημαντικών θαλάσσιων περιοχών και τη διατήρηση των φυσικών πόρων, των φυσικών τοπίων και των περιοχών πολιτιστικής κληρονομιάς της Μεσογείου - Σύμβαση για τα Μνημεία Παγκόσμιας Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO Αξίζει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες από τις περιοχές που υπάγονται σε καθεστώς προστασίας με βάση διεθνείς συνθήκες, προστατεύονται και από την εθνική νομοθεσία. 2

Παρ όλα αυτά η ένταξή τους σε διεθνή δίκτυα προστασίας επισημαίνει τον σημαντικό χαρακτήρα τους και την συμβολή της στην διατήρηση της βιοποικιλότητας. 2.2. Κανονισμοί και Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, σημαντικό για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς είναι το Δίκτυο Natura 2000 (ΦΥΣΗ 2000), το οποίο όμως δεν περιλαμβάνει τη λήψη μέτρων ή κανονισμών αλλά περιορίζεται στον χαρακτηρισμό περιοχών. Το Ευρωπαϊκό Οικολογικό αυτό Δίκτυο αφορά περιοχές που φιλοξενούν φυσικούς τύπους οικοτόπων και οικοτόπους ειδών, που είναι σημαντικοί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το δίκτυο αυτό περιλαμβάνει δύο κατηγορίες περιοχών: 1) τις «Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ)», όπως ορίζονται στην Οδηγία 79/409/ΕΟΚ για την ορνιθοπανίδα και 2) τους «Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ)», όπως ορίζονται στην Οδηγία 92/43/ΕΟΚ (www.ekby.gr, 2010). Η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ αφορά την διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας. Σκοπός της Οδηγίας είναι η προστασία της βιολογικής ποικιλότητας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων και ταυτόχρονα των ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας. Παράλληλα, προβλέπει την ίδρυση του δικτύου με την επωνυμία «ΦΥΣΗ 2000», που έχει ως στόχο τη διατήρηση και αποκατάσταση των τύπων φυσικών οικοτόπων και των ενδιαιτημάτων των ειδών. Η Οδηγία 79/409/ΕΟΚ «περί διατηρήσεως των άγριων πτηνών» από την άλλη, αφορά στην προστασία των ειδών και πληθυσμών της ορνιθοπανίδας (Κατσαδωράκης, 1999 Λάσκου και Σκυριανού, 2008). 2.3 Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο Η Ελλάδα, εκτός των Διεθνών Συμβάσεων που έχει υπογράψει και των Ευρωπαϊκών Οδηγιών που έχει ενσωματώσει στην εθνική νομοθεσία, έχει προχωρήσει από μόνη της στη θεσμοθέτηση ειδικών νομοθετικών εργαλείων με στόχο την προστασία και διαχείριση του περιβάλλοντος. Και αυτό φαίνεται από το σύνθετο θεσμικό πλαίσιο και από τις πολλές αρμόδιες αρχές, με συγκεκριμένες αρμοδιότητες η κάθε μία. Συγκεκριμένα, ανάμεσα στις σημαντικότερες κανονιστικές πράξεις συγκαταλέγονται: - Ο Ν.3044/03 περί μεταφοράς Συντελεστή Δόμησης, ο οποίος συστήνει τους 25 Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών - Ο Ν. 2742/99 για τον χωροταξικό σχεδιασμό και την αειφόρο ανάπτυξη, με τον οποίο εισήχθη η έννοια των Φορέων Διαχείρισης των Προστατευομένων Περιοχών - Ο Ν. 1650/86, για την προστασία του περιβάλλοντος, ο οποίος περιλαμβάνει ρυθμίσεις που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος και του τοπίου. Στον εν λόγω Νόμο διακρίνονται οι εξής πέντε (5) κατηγορίες Προστατευόμενων Περιοχών: α) Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης, β) Περιοχές Προστασίας της Φύσης, γ Εθνικά Πάρκα, δ) Προστατευόμενοι Φυσικοί Σχηματισμοί- Προστατευόμενα Τοπία και Στοιχεία του Τοπίου και ε) Περιοχές Οικοανάπτυξης. - Ο Ν. 998/1979 (Δασικός Νόμος) για την προστασία των δασών και των δασικών εν γένει εκτάσεων της χώρας, στον οποίο ορίζεται η έννοια του δάσους και της δασικής έκτασης και αναφέρονται οι κατηγορίες δασών και δασικών εκτάσεων. Ορίζονται επίσης οι αρμόδιοι φορείς για την προστασία των παραπάνω. - Ο Ν. 177/1975 ο οποίος αποτελεί αναθεώρηση του Δασικού Νόμου του 1969 και προβλέπει τη θεσμοθέτηση ελεγχόμενων κυνηγητικών περιοχών, καθώς και των εκτροφείων και καταφυγίων θηραμάτων. 3

- Το Νομοθετικό Διάταγμα 996/1971, το οποίο αποτελεί και αυτό αναθεώρηση του δασικού κώδικα του 1969 και στο οποίο προβλέπεται η ανακήρυξη δασικών εκτάσεων σε εθνικούς δρυμούς, αισθητικά δάση και μνημεία της φύσης. - Ο Ν. 1468/1950, ο οποίος μεταξύ άλλων ορίζει την έννοια των Τοπίων Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΤΙΦΚ) - Ο Ν. 856/1937 «Περί Εθνικών Δρυμών». Το παραπάνω νομοθετικό πλαίσιο εξασφαλίζει τη δυνατότητα διαχείρισης ποικίλων περιοχών με διαφορετικό βαθμό και αντικείμενο προστασίας. Παράλληλα, πέρα από τις παραπάνω νομοθετικές πράξεις, υπάρχει πλήθος διαταγμάτων και αποφάσεων, οι οποίες συγκεκριμενοποιούν τους όρους και τους περιορισμούς για τις περιοχές που χρήζουν προστασίας. 3. Η φυσική κληρονομιά της Ελλάδας Η Ελλάδα είναι μια χώρα με ποικίλο φυσικό περιβάλλον και περιοχές με ιδιαίτερη οικολογική και βιολογική αξία. Βέβαια, όπως είναι λογικό, από το σύνολο των περιοχών αυτών, άλλες υπάγονται σε καθεστώς προστασίας (είτε βάσει εθνικής νομοθεσίας είτε βάσει Διεθνών Συμβάσεων και Κοινοτικών Οδηγιών), ενώ για άλλες δεν προβλέπεται καμία συγκεκριμένη ρύθμιση με σκοπό την προστασία τους. Το παρόν κεφάλαιο, από το σύνολο των περιοχών φυσικής κληρονομιάς της χώρας, εστιάζει στις Προστατευόμενες Περιοχές (ΠΠ), καθώς για αυτές μόνο -λόγω της θεσμοθέτησής τους- μπορούν να υπάρξουν ακριβή στοιχεία και αναφορές. 3.1 Προστατευόμενες Περιοχές (ΠΠ) εθνικής και διεθνούς σημασίας Στο παρόν υποκεφάλαιο παρουσιάζονται οι Προστατευόμενες Περιοχές (ΠΠ), σύμφωνα με τις κατηγορίες που θεσπίζονται τόσο από το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο όσο και από το διεθνές δίκαιο. Σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία, στην Ελλάδα υπάρχουν έντεκα (11) είδη Προστατευόμενων Περιοχών (Πίνακας 1). Οι περιοχές αυτές αφορούν χερσαίες και θαλάσσιες εκτάσεις, πλούσιες σε βιοποικιλότητα και με μεγάλη οικολογική αξία. Οι περισσότερες από τις περιοχές αυτές καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις, ενώ υπάρχει και ένας μικρός αριθμός περιοχών οι οποίες είναι σημειακές, όπως για παράδειγμα τα διατηρητέα μνημεία της φύσης. Η έκταση των περιοχών αυτών ποικίλει ανά κατηγορία, ενώ είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ειδικά οι Εθνικοί Δρυμοί (Εθνικά Πάρκα) και οι περιοχές Οικοανάπτυξης αποτελούν «δευτερογενείς» Προστατευόμενες Περιοχές (Μπεριάτος, 2003), αφού με βάση τη νομοθεσία μπορούν να περιλαμβάνουν άλλες ζώνες προστασίας του Ν.1650/86 (π.χ. περιοχές απόλυτης προστασίας της φύσης, περιοχές προστασίας της φύσης κλπ). Επίσης, σύμφωνα και πάλι με την εθνική νομοθεσία (Ν.1650) τα Εθνικά Πάρκα μπορούν επίσης να περιλαμβάνουν ακόμη και Περιοχές Οικοανάπτυξης. Όπως είναι λογικό, μεταξύ των έντεκα (11) κατηγοριών Προστατευόμενων Περιοχών, ο βαθμός προστασίας διαφέρει ανάλογα με το αντικείμενο προστασίας. Επίσης, υπάρχουν και κάποιες κατηγορίες οι οποίες δεν έχουν έναν εμφανή και απόλυτο προστατευτικό χαρακτήρα (π.χ. Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές, Εκτροφεία Θηραμάτων). Παρόλα αυτά, η ύπαρξη τους ενέχει ένα μεγάλο βαθμό προστασίας, αφού περιορίζει και ελέγχει δραστηριότητες οι οποίες θα μπορούσαν να προκαλέσουν ανεπανόρθωτες και ανεξέλεγκτες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. 4

Με βάση το σύνολο των κατηγοριών ΠΠ της εθνικής νομοθεσίας, στην Ελλάδα η έκταση των Προστατευόμενων Περιοχών υπολογίζεται σε 2.160.498,51 Ηa (ο υπολογισμός έγινε βάσει χαρτογραφικού λογισμικού και δεδομένων του ΕΚΒΥ, χωρίς να υπολογίζονται οι αλληλεπικαλύψεις). Χάρτης 1: Προστατευόμενες Περιοχές της Ελλάδας με βάση την εθνική νομοθεσία (Πηγή: ιδία επεξεργασία από στοιχεία www.ekby.gr, 2010) Εκτός όμως από τις ΠΠ με βάση την εθνική νομοθεσία, στην Ελλάδα υπάρχουν και περιοχές οι οποίες υπάγονται σε καθεστώς προστασίας του Ευρωπαϊκού Δικαίου αλλά και των Διεθνών Συμβάσεων. Συγκεκριμένα, οι περιοχές αυτές, οι οποίες παρουσιάζονται αναλυτικά στον Πίνακα 2, εντοπίζονται σε ήδη θεσμοθετημένες περιοχές από την εθνική νομοθεσία και η διαχείρισή τους ανήκει στις Γενικές Γραμματείες των αρμόδιων Υπουργείων (Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής και Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων). Ένα σημαντικό γνώρισμά τους, είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχει δυνατότητα 5

άρσης του χαρακτηρισμού τους, εφ όσον παρατηρηθεί ότι δεν πληρούνται πλέον τα κριτήρια που αρχικά τις είχαν κατατάξει σε ΠΠ διεθνούς σημασίας (π.χ. περιοχές στις οποίες έχει απονεμηθεί το Ευρωδίπλωμα του Συμβουλίου της Ευρώπης). Κατηγορίες Π.Π. βάσει της εθνικής νομοθεσίας Αριθμός Περιοχών Έκταση σε H(a) Εθνικά Πάρκα 19 667.644,82 Αισθητικά Δάση 19 32.021,6 Διατηρητέα Μνημεία της Φύσης 52 15.970,5 Καταφύγια Άγριας Ζωής 607 1.067.756,7 Ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές 7 111.513,8 Εκτροφεία θηραμάτων 21 30.352,59 Περιοχές Προστασίας της Φύσης 5 13.368,4 Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης 3 3.391,7 Προστατευτικά Δάση 3 41.742,2 Προστατευόμενοι Φυσικοί Σχηματισμοί και Τοπία 4 4.581,2 Περιοχές Οικοανάπτυξης 3 172.155,0 Πίνακας 1: Προστατευόμενες Περιοχές (ΠΠ) βάσει της εθνικής νομοθεσίας (Πηγή: ιδία επεξεργασία από στοιχεία www.ekby.gr, 2010) Η καταμέτρηση δεν περιλαμβάνει τις Περιοχές Απόλυτης Προστασίας της Φύσης και Περιοχές Προστασίας της Φύσης που εντοπίζονται εντός Εθνικών Πάρκων. Κατηγορίες Π.Π. βάσει διεθνών δεσμεύσεων Αριθμός Περιοχών Έκταση σε H(a) Υγρότοποι Ραμσάρ 10 167.301 Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς 2 34.087 Αποθέματα Βιόσφαιρας 2 8.838 Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές 9 214.790 Βιογενετικά Αποθέματα 16 22.261 Περιοχές με Ευρωδίπλωμα 1 4.850 Πίνακας 2: Προστατευόμενες Περιοχές διεθνούς και ευρωπαϊκής σημασίας (Πηγή: ιδία επεξεργασία από στοιχεία www.ekby.gr, 2010) Τέλος, ειδική μνεία στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει και στο ευρωπαϊκό Δίκτυο «Natura 2000», το οποίο στην Ελλάδα αποτελείται από 239 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας (ΤΚΣ) και 163 Ζώνες Ειδικής Διατήρησης (ΖΕΠ) (με την τελευταία κατηγορία να μην έχει ακόμη θεσμοθετηθεί στη χώρα μας). Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι το σύνολο των περιοχών της χώρας που εντάσσονται στο εν λόγω Δίκτυο έχει έκταση 3.400.000 Ha ενώ καταλαμβάνει το 21% περίπου της χερσαίας έκτασης και το 6 % θαλάσσιας επιφάνειας της Ελλάδας (www.ekby.gr, 2010). Βέβαια, το παραπάνω ποσοστό μάλλον δεν είναι αξιόπιστο, καθώς μεταξύ των ΤΚΣ και των ΖΕΠ υπάρχει σημαντική χωρική αλληλεπικάλυψη Συγκεκριμένα, 31 ΤΚΣ είναι απολύτως ταυτόσημοι χωρικά με έναν αντίστοιχο αριθμό ΖΕΠ. Επιπλέον εκτός από την αλληλοκάλυψη των περιοχών, εσωτερικά του δικτύου υπάρχουν αλληλοκαλύψεις και με τις περιοχές οι οποίες καθορίζονται από την εθνική νομοθεσία, αφού το σύνολο σχεδόν των Προστατευόμενων Περιοχών που ορίζονται από αυτήν, περιλαμβάνει περιοχές ενταγμένες και στο δίκτυο «Φύση 2000». Εξαίρεση αποτελούν οι περιοχές οι οποίες καθορίζονται από τον Δασικό Κώδικα και κυρίως τα Καταφύγια Άγριας Ζωής. 6

Χάρτης 2: Προστατευόμενες Περιοχές διεθνούς και ευρωπαϊκής σημασίας (Πηγή: ιδία επεξεργασία από στοιχεία www.ekby.gr, 2010) 3.2 Φορείς Διαχείρισης ΠΠ Αν και η θεσμοθέτηση (υπαγωγή σε καθεστώς προστασίας) περιοχών με υψηλή οικολογική και περιβαλλοντική αξία είναι αναγκαία, από μόνη της δεν αποτελεί ικανή συνθήκη για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς. Και αυτό, καθώς τον σημαντικότερο ίσως ρόλο στην κατεύθυνση αυτή καλείται να διαδραματίσει ο τρόπος διαχείρισης των περιοχών αυτών. Στην Ελλάδα, με σκοπό την ορθολογική και αποτελεσματική διαχείριση των Προστατευόμενων Περιοχών, θεσπίστηκε με τον Ν.2742/99 (αρθρ.15) ο θεσμός των Φορέων Διαχείρισης (ΦΔ). Σύμφωνα με το εν λόγω νομοθέτημα, οι Φορείς Διαχείρισης μπορούν να ιδρύονται για τη διοίκηση και διαχείριση περιοχών, στοιχείων και συνόλων της φύσης και του τοπίου που αναφέρονται στο άρθρο 18 του Ν. 1650/1986. Ανάμεσα στις αρμοδιότητες-στόχους των ΦΔ, συγκαταλέγονται οι εξής: 7

η διατήρηση της βιοποικιλότητας η διατήρηση της λειτουργικής ικανότητας και της δομής των οικοσυστημάτων της περιοχής η προστασία και βελτίωση της παραγωγικότητας του εδάφους και του νερού των υδάτινων συστημάτων η φύλαξη του χώρου η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του κοινού η περιβαλλοντική εκπαίδευση και ο σχεδιασμός επιχειρησιακών πολιτικών περιβάλλοντος Επίσης, οι Φορείς Διαχείρισης, οι οποίοι αποτελούν ΝΠΙΔ και δημοσίου ενδιαφέροντος, είναι αρμόδιοι για την κατάρτιση και εφαρμογή των κανονισμών διοίκησης και λειτουργίας των προστατευομένων αντικειμένων, καθώς και των σχεδίων διαχείρισής τους. Επιπλέον, πρέπει να παρακολουθούν και να αξιολογούν την εφαρμογή των κανονιστικών όρων και περιορισμών καθώς και των κανονισμών διοίκησης και λειτουργίας και των σχεδίων διαχείρισης. Το πιο σημαντικό έργο που επιτελούν είναι και η κατάρτιση μελετών και ερευνών, καθώς και η εκτέλεση τεχνικών ή άλλων έργων που περιλαμβάνονται στο οικείο σχέδιο διαχείρισης και στα αντίστοιχα προγράμματα δράσης, η ανάληψη εκπόνησης ή εκτέλεσης εθνικών ή ευρωπαϊκών προγραμμάτων και δράσεων σχετικών με την περιοχή ευθύνης τους και η ενημέρωση, εκπαίδευση και κατάρτιση του πληθυσμού σε θέματα αναγόμενα στις αρμοδιότητες και σκοπούς των ΦΔ, καθώς και στην προστασία των περιοχών ευθύνης τους. Οι Φορείς Διαχείρισης χρηματοδοτούνται και διαχειρίζονται πόρους που προέρχονται από διάφορα Υπουργεία, Οργανισμούς και Επιχειρήσεις του ευρύτερου δημοσίου τομέα, το ΕΤΕΡΠΣ και άλλα νομικά πρόσωπα, από κοινοτικούς και εθνικούς πόρους που διατίθενται για την εκπόνηση προγραμμάτων, μελετών και ερευνών και από προσόδους από την εκμετάλλευση περιουσιακών στοιχείων, επιχορηγήσεις, δωρεές, κληρονομιές, κληροδοσίες. Επιπλέον μπορούν να αξιοποιούν έσοδα από την πώληση υλικών, εκδόσεων, δεδομένων και κάθε άλλου πνευματικού προϊόντος που παράγουν ή εκμεταλλεύονται οι ίδιοι και από επιχορηγήσεις από άλλες πηγές και κάθε άλλο έσοδο από οποιαδήποτε αιτία. Παρά τη θέσπιση του θεσμού με Νόμο του 1999, στην πράξη οι 25 από τους 28 υπάρχοντες σήμερα ΦΔ, ιδρύθηκαν μαζικά το 2003 με τον Ν. 3044 (ΦΕΚ 197/Α/27-8-2002) 1. Παράλληλα, σύμφωνα με μια πρόσφατη έρευνα του 2008 (Μπεριάτος, 2009) που ως στόχο είχε να αποτιμήσει τη λειτουργία των ΦΔ, διαπιστώθηκε ότι κατά την πρώτη 5ετία της δράσης τους παρουσιάστηκαν διάφορα προβλήματα, κυρίως όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα τους. Πιο συγκεκριμένα, ανάμεσα στα βασικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι ΦΔ είναι τα ακόλουθα: έλλειψη μόνιμου επιστημονικού προσωπικού, έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των φορέων (που δεν δίνει την δυνατότητα για την ανταλλαγή εμπειριών, χρήσιμων για την βελτίωση της αποτελεσματικότητας τους) και ελλιπής κοινοτική και εθνική χρηματοδότηση (που δεν διευκολύνει τη δράση τους). Με δεδομένο τον παραπάνω απολογισμό, ίσως τελικά να δικαιολογείται και η συζήτηση που διεξάγεται τους τελευταίους μήνες από το Υπουργικό Συμβούλιο για μείωση του αριθμού των Φορέων Διαχείρισης σε 13 (όσες και οι Περιφέρεις της χώρας).(http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=13816&subid=2&pubid=11033148, 2010). Ωστόσο, αν και η μείωση του αριθμού των ΦΔ θα διευκόλυνε την οργάνωση, λειτουργία αλλά και υλοποίηση των σχεδίων τους, η αντιστοίχησή τους με διοικητικά όρια (ακόμη και αυτά μιας Περιφέρειας) είναι αμφίβολο αν θα είναι στην πράξη αποτελεσματική. Και αυτό καθώς οι ΠΠ από τη φύση τους δεν ακολουθούν διοικητικά όρια. Αντίθετα, πολύ συχνά τα ξεπερνούν, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση του Εθνικού Δρυμού Ολύμπου. Επίσης, 8

εντός μιας Περιφέρειας συνήθως υπάρχουν πολλές και διαφορετικής υφής ΠΠ (υδροβιότοποι, Θαλάσσια Πάρκα, Εθνικοί Δρυμοί), γεγονός το οποίο σημαίνει ότι η λειτουργία ενός και μόνον ΦΔ (ανά Περιφέρεια), θα καταστεί αρκετά πολύπλοκη και προβληματική εάν δεν ενισχυθεί με το κατάλληλο και εξειδικευμένο για κάθε περίπτωση ΠΠ επιστημονικό προσωπικό. Επομένως, ειδικά το θέμα της λειτουργίας των ΦΔ απαιτεί μεγάλη προσοχή, καθώς άπτεται ενός ιδιαίτερα σημαντικού και ευαίσθητου ζητήματος, αυτό της ορθολογικής και ολοκληρωμένης διαχείρισης των ΠΠ, που αποτελεί και παγκόσμιο ζητούμενο. 4. Προγράμματα Δράσης και χρηματοδοτήσεις για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς κατά την τελευταία δεκαετία Η διαχείριση και η προστασία των ΠΠ και της φυσικής κληρονομιάς γενικότερα, απαιτεί μια σειρά από δράσεις και ενέργειες, οι οποίες με τη σειρά τους απαιτούν χρηματοδότηση για την υλοποίησή τους. Στην Ελλάδα, οι δράσεις και ενέργειες για την προστασία και διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς χρηματοδοτούνται είτε από τον εθνικό προϋπολογισμό είτε από κοινοτικά κονδύλια. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στην εθνική χρηματοδότηση, αυτή υλοποιείται είτε μέσω του Ταμείου ΕΤΕΡΠΣ, είτε μέσω του Προγράμματος «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη». Αντίστοιχα, όσον αφορά στην κοινοτική χρηματοδότηση, αυτή υλοποιείται είτε μέσω των Τομεακών Προγραμμάτων (Επιχειρησιακά Προγράμματα ΕΠ) είτε μέσω των Περιφερειακών Προγραμμάτων (Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα-ΠΕΠ). Ειδικότερα, όσον αφορά το ΕΤΕΡΠΣ (Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομικών Σχεδίων), το οποίο συστάθηκε το 1972 και αποτελεί ΝΠΔΔ υπό την εποπτεία του ΥΠΕΚΑ (πρώην ΥΠΕΧΩΔΕ), ως σκοπό έχει την επιδότηση ή δανειοδότηση των ΟΤΑ για την κατασκευή έργων τα οποία στοχεύουν στην αποκατάσταση του περιβάλλοντος αλλά και σε άλλες περιβαλλοντικές δράσεις. Συγκεκριμένα, λαμβάνοντας υπόψη τους στόχους της εθνικής στρατηγικής για τη βιώσιμη ανάπτυξη αλλά και την ανάγκη για αποτελεσματική διαχείριση των ΠΠ, το ΕΤΕΡΠΣ χρηματοδοτεί το Πρόγραμμα «Διαχείριση Προστατευομένων Περιοχών». Το Πρόγραμμα αυτό αποτελείται από δύο μέρη, το τριετές πρόγραμμα διαχείρισης Προστατευομένων Περιοχών και το ετήσιο πρόγραμμα περιβαλλοντικών παρεμβάσεων τοπικής εμβέλειας. Το τριετές πρόγραμμα (2003-2005) είχε συνολικό προϋπολογισμό 12εκατ., χρηματοδοτώντας δράσεις για καθορισμένες περιοχές οι οποίες δεν ανήκουν στην δικαιοδοσία των Φορέων Διαχείρισης και απευθύνονταν σε Ακαδημαϊκά Ιδρύματα, ΟΤΑ αλλά και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις περιβαλλοντικού χαρακτήρα, οι οποίοι ανέλαβαν την ευθύνη για την υλοποίηση των δράσεων. Επιπλέον, το ετήσιο πρόγραμμα περιβαλλοντικών παρεμβάσεων τοπικής εμβέλειας, περιλάμβανε δράσεις οι οποίες δεν εντάσσονταν στις παραπάνω περιοχές (http://www.minenv.gr/7/eterps.htm,2010) Επίσης, όσον αφορά το χρηματοδοτούμενο από τον εθνικό προϋπολογισμό Πρόγραμμα «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη 2002-2004», έχουν υλοποιηθεί συνολικά 289 έργα. Οι βασικοί φορείς υλοποίησης των έργων ήταν 132 ΟΤΑ, 98 περιβαλλοντικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) και 40 ΑΕΙ. Σημαντικό είναι επίσης να αναφερθεί ότι ανά φορέα υλοποίησης, εκδηλώθηκε ενδιαφέρον για την εκτέλεση περισσότερων του ενός έργων. Ειδικότερα, όσον αφορά στα καθεαυτό έργα, αφορούσαν κυρίως την ευαισθητοποίηση του κοινού και λιγότερο την παρακολούθηση και προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Η πλειονότητά τους αφορούσε δράσεις σε περιοχές του δικτύου «Natura», ενώ υπήρξαν και έργα των οποίων οι δράσεις αφορούσαν διάφορες περιοχές 9

πέραν του εν λόγω δικτύου, οι οποίες όμως παρουσίαζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη περιβαλλοντικής αξίας (http://www.minenv.gr/7/eterps.htm,2010). ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΕΠΠΕΡ Άμεση χρηματοδότηση (ειδικά για τη φυσική κληρονομιά)* Έμμεση χρηματοδότηση (γενικά για το περιβάλλον)** Μέτρο 1.1: Παρακολούθηση ποιότητας νερών 12 ΜEURO Μέτρο 3.1: Πολιτική προστασία 5,4 ΜEURO Μέτρο 3.2: Προστασία και αποκατάσταση τοπίου 14 ΜEURO Μέτρο 3.3: Καταπολέμηση θαλάσσιας ρύπανσης 7,4 ΜEURO Μέτρο 4.1: Μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης 28,6 ΜEURO Μέτρο 5.1: Οργάνωση και ενεργοποίηση της λειτουργίας περιβαλλοντικών φορέων και μηχανισμών όπως το Εθνικό 23,8 ΜEURO Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης Μέτρο 5.2: Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση 2,8 ΜEURO Μέτρο 8.1: Προστασία και διαχείριση βιοτόπων οικοτόπων, προστασία ειδών, περιοχές ιδιαίτερου φυσικού 54,88 ΜEURO κάλλους Μέτρο 8.2: Επαναδημιουργία λίμνης Κάρλας 152,02 ΜEURO Μερικό Σύνολο 100,08 ΜEURO 226,02 ΜEURO ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Μέτρο 6.2: Ταμίευση και εκμετάλλευση επιφανειακών απορροών Τεχνητοί εμπλουτισμοί υπόγειων υδροφορέων εκσυγχρονισμός και βελτίωση των συνθηκών άρδευσης Μέτρο 6.3: Σχέδια διαχείρισης για την αειφόρο ανάπτυξη δασικών και οικολογικά ευαίσθητων περιοχών 142 MEURO 20 MEURO Μέτρο 7.7: Διαχείριση των Υδατικών Πόρων της Γεωργίας 18,7 MEURO Μέτρο 7.10: Προστασία του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με τη γεωργία, τη δασοκομία, τη διατήρηση του τοπίου, 16,4 MEURO καθώς και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων Μερικό Σύνολο 162 MEURO 35,1 MEURO ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Περιφέρεια Μακεδονίας - Θράκης 20,8 ΜEURO 362 MEURO Περιφέρεια Θεσσαλίας- Στερεάς Ελλάδας- Ηπείρου 13,47 ΜEURO 259,4 MEURO Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας 18,4 MEURO 252,2 MEURO Περιφέρεια Αττικής 202 MEURO Περιφέρεια Κρήτης και νήσων Αιγαίου 8,2 MEURO 211,4 MEURO Μερικό Σύνολο 60,87 MEURO 1.287 MEURO Γενικό Σύνολο 222,95 MEURO 1548,12 MEURO Πίνακας 3: Κοινοτική χρηματοδότηση για την προστασία και διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς και του φυσικού περιβάλλοντος την περίοδο 2000-2006 (Πηγή: ιδία επεξεργασία στοιχείων από τα σχετικά προγράμματα) * Στη στήλη «άμεση χρηματοδότηση» περιλαμβάνονται χρηματοδοτήσεις που αφορούσαν εξολοκλήρου δράσεις και έργα για τις ΠΠ και την αναβάθμιση της φυσικής κληρονομιάς. ** Στη στήλη «έμμεση χρηματοδότηση» περιλαμβάνονται χρηματοδοτήσεις πάσης φύσης δράσεων που έχουν ως αποτέλεσμα τη γενικότερη αναβάθμιση της ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος. Όσον αφορά τις κοινοτικές χρηματοδοτήσεις για την προστασία και διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς και των ΠΠ, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αυτές προέρχονται από τα Τομεακά και Περιφερειακά Προγράμματα και τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά 10

Προγράμματα. Ειδικότερα, από το σύνολο των Τομεακών Προγραμμάτων, αυτά που προβλέπουν χρηματοδοτήσεις για την προστασία και διαχείριση του περιβάλλοντος και της φυσικής κληρονομιάς για τις περιόδους 2000-2006 και 2007-2014 είναι δύο: το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον (Ε.Π.ΠΕΡ.) και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Αγροτική Ανάπτυξη- Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου (το οποίο δεν υπάρχει πια ως τομεακό Ε.Π. στο νέο ΕΣΠΑ 2007-2013). Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά τα Περιφερειακά Προγράμματα, το σύνολό τους περιλάμβανε και περιλαμβάνει και σήμερα ξεχωριστές δράσεις με αναφορά στην αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος γενικά, αλλά και στην προστασία της φυσικής κληρονομιάς ειδικότερα. Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 3, στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον (Ε.Π.ΠΕΡ.), για την προγραμματική περίοδο 2000-2006, η άμεση χρηματοδότηση που αφορούσε την προστασία και διαχείριση των ΠΠ και της φυσικής κληρονομιάς ανερχόταν σε 100,08ΜEURO, ενώ η έμμεση χρηματοδότηση γενικά για την αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος σε 226,02ΜEURO. Επίσης, όπως προκύπτει από τον Πίνακα 4, από το Ε.Π. Περιβάλλον-Αειφόρος Ανάπτυξη (που αντικατέστησε το Ε.Π.ΠΕΡ.) για την προγραμματική περίοδο 2007-2013, η άμεση χρηματοδότηση ανέρχεται σε 180 MEURO, ενώ η έμμεση σε 464 MEURO. Παρατηρείται δηλαδή μια σημαντική αύξηση τόσο της άμεσης όσο και της έμμεσης χρηματοδότησης δράσεων για τη φυσική κληρονομιά και το περιβάλλον μεταξύ των δύο προγραμματικών περιόδων. Άμεση χρηματοδότηση (ειδικά για τη φυσική κληρονομιά) ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ» Έμμεση χρηματοδότηση (γενικά για το περιβάλλον) Προστασία Ατμοσφαιρικού Περιβάλλοντος Αντιμετώπιση Κλιματικής Αλλαγής Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας 404 ΜEURO Προστασία και Διαχείριση Υδατικών Πόρων 20 ΜEURO Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος & Βιοποικιλότητας 180 ΜEURO Πρόληψη & Αντιμετώπιση Περιβαλλοντικού Κινδύνου 40 ΜEURO Μερικό Σύνολο 180 ΜEURO 464 MEUR) ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Περιφέρεια Μακεδονίας Θράκης 20,6 ΜEURO 581,9 ΜEURO Περιφέρεια Κρήτης και νήσων Αιγαίου 11,2 ΜEURO 115,02 ΜEURO Περιφέρεια Αττικής 28 ΜEURO 539,5 ΜEURO Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας 13,7 ΜEURO 136,8 ΜEURO Περιφέρεια Θεσσαλίας- Στερεάς Ελλάδας- Ηπείρου 26.3 ΜEURO 139,7 ΜEURO Μερικό Σύνολο 99,8 MEURO 1.512,92 MEURO Γενικό Σύνολο 279,8 ΜEURO 1.976,9 ΜEURO Πίνακας 4: Κοινοτική χρηματοδότηση για την προστασία και διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς και του φυσικού περιβάλλοντος την περίοδο 2007-2013 (Πηγή: ιδία επεξεργασία στοιχείων από τα σχετικά προγράμματα) Αντίστοιχα, η ίδια αύξηση στη χρηματοδότηση παρατηρείται και στα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα. Συγκεκριμένα, ενώ κατά την προγραμματική περίοδο 2000-2006 η άμεση χρηματοδότηση για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς ήταν 60,87MEURO και η έμμεση (για την αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος) 1.287MEURO 11

(Πίνακας 3), κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2007-2013 οι αντίστοιχες χρηματοδοτήσεις ανέρχονται σε 99,8 MEURO και 1.512,93 MEURO (Πίνακας 4). Τέλος, όσον αφορά στις χρηματοδοτήσεις από το Ε.Π. Αγροτική Ανάπτυξη - Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου, αυτές ίσχυσαν μόνο για την περίοδο 2000-2006, αφού αντίστοιχό του κατά την περίοδο 2007-2013 δεν υπάρχει. Παρ όλα αυτά, δηλαδή παρά την απουσία κατά την τρέχουσα προγραμματικής περίοδο αντίστοιχου Ε.Π. με αυτό της Αγροτικής Ανάπτυξης - Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου, τόσο η άμεση χρηματοδότηση για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς όσο και η έμμεση χρηματοδότηση γενικά για την αναβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, διαχρονικά αυξήθηκαν. 5. Αρχές και κατευθύνσεις χωροταξικού σχεδιασμού για την προστασία και ανάδειξη της φυσικής κληρονομιάς Η προστασία και η ανάδειξη της φυσικής κληρονομιάς αποτελεί σήμερα σημαντική προτεραιότητα και προϋπόθεση για τη βιώσιμη ανάπτυξη όλων των περιοχών. Στο πλαίσιο αυτό, ο ρόλος του χωροταξικού σχεδιασμού κρίνεται ιδιαίτερα καθοριστικός, δεδομένου ότι μπορεί να εξασφαλίσει -με τη χρήση των κατάλληλων εργαλείων και μέτρων- την επίτευξη του στόχου της προστασίας, διατήρησης και ορθολογικής διαχείρισης των Προστατευόμενων Περιοχών και εν γένει της φυσικής κληρονομιάς μιας περιοχής/χώρας. Ειδικότερα, ο χωροταξικός σχεδιασμός προκειμένου να είναι ολοκληρωμένος θα πρέπει να εφαρμόζεται ταυτόχρονα σε δύο επίπεδα: εθνική/διεθνή κλίμακα και τοπική/περιφερειακή κλίμακα. Σε εθνική/διεθνή κλίμακα, καθώς η φυσική κληρονομιά δεν γνωρίζει -τεχνητά από τα κράτη ή τις περιφέρειες- σύνορα, ενώ επίσης η προστασία της φυσικής κληρονομιάς δεν μπορεί να περιορίζεται και να εξαντλείται στα αυστηρά όρια του προστατευτέου αντικειμένου. Αντίστοιχα, σε τοπική/περιφερειακή κλίμακα, καθώς ο όποιος σχεδιασμός για τη φυσική κληρονομιά πρέπει ταυτόχρονα να εξειδικεύεται σε τέτοιο βαθμό, ώστε να εξασφαλίζεται τόσο η προστασία των διαφόρων περιοχών φυσικής κληρονομιάς, όσο και η δυνατότητα αξιοποίησης του φυσικού πλούτου μιας περιοχής με επωφελή για την τοπική κοινωνία τρόπο. Στο πλαίσιο αυτό, κάποιες γενικές αρχές και κατευθύνσεις χωροταξικού σχεδιασμού σε εθνική κλίμακα είναι: - Επιδίωξη δημιουργίας χωρικά συνεχόμενου δικτύου φυσικής κληρονομιάς, - Διαβάθμιση του βαθμού προστασίας των περιοχών εντός του δικτύου φυσικής κληρονομιάς, ώστε αυτές να εντάσσονται όσο πιο «ομαλά» γίνεται στο ευρύτερο χωρικό-οικονομικό σύστημα, - Επέκταση του θεσμού των Φορέων Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών και δικτύωση μεταξύ τους. Ειδικότερα, όσον αφορά στη δημιουργία ενός χωρικά συνεχόμενου δικτύου φυσικής κληρονομιάς, αυτό κρίνεται απαραίτητο προκειμένου οι περιοχές με υψηλή περιβαλλοντική αξία να μην αποτελούν «ξεκομμένες νησίδες», αλλά να εντάσσονται «ομαλά» στο ευρύτερο περιβάλλον, του οποίου άλλωστε αποτελούν συνέχεια. Φυσικά, το δίκτυο αυτό, προκειμένου να είναι πλήρες και ορθολογικά προσδιορισμένο, εκτός από τις ήδη θεσμοθετημένες προστατευόμενες περιοχές (Εθνικά Πάρκα, φυσικοί σχηματισμοί και τοπία, περιοχές οικοανάπτυξης κλπ), θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει υποχρεωτικά και «ενδιάμεσο χώρο» μεταξύ των περιοχών αυτών (π.χ. περιοχές του δικτύου Natura, δάση), ώστε να εξασφαλίζεται η φυσική συνέχεια μεταξύ τους. 12

Κατ επέκταση, ο σχεδιασμός εντός του δικτύου θα πρέπει να φροντίζει για τη διαβάθμιση της αυστηρότητας των όρων και περιορισμών με σκοπό την προστασία, ώστε οι όποιες ρυθμίσεις να μην καθιστούν όλες τις περιοχές εντός του δικτύου «απαγορευτικές» για τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του, αλλά να επιτρέπουν την σταδιακά ομαλή οργάνωση των κατάλληλων παραγωγικών και λοιπών δραστηριοτήτων, στις πιο πρόσφορες θέσεις εκτός των περιοχών υψηλής περιβαλλοντικής αξίας. Φυσικά, στην κατεύθυνση αυτή, κρίσιμος είναι ο ρόλος των Φορέων Διαχείρισης, οι οποίοι θα πρέπει να ενισχυθούν ακόμη περισσότερο, ενώ επίσης θα πρέπει να δικτυωθούν και μεταξύ τους. Παράλληλα, οι Φορείς Διαχείρισης θα πρέπει να επεκταθούν χωρικά, ώστε να έχουν αρμοδιότητα πέραν των αυστηρών ορίων των Εθνικών Πάρκων που κατά κύριο λόγο ισχύει σήμερα, δηλαδή να συμπεριλάβουν στις αρμοδιότητές τους ενδεχομένως και γειτονικές τους περιοχές, που θα φέρουν έναν ήδη αυστηρό χαρακτήρα θεσμοθετημένης προστασίας και θα έχουν συναφές προστατευτέο αντικείμενο. Κατεβαίνοντας κλίμακα και εξειδικεύοντας ακόμη περισσότερο, ο χωροταξικός σχεδιασμός σε τοπική-περιφερειακή κλίμακα, θα πρέπει να ακολουθεί τις παρακάτω αρχές και κατευθύνσεις: - εξασφάλιση κατά το δυνατόν συνέχειας του δικτύου φυσικής κληρονομιάς στο τοπικόπεριφερειακό επίπεδο, - ρύθμιση χρήσεων γης εντός Προστατευόμενων Περιοχών και γενικότερα εντός των περιοχών που ανήκουν στο δίκτυο φυσικής κληρονομιάς, - σύνδεση περιοχών φυσικής κληρονομιάς με την ευρύτερη περιοχή, - πρόνοια και προστασία των περιοχών των δικτύων από εκδήλωση φυσικών καταστροφών, - αποκατάσταση περιβαλλοντικά υποβαθμισμένων περιοχών εντός αλλά και εκτός του δικτύου (που επηρεάζουν άμεσα το δίκτυο) Ειδικότερα, όσον αφορά στην εξασφάλιση της χωρικής συνέχεια του δικτύου, αυτό μπορεί να επιτευχθεί εκτείνοντας τα όρια του δικτύου με τρόπο ώστε να συμπεριληφθούν εντός: δάση, ποτάμια, περιοχές που ανήκουν στο δίκτυο Natura κλπ. Ειδικά για τις τελευταίες περιοχές (Natura), ιδανικό θεωρείται επίσης να υπαχθούν και σε καθεστώς προστασίας (όπου δεν έχει γίνει) με βάση τα εργαλεία που προβλέπονται από τον Ν.1650/80. Επίσης, όσον αφορά στις ρυθμίσεις εντός των Π.Π. και γενικότερα εντός του δικτύου φυσικής κληρονομιάς, ο χωροταξικός σχεδιασμός θα πρέπει να εξειδικεύεται καταλλήλως όσον αφορά στις χρήσεις γης, ώστε οι περιοχές που εντάσσονται σε αυτό (δίκτυο) να αποτελούν ενιαίο και αδιαίρετο χωρικό-οικονομικό σύστημα με την ευρύτερη περιοχή τους. Συγκεκριμένα, ο βαθμός αυστηρότητας στους όρους και περιορισμούς των χρήσεων γης εντός του δικτύου θα πρέπει να ποικίλει ανάλογα, ώστε τμήματα των περιοχών αυτών να μπορούν να αξιοποιούνται και να αναπτύσσουν ήπιες παραγωγικές ή αναπτυξιακές δραστηριότητες, καθώς και μορφές τουρισμού (π.χ. δίκτυο καταφυγίων, σημεία θέασης, περιοχές αναρριχήσεων, αγροτουριστικά ή οικοτουριστικά πάρκα, ορεινός τουρισμός κλπ). Παράλληλα, σε αυτό το επίπεδο σχεδιασμού θα πρέπει να εξασφαλίζεται ικανοποιητική σύνδεση των περιοχών του δικτύου -και δη των τμημάτων που αξιοποιούνται αναπτύσσοντας ήπιες μορφές τουρισμού- με την ευρύτερη περιοχή γενικά αλλά και ειδικά με γειτονικούς τουριστικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς πόλους ανάπτυξης. Επιπλέον, ειδική μέριμνα θα πρέπει να υπάρξει και για την προστασία των Προστατευόμενων Περιοχών αλλά και εν γένει των περιοχών του δικτύου από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές, κατολισθήσεις κλπ), αλλά και από άλλα φυσικά φαινόμενα 13

(ερημοποίηση κλπ). Στο πλαίσιο αυτό, επιθυμητή θεωρείται η δημιουργία Παρατηρητηρίων της Φύσης σε διάφορες θέσεις εντός του δικτύου. Τέλος, πέραν των όποιων παρεμβάσεων με στόχο τη διατήρηση της φυσικής κληρονομιάς, αυτονόητο είναι ότι ο χωροταξικός σχεδιασμός θα πρέπει να μεριμνά και για τη θεραπεία/ αποκατάσταση των περιβαλλοντικά υποβαθμισμένων περιοχών (λατομεία, brownfields, παράνομες χωματερές κλπ), τόσο εντός όσο και εκτός του δικτύου, εφαρμόζοντας τα κατάλληλα χωροταξικά εργαλεία (ΠΕΧΠ, ΖΕΠΕ κ.ο.κ.). 6. Συμπεράσματα Η προστασία της φυσικής κληρονομιάς και δη των ΠΠ προβάλει πια ως επιτακτική ανάγκη της σύγχρονης εποχής, ειδικά αν αναλογιστεί κανείς τις δυσάρεστες εξελίξεις περιβαλλοντικής υποβάθμισης που συντελούνται σε παγκόσμιο επίπεδο. Πέραν αυτού όμως, η διατήρηση και η διαχείριση της φυσικής κληρονομιάς, καθίσταται επίσης αναγκαία και για οικονομικούς λόγους, αφού η φύση εκτός από πλουτοπαραγωγική πηγή, αποτελεί και στοιχείο που συνδράμει και τροφοδοτεί την ανάπτυξη του τουρισμού, που αποτελεί βασική κινητήριο δύναμη της οικονομίας μιας χώρας. Στην Ελλάδα, η προστασία και η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς προωθείται από μια σειρά από εργαλεία και Νόμους, με βασικότερο τον Ν.1650/86. Ωστόσο, αν και το θεσμικό πλαίσιο αλλά και η κήρυξη ΠΠ κρίνεται ικανοποιητική στη χώρα μας, στην πράξη η εφαρμογή των προβλεπόμενων ρυθμίσεων και αποφάσεων καθίσταται προβληματική. Παράλληλα, αν και η χρηματοδότηση για έργα και δράσεις που αφορούν είτε έμμεσα την προστασία του περιβάλλοντος είτε άμεσα την προστασία και ανάδειξη της φυσικής κληρονομιάς συνεχώς αυξάνει, τελικά δεν έχει επιτευχθεί ο επιθυμητός βαθμός προστασίας και κεφαλαιοποίησης του πλούτου αυτού. Στην κατεύθυνση αυτή, η θεώρηση των Προστατευόμενων Περιοχών και της φυσικής κληρονομιάς εν γένει, θα πρέπει να αναδιαμορφωθεί ριζικά στη χώρα μας. Συγκεκριμένα, η προστασία της φυσικής κληρονομιάς θα πρέπει να αποτελεί διαρκή προτεραιότητα τόσο των ακολουθούμενων πολιτικών, όσο και του χωροταξικού σχεδιασμού της Ελλάδας. Παράλληλα, θα πρέπει να ενδυναμωθούν οι προβλεπόμενοι θεσμοί (Φορείς Διαχείρισης κλπ), ώστε η όποια πολιτική και σχεδιασμός να δύνανται να εφαρμοστούν ανεμπόδιστα στην πράξη. Ειδικότερα, όσον αφορά στο ρόλο του χωροταξικού σχεδιασμού, κρίνεται περισσότερο από καθοριστικός, αφού από αυτόν στην ουσία ξεκινά και σ αυτόν καταλήγει η προστασία της φυσικής κληρονομιάς. Με άλλα λόγια, χωρίς χωροταξικό σχεδιασμό δεν θα υπήρχαν τελικά ούτε το αντικείμενο (προστατευόμενη περιοχή), ούτε τα εργαλεία (ζώνες προστασίας) αλλά ούτε και τα μέσα (όροι και περιορισμοί χρήσεων γης κλπ) για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς. Κλείνοντας, αυτό που είναι σημαντικό να ειπωθεί είναι ότι στρατηγική κατεύθυνση για την υλοποίηση ενός ορθολογικού χωροταξικού σχεδιασμού για την προστασία της φυσικής κληρονομιάς θα πρέπει να είναι η δημιουργία ενός ενιαίου-συνεχούς δικτύου προστασίας της φύσης, που δεν θα δημιουργεί «ξεκομμένες νησίδες» περιοχών υψηλής περιβαλλοντικής αξίας, αλλά αντίθετα θα προσβλέπει σε μια υπαρκτή διασύνδεση μεταξύ τους. Παράλληλα, σε πιο χαμηλή κλίμακα (τοπική-περιφερειακή), ο χωροταξικός σχεδιασμός οφείλει να εντάσσει το δίκτυο προστασίας της φύσης στο ευρύτερο χωρικό-οικονομικό σύστημα, εφαρμόζοντας τις κατάλληλες ρυθμίσεις (διαβάθμιση αυστηρότητας όρων και περιορισμών), ώστε οι περιοχές αυτές να μην αποτελούν «απαγορευμένους τόπους» ( don t touch ) που 14

θα αποκλείουν παντελώς την παρουσία του ανθρώπου και των δραστηριοτήτων του, αλλά θα συμβάλλουν με σύνεση στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας. Βιβλιογραφία Phillips A. (1996), The Challenge of Restoring Europe s Nature and Landscapes, International Planning Studies, Vol. 1, No 1, pp. 73-93 WWF Ελλάς (2001), Διαχείριση Προστατευόμενων Περιοχών: Δυνατότητες και δυσκολίες, Πρακτικά συνάντησης εργασίας Ιούνιος 2001, Μονοδένδρι Ζαγορίου, WWF Ελλάς, Αθήνα Γεράκης Π (1996), Ελληνικοί Υγρότοποι, Εκδόσεις Εμπορικής Τράπεζας Ελλάδος Κασιούμης Κ.(1994), Η προστασία της φύσης στην Ελλάδα. Θεσμικό πλαίσιο προστατευόμενες περιοχές και αρμοδιότητες προστασίας Γεωτεχνικά Επιστημονικά Θέματα, τόμος 5, τεύχος 3 σ.σ. 58-73. Κατσαδωράκης Γ. (1999), Η Φυσική Κληρονομιά της Ελλάδας, Εκδόσεις WWF Hellas Λάσκου Γ. και Σκυριανού Κ. (2008), Συγκριτική ανάλυση θεσμικού πλαισίου Προστατευόμενων περιοχών μεταξύ Γαλλίας και Ελλάδας, Διπλωματική Εργασία, Βόλος: ΤΜΧΠΠΑ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Λατινόπουλος Δ. (2009), Η αποτίμηση της αξίας των οικοσυστημάτων ως εργαλείο διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας, στο Κοτζαμάνης Β., Κούγκολος Α., Μπεριάτος Η., Οικονόμου Δ. και Πετράκος Γ., Πρακτικά 2 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος σελ. 1073-1080 Μπεριάτος Η. (2009), Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών: Διδάγματα από τον απολογισμό της πενταετίας 2003-08, στο Κοτζαμάνης Β, Κούγκολος Α., Μπεριάτος Η., Οικονόμου Δ. και Πετράκος Γ. (επ.), Πρακτικά 2 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής ανάπτυξης, Τόμος ΙΙ, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ: 987-994 Μπεριάτος Η. (2007), Ο ρόλος του χωροταξικού σχεδιασμού στην αντιμετώπιση καταστροφών με έμφαση στην φυσική και πολιτιστική κληρονομιά, διάλεξη στο πλαίσιο Ημερίδας με θέμα: Η προοπτική της ανασυγκρότησης μετά την καταστροφή, που διοργανώθηκε από το ΤΕΕ-Τμήμα Δυτικής Ελλάδας Μπεριάτος Η. (2003), Σχεδιασμός και Διαχείριση Προστατευόμενων Περιοχών: Η ελληνική εμπειρία, στο Αειχώρος: Κείμενα Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Ανάπτυξης, 2 (1), Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, σελ: 58-89 Μπεριάτος Η. (2002) Νέες προσεγγίσεις στο σχεδιασμό και την πολιτική προστασίας της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Τόπος: Επιθεώρηση Χωρικής Ανάπτυξης, Σχεδιασμού και Περιβάλλοντος,τεύχος 18 Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής, Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον - ΕΠΠΕΡ 2000-2006 Ιστοσελίδες www.ekby.gr (Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων) www.espa.gr (Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς 2007-2013) www.imerisia.gr (Εφημερίδα «Ημερησία») 1 Οι 25 Φορείς Διαχείρισης που ιδρύθηκαν με τον νόμο 3044/2003 ήταν για τις ακόλουθες Προστατευόμενες Περιοχές: Εθνικό Πάρκο Δέλτα Έβρου, Εθνικό Πάρκο Δάσους Δαδιάς Λευκίμης 15

Σουφλίου, Εθνικό Πάρκο Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Εθνικό Πάρκο Οροσειράς Ροδόπης, Εθνικό Πάρκο Υγρότοπου Κερκίνης, Εθνικό Πάρκο Λιμνών Κορώνειας Βόλβης, Εθνικό Πάρκο Δέλτα Αξιού Λουδία Αλιάκμονα, Εθνικό Πάρκο Δρυμού Πρεσπών, Εθνικό Πάρκο Β. Πίνδου, Περιοχή Οικοανάπτυξης Λίμνης Παμβώτιδας Ιωαννίνων, Εθνικό Πάρκο Δρυμού Ολύμπου, Περιοχή Οικοανάπτυξης Κάρλας-Μαυροβουνίου-Κεφαλόβρυσου Βελεστίνου, Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου-Β. Σποράδων, Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Αμβρακικού, Περιοχή Προστασίας της Φύσης Στενών και εκβολών των ποταμών Αχέροντα, Εθνικό Πάρκο Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου, Εθνικό Πάρκο Δρυμού Αίνου, Εθνικό Πάρκο Δρυμού Οίτης, Εθνικό Πάρκο Δρυμού Παρνασσού, Εθνικό Πάρκο Δρυμού Πάρνηθας, Εθνικό Πάρκο Χελμού Βουραϊκού, Εθνικό Πάρκο Υγροτόπων Κοτυχίου Στροφυλιάς, Περιοχή Οικοανάπτυξης Όρους Πάρνωνα, Περιοχή Οικοανάπτυξης Ολύμπου Καρπάθου Σαρίας και Εθνικό Πάρκο Δρυμών Σαμαριάς και Λευκών Ορέων. Τέλος, όσον αφορά τους υπόλοιπους τρεις ΦΔ, έχουν ιδρυθεί με βάση τα ακόλουθα Προεδρικά Διατάγματα: ΦΕΚ 49 Δ / 12.2.09 (Εθνικά Πάρκα Τζουμέρκων-Περιστερίου-Χαράδρας Αράχθου), ΦΕΚ 906/ Δ/ 22.12.99-Τροποποίηση ΦΕΚ 1272/ Δ/ 27.11.03 (Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Ζακύνθου) και ΦΕΚ 793/ Δ/ 13.9.02 (Εθνικό Πάρκο Σχοινιά- Μαραθώνα). 16