α) στην ταλάντωση της αέριας στήλης ενός ηχητικού σωλήνα (π.χ. τροµπέτα, φλάουτο) β) στην ελεύθερη ροή του αέρα (π.χ. φυσαρµόνικα).

Α. AΕΡΟΦΩΝΑ Αερόφωνα ονοµάζονται τα µουσικά όργανα στα οποία χρησιµοποιείται ο αέρας για την παραγωγή του ήχου. Η ακουστική λειτουργία για την παραγωγή του ήχου στηρίζεται α) στην ταλάντωση της αέριας στήλης ενός ηχητικού σωλήνα (π.χ. τροµπέτα, φλάουτο) β) στην ελεύθερη ροή του αέρα (π.χ. φυσαρµόνικα). Η πλειονότητα των αεροφώνων είναι πνευστά, δηλαδή ο αέρας προέρχεται από το φύσηµα του εκτελεστή (π.χ. σαξόφωνο, κλαρίνο). Υπάρχουν όµως και αερόφωνα που λειτουργούν µε µηχανική παροχή αέρα (π.χ. εκκλησιαστικό όργανο, ακορντεόν), για τα οποία εξωτερικό χαρακτηριστικό είναι το πληκτρολόγιο. Η συστηµατική κατάταξη των αεροφώνων γίνεται µε βάση τον τρόπο παραγωγής του ήχου. Η παραγωγή του ήχου µπορεί να βασίζεται α) στην πρόσπτωση του αέρα σε µία ειδική εγκοπή (φλάουτο, φλογέρα) β) στην πίεση των χειλιών σε ένα επιστόµιο σχήµατος µικρού κώνου (τροµπέτα) γ) στην ταλάντωση µονής ή διπλής καλαµένιας γλωσσίδας (κλαρίνο, όµποε) δ) στην ταλάντωση µεταλλικής γλωσσίδας (φυσαρµόνικα) Επιπλέον, ταξινόµηση των πνευστών µπορεί να γίνει µε βάση το επιστόµιο ή την ιστορική κατασκευή του οργάνου (ταξινόµηση ορχήστρας: ξύλινα και χάλκινα) (πίνακας 1). ΠΙΝΑΚΑΣ 1 1. Ταλάντωση αέριας στήλης ενός σωλήνα Όταν η στήλη του αέρα που περιέχεται σε ένα σωλήνα αρχίσει να πάλλεται µέσω της παροχής ενός άλλου ρεύµατος αέρα (το πως επιτυγχάνεται αυτό θα εξηγηθεί 1

παρακάτω), µέσα στο σωλήνα δηµιουργείται ένα στάσιµο διαµήκες κύµα. Στους σωλήνες που είναι ανοικτοί και από τις δύο πλευρές (ανοικτοί σωλήνες), το στάσιµο αυτό κύµα έχει πάντοτε σε κάθε ανοικτό άκρο τα σηµεία µέγιστης ταλάντωσης (κοιλιές). Αν το µήκος του σωλήνα είναι l και το µήκος κύµατος λ τότε ο χαµηλότερος (θεµελιώδης) ήχος που θα παραχθεί αντιστοιχεί σε ένα στάσιµο κύµα µε ένα δεσµό. Το µήκος κύµατος (λ) του ήχου που παράγεται είναι ίσο µε το µισό του µήκους του σωλήνα (l) (εικόνα 1). ΕΙΚΟΝΑ 1 l = λ 2 (θεµελιώδης ήχος / ένας δεσµός) Αν λάβουµε υπ όψιν µας ότι λ = c f (όπου c η ταχύτητα του ήχου και f η συχνότητα), τότε από τον προηγούµενο τύπο προκύπτει f = c 2l και συµπεραίνουµε ότι η συχνότητα του ήχου που παράγεται επηρεάζεται από το µήκος της αέριας στήλης που πάλλεται. Όσο µακρύτερος είναι ο σωλήνας τόσο µικρότερη η συχνότητα και εποµένως βαθύτερος ο µουσικός φθόγγος ενώ, αντίστροφα, όσο κοντύτερος ο σωλήνας τόσο µεγαλύτερη η συχνότητα και εποµένως οξύτερος ο φθόγγος. Όπως γνωρίζουµε, οι ήχοι των µουσικών οργάνων δεν είναι απλοί (δεν αποτελούνται από µία µόνο συχνότητα) αλλά είναι σύνθετοι, είναι δηλαδή το αποτέλεσµα του συνδυασµού πολλών απλών ήχων µε διαφορετικές συχνότητες. Στους ανοικτούς πάντα σωλήνες, παράλληλα µε το στάσιµο κύµα που έχει ένα δεσµό συνυπάρχει και ένα κύµα το οποίο έχει δύο δεσµούς, ένα το οποίο έχει τρεις δεσµούς κ.ο.κ. Οι ήχοι που παράγονται και αντιστοιχούν σε αυτά τα στάσιµα κύµατα µας δίνουν την αρµονική στήλη και οι συχνότητές τους δίνονται από τον τύπο f n = n(c 2l), όπου n είναι η τάξη του αρµονικού (1, 2, 3,...). Στους ηχητικούς σωλήνες που έχουν κλειστό το ένα άκρο (κλειστοί σωλήνες), δηµιουργείται κοιλιά στο ανοικτό άκρο και δεσµός στο κλειστό. Ο θεµελιώδης ήχος που παράγεται αντιστοιχεί σε ένα στάσιµο κύµα που έχει µήκος (λ) ίσο µε το 1 4 του µήκους του σωλήνα (l) (εικόνα 2). ΕΙΚΟΝΑ 2 l = λ 4 (θεµελιώδης ήχος / ένας δεσµός) Οι αρµονικοί που παράγονται από τους κλειστούς σωλήνες διαφέρουν από αυτούς που παράγονται από τους ανοικτούς. εδοµένου ότι στο κλειστό άκρο έχουµε πάντα δεσµό ενώ στο ανοικτό πάντα κοιλιά, όταν εµφανίζονται δύο δεσµοί το µήκος κύµατος γίνεται 3λ 4, όταν εµφανίζονται τρεις δεσµοί το µήκος κύµατος γίνεται 5λ 4, κ.ο.κ. Εποµένως ο γενικός τύπος είναι l n = (2n 1) λ 4, και η συχνότητα των αρµονικών δίνεται από τον τύπο f n = (2n 1)(c 4l). Αυτό σηµαίνει ότι στους κλειστούς σωλήνες εµφανίζονται µόνο οι περιττοί αρµονικοί. 2

Η διάµετρος και το σχήµα του σωλήνα (κυλινδρικό, κωνικό) δεν επηρρεάζουν το τονικό ύψος. Στην εικόνα 3 βλέπουµε την ταλάντωση µιας χορδής συγκριτικά µε την ταλάντωση µιας αέριας στήλης (σε ανοικτό και κλειστό σωλήνα) καθώς και τους αρµονικούς που παράγονται. Παρατηρούµε ότι ένας ανοικτός σωλήνας και ένας κλειστός που έχει το µισό µήκος από τον ανοικτό παράγουν την ίδια θεµελιώδη συχνότητα. ΕΙΚΟΝΑ 3 2. Όργανα µεταφοράς (τρανσπόρτο) Η θεµέλιος καθώς και η σειρά των αρµονικών που παράγονται από έναν ηχητικό σωλήνα καθορίζονται από το µήκος του σωλήνα. Η θεµελιώδης συχνότητα που παράγεται από το σωλήνα ενός οργάνου το χαρακτηρίζει: αν η θεµελιώδης είναι ντο το όργανο είναι σε ντο, αν η θεµελιώδης είναι σιb το όργανο είναι σε σιb κ.o.κ. Όσον αφορά τη σηµειογραφία (παρτιτούρα), η φυσική σειρά των αρµονικών σηµειώνεται πάντοτε σε ντο, εφαρµόζοντας ένα είδος γραφής δακτυλισµών που δεν ανταποκρίνεται πάντα στο πραγµατικό τονικό ύψος που ακούγεται. Παραδείγµατος χάριν, αν έχουµε ένα πνευστό στο οποίο, όταν γίνεται χρήση όλου του µήκους του σωλήνα, ακούγεται ο φθόγγος σιb στην παρτιτούρα σηµειώνεται ο φθόγγος ντο και το όργανο αυτό χαρακτηρίζεται ως σιb. Aν έχουµε ένα όργανο στο οποίο, όταν γίνεται χρήση όλου του µήκους του σωλήνα, ακούγεται ο φθόγγος µιb, στην παρτιτούρα σηµειώνεται πάλι ο φθόγγος ντο και το όργανο αυτό χαρακτηρίζεται ως µιb. Τα όργανα αυτά ονοµάζονται όργανα µεταφοράς (βλ. περισσότερα παρακάτω). 3. Παράγοντες που επηρεάζουν το ηχόχρωµα των πνευστών οργάνων Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν το ηχόχρωµα των πνευστών οργάνων είναι: 3

α) το υλικό κατασκευής του σωλήνα: το ξύλο δίνει περισσότερους αρµονικούς απ ότι το µέταλλο το ξύλο προβάλλει περισσότερο τους χαµηλούς αρµονικούς ενώ το µέταλλο τους ψηλότερους β) το σχήµα του σωλήνα γ) η δύναµη πίεσης της αναπνοής δ) το σηµείο τοποθέτησης και πίεσης των χειλιών του εκτελεστή πάνω στο στόµιο 4. Πνευστά αερόφωνα 4.1. Ξύλινα πνευστά αυλοί Στους αυλούς η παραγωγή του ήχου βασίζεται στην πρόσπτωση του αέρα σε µία ειδική εγκοπή. Ένα µέρος του αέρα φεύγει προς τα έξω, ενώ το υπόλοιπο οδηγείται µέσα στο σωλήνα θέτοντας σε παλµική κίνηση την αέρια στήλη. Η διοχέτευση του αέρα µπορεί να γίνει µε δύο τρόπους: α) κατευθείαν από τα χείλη του εκτελεστή, ο οποίος φυσά πάνω σε µια οξεία γωνία ή τρύπα (φλάουτο, φλογέρα του βοσκού) (εικόνα 4). ΕΙΚΟΝΑ 4 β) µέσα από ένα ειδικό επιστόµιο (ράµφος), µέσω του οποίου ο αέρας οδηγείται µηχανικά µέσα από ένα αυλάκι σε µια σχισµή (φλάουτο µε ράµφος, σουραύλι) (εικόνα 5) ΕΙΚΟΝΑ 5 Στους αυλούς το µήκος της παλλόµενης αέριας στήλης καθορίζει το τονικό ύψος του παραγόµενου φθόγγου. Για τη δυνατότητα παραγωγής διαφορετικών φθόγγων µπορούµε να έχουµε είτε συνδεδεµένους σε σειρά σωλήνες διαφορετικού µήκους (αυλός του Πανός), είτε αυλούς µε οπές στους οποίους αλλάζει το µήκος της παλλόµενης αέριας στήλης µε το άνοιγµα και το κλείσιµο των οπών. Στους αυλούς µε οπές, όταν όλες οι οπές που υπάρχουν πάνω στο σωλήνα του οργάνου είναι κλειστές, πάλλεται η αέρια στήλη σε όλο το µήκος του σωλήνα και 4

παράγεται ο χαµηλότερος φθόγγος. Αν ανοιχτεί µία από τις οπές, ο αέρας βρίσκει διέξοδο από την οπή η οποία είναι ανοικτή και έχει ως αποτέλεσµα να πάλλεται µικρότερο µήκος της αέριας στήλης και εποµένως να παράγεται οξύτερος µουσικός φθόγγος (εικόνα 6). ΕΙΚΟΝΑ 6 Αν υποθέσουµε ότι έχουµε έναν ανοικτό κυλινδρικό σωλήνα ο οποίος µας δίνει τον φθόγγο ντο όταν πάλλεται όλο το µήκος της αέριας στήλης, µπορεί µε έξι οπές (σε σωστά σηµεία του σωλήνα) να αποδώσει τις επτά νότες µιας διατονική κλίµακας ανοίγοντας από κάτω προς τα πάνω µία µία τις οπές. Φυσώντας πιο δυνατά ενεργοποιείται ο δεύτερος αρµονικός του σωλήνα (µια οκτάβα ψηλότερα) και µε αυτόν τον τρόπο χρησιµοποιώντας του ίδιους δακτυλισµούς µπορούµε να έχουµε φθόγγους µια οκτάβα ψηλότερα. Η τεχνική αυτή ονοµάζεται overblowing (εικόνα 7). ΕΙΚΟΝΑ 7 Στους αυλούς µε οπές ο ήχος εκπέµπεται από τις ανοικτές οπές και κατά κύριο λόγο από την πρώτη ανοικτή, αυτή που βρίσκεται κοντά στο στόµιο του οργάνου. Μεγάλο ποσοστό εκπέµπεται και από την δεύτερη, ενώ οι περαιτέρω οπές ελάχιστα επιδρούν. Μέσω του ανοίγµατος µιας οπής µεταξύ δύο κλειστών οπών (διχαλωτός δακτυλισµός) και της ηµικάλυψης οπών επηρεάζεται η δηµιουργία κόµβων της αέριας στήλης και έτσι µπορούν να παραχθούν χρωµατικοί φθόγγοι. Οι αυλοί ανάλογα µε τον τρόπο που κρατιούνται µπορούν να χωριστούν σε ευθύαυλους και πλαγίαυλους. Οι ευθύαυλοι, επιπλέον, χωρίζονται σε αυτούς µε ράµφος και αυτούς χωρίς (πίνακας 2). 5

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Αυλοί Ευθύαυλοι Πλαγίαυλοι Με ράµφος Χωρίς ράµφος 4.1.1. Ευθύαυλοι Οι ευθύαλοι υπήρχαν ήδη από την προϊστορική εποχή και ήταν συνήθως φτιαγµένοι από κούφια κόκκαλα µεγάλων ζώων. Στην αρχαιότητα απαντώνται διάφορες ποικιλίες µε ή χωρίς ράµφος. Ο αρχαιοελληνικός όρος για αυτούς είναι σύριγξ αλλά από παρεξήγηση των δυτικών λογίων επικράτησε ο όρος αυλός που στην πραγµατικότητα αναφερόταν στα πνευστά µε καλαµένια γλωσσίδα (εικόνα 8). ΕΙΚΟΝΑ 8 α) αιγυπτιακός ευθύαυλοι β) σύριγγα του Πανός 4.1.1.1. Φλογέρα Σουραύλι Η φλογέρα [ 1] (εικόνα 9) ένας είναι µακρόστενος κοίλος κύλινδρος, ανοικτός και στα δύο του άκρα και είναι ποιµενικό όργανο τύπου ευθύαθλου χωρίς ράµφος. Φτιάχνεται σε διάφορα µεγέθη (από 15 έως 85 εκ.) από διάφορα υλικά όπως καλάµι, ξύλο, κόκαλο, µέταλλο και, µεταπολεµικά, πλαστικό. Ο αριθµός των οπών στην φλογέρα ποικίλλει: µπορεί να έχει έξι τρύπες µπροστά (οι οποίες δίνουν τα διαστήµατα της διατονικής κλίµακας), έξι τρύπες µπροστά και µία πίσω (µε την πίσω να χρησιµοποιείται για την αλλαγή οκτάβας), πέντε µπροστά και µία πίσω, ή, επτά µπροστά και µία πίσω (ένας τόνος και τα υπόλοιπα ηµιτόνια). Επιπλέον, µπορούν να υπάρχουν και άλλες τρύπες στο κάτω µέρος του κυλίνδρου οι οποίες δεν πατιούνται και απλά επιδρούν στην ποιότητα του ήχου (σε περίπτωση που πατηθούν χαµηλώνει η έκταση του οργάνου). 6

ΕΙΚΟΝΑ 9 Η φλογέρα συναντάται κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα και παίζεται κυρίως µόνη της από τους βοσκούς. Η φλογέρα δεν είναι απλά ένα όργανο ψυχαγωγίας καθώς χρησιµοποιείται και ως σύνεργο για τη δουλειά, δεδοµένου ότι ο τσοπάνης µπορεί να διευθύνει το κοπάδι ανάλογα µε το σκοπό που παίζει. Μπορεί να παιχτεί και µαζί µε άλλα όργανα σε πανηγύρια ή γλέντια. Πέρα από την καθιερωµένη ονοµασία της, η φλογέρα απαντάται και µε άλλα ονόµατα τα οποία σχετίζονται τόσο µε τον τόπο όσο και το µέγεθος ή τον τρόπο κατασκευής όπως τουτούκι, καλάµι, τζαµάρα, καβάλι, τσαφάρι, νέι, νταρβίρα κ.ά. Το σουραύλι (εικόνα 10) το συναντάµε κυρίως στα νησιά του Αιγαίου και τη βόρεια Ελλάδα. Στην ουσία είναι µια φλογέρα της οποίας όµως το µέρος που φυσάει ο παίκτης δεν είναι ανοικτό αλλά είναι συνήθως λοξοκοµµένο και κλεισµένο µε µια τάπα η οποία αφήνει µία λεπτή σχισµή. Στη συνέχεια της σχισµής και αµέσως µετά την τάπα υπάρχει µία σχισµή στον κυλινδρικό σωλήνα, η οποία σπάει τον αέρα που διοχετεύει ο παίκτης στο όργανο και προκαλεί παλµικές κινήσεις της αέριας στήλης. ΕΙΚΟΝΑ 10 7

Παρόλο που ο ελληνικός λαός συχνά χρησιµοποιεί τις ονοµασίες φλογέρα και σουραύλι χωρίς διάκριση, στην ουσία αντιπροσωπεύουν δύο όργανα που διαφέρουν οργανολογικά µεταξύ τους: η µεν φλογέρα είναι ένας ευθύαυλος χωρίς ράµφος ενώ το σουραύλι είναι ένας ευθύαυλος µε ράµφος. Πέρα από τη γενική ονοµασία σουραύλι, ανάλογα µε τον τόπο όσο, το µέγεθος ή τον τρόπο κατασκευής απαντώνται και άλλες ονοµασίες όπως, µεταξύ άλλων, πινιαύλι, φλεβούρα, χαµπιόλι, καβάλι, σφυροχάµπουλο. 4.1.1.2. Φλάουτο µε ράµφος [ 2] Το φλάουτο µε ράµφος (αγγλ. recorder, γερµ. blockflöte) (εικόνα 11) είναι ένας ευθύαυλος ο οποίος πήρε το όνοµά του από το σχήµα του επιστοµίου που µοιάζει µε ράµφος πουλιού. Ιδιαίτερα δηµοφιλές όργανο κατά την περίοδο της αναγέννησης και του µπαρόκ, άρχισε να χάνει τη δηµοτικότητά τον 18 ο αιώνα και επανήλθε, εκ νέου, στο προσκήνιο τον 20 ο λόγω της ευκολίας στην εκµάθησή του. Κατασκευάζεται από σκληρό ξύλο, ενώ στις µέρες µας µπορεί να είναι φτιαγµένο και από πλαστικό. ΕΙΚΟΝΑ 11 Το φλάουτο µε ράµφος φτιάχνεται σε διάφορα µεγέθη µε έξι να είναι αυτά που έχουν επικρατήσει (εικόνα 12). Όσο µεγαλύτερο το µέγεθος τόσο χαµηλότερη η περιοχή στη οποία παίζει. Τα βαθιά όργανα, λόγω του µεγάλου µεγέθους τους, έχουν για επιστόµιο ένα σωληνάκι σε σχήµα S. Η έκταση του καθενός είναι περίπου δύο οκτάβες. ΕΙΚΟΝΑ 12 8

Αποτελείται από δύο αποσπώµενα µέρη: το στόµιο και τον σωλήνα πάνω στον οποίο βρίσκονται οι οπές. Ο αριθµός των οπών είναι επτά µπροστά (µε τις δύο κάτω να µπορούν να είναι και διπλές) και µία από πίσω η οποία χρησιµοποιείται για την αλλαγή οκτάβας. Η λογική της δακτυλοθεσίας είναι αυτή που περιγράφηκε στο κεφάλαιο 3.1 ενώ αναλυτικά φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα. ΠΙΝΑΚΑΣ 3 4.1.2. Πλαγίαυλοι Όπως είναι προφανές, ο όρος πλαγίαυλοι αναφέρεται στους αυλούς που κρατιούνται προς τα πλάγια. Παρόλο που είναι σωλήνες κλειστοί στο ένα άκρο λειτουργούν ως ανοικτοί ηχητικοί σωλήνες λόγω του στοµίου που βρίσκεται από την κλειστή πλευρά του σωλήνα. Οι πλαγίαυλοι είναι ασιατικής προέλευσης και εµφανίζονται για πρώτη φορά στην Ευρώπη τον 12 ο αιώνα. Ο πλαγίαυλος χρησιµοποιήθηκε εκτεταµένα στη Γερµανία (flute allemande) και από το 18 ο αιώνα εµφανίζεται µε το όνοµα flute traversière [ 3] (εικόνα 13), όρος που χρησιµοποιείται ακόµη και σήµερα για να υποδηλώσει τα πρώιµα φλάουτα. Το όργανο αυτό είναι ο πρόγονος του σύγχρονου φλάουτου και αρχικά ήταν κατασκευασµένο από σκληρό ξύλο χωρίς µηχανισµό κλειδιών (κλάπες). Αργότερα προστέθηκε µία κλάπα για την κάτω οπή ενώ στην πορεία ο αριθµός τους άρχισε να αυξάνεται. ΕΙΚΟΝΑ 13 9

4.1.2.1. Σύγχρονο φλάουτο [ 4] Το σύγχρονο φλάουτο (εικόνα 14) κατασκευάζεται συνήθως από ασήµι, χρυσό, πλατίνα ή άλλα κράµατα µε βάση τον µπρούτζο και µερικές φορές από έβενο. Αποτελείται από τρία µέρη: την κεφαλή, το κύριο µέρος και το πόδι. Στο πλάι της κεφαλής υπάρχει ένα απλό επιστόµιο για την στήριξη του κάτω χείλους. Παρά το γεγονός ότι τα περισσότερα σύγχρονα φλάουτα είναι κατασκευασµένα από µέταλλο, το φλάουτο, για ιστορικούς κυρίως λόγους, κατατάσσεται στα ξύλινα πνευστά. Έχει δέκα-έξι οπές τις οποίες ο εκτελεστής ανοιγοκλείνει µε τη βοήθεια ενός σύνθετου µηχανισµού κλειδιών που ονοµάζεται σύστηµα Böhm. Το σύστηµα αυτό, στο οποίο δεν καθορίζονται οι οπές µε βάση τη θέση των δακτύλων αλλά σύµφωνα µε ακουστικές µετρήσεις, πήρε το όνοµά του από το εφευρέτη του, φλαουτίστα και συνθέτη, Theodore Böhm (1794 1881). ΕΙΚΟΝΑ 14 Το φλάουτο αποτελεί µόνιµο µέλος της κλασικής ορχήστρας και της µπάντας ενώ χρησιµοποιείται αρκετά και στην τζαζ. Η µουσική έκταση του φλάουτου είναι αυτή που φαίνεται στην εικόνα 15. ΕΙΚΟΝΑ 15 Το φλάουτο, όπως όλα τα πνευστά όργανα, δεν έχει ηχοχρωµατική οµοιογένεια σε όλη την έκτασή του. Κάθε ηχοχρωµατική περιοχή ονοµάζεται ρετζίστρο και τα ρετζίστρα του φλάουτου έχουν ως εξής (εικόνα 16): ΕΙΚΟΝΑ 16 10

Καθώς στα πνευστά όργανα το µήκος του σωλήνα είναι αυτό που καθορίζει τη χαµηλότερη συχνότητα που µπορεί να παραχθεί (και εποµένως και τη µουσική έκταση του οργάνου), είναι φυσικό να φτιάχνονται όργανα σε διάφορα µεγέθη και εποµένως να δηµιουργούνται οικογένειες οργάνων. Από την οικογένεια του φλάουτου τα πιο συνηθισµένα όργανα είναι το πίκολο (µικρό) και το µπάσο φλάουτο. Το πίκολο [ 5] (εικόνα 17) αποτελείται από δύο κοµµάτια. Το µήκος του σωλήνα είναι το µισό απ ότι σε ένα κανονικό φλάουτο και γι αυτό το λόγο παίζει µια οκτάβα ψηλότερα από το κανονικό. Για τη αποφυγή βοηθητικών γραµµών αλλά και για να µπορεί ο εκτελεστής να περνάει από το ένα όργανο στο άλλο χωρίς δυσκολία, η µουσική του γράφεται µια οκτάβα χαµηλότερα από εκεί που ακούγεται. ΕΙΚΟΝΑ 17 Αντιστρόφως ανάλογη είναι η διαδικασία για το µπάσο φλάουτο [ 6] (εικόνα 18) το οποίο έχει διπλάσιο µήκος σωλήνα από το κανονικό και παίζει µια οκτάβα χαµηλότερα από το κανονικό. Γράφεται µια οκτάβα ψηλότερα απ ότι ακούγεται και επιπλέον ο σωλήνας κάνει ένα U έτσι ώστε να είναι εύκολο το κράτηµά του. ΕΙΚΟΝΑ 18 Η φασµατική ανάλυση του φλάουτου (εικόνα 19) µας δείχνει ότι η ένταση της θεµελιώδους συχνότητας είναι µεγαλύτερη από την ένταση των παραγώγων σε όλες τις περιοχές του οργάνου. Παρατηρούµε επίσης ότι στις ψηλές περιοχές ο ήχος τείνει να γίνει απλός (ηµιτονοειδής), καθώς µειώνονται δραστικά οι αρµονικές (στοιχεία Olson, 1958). 11

ΕΙΚΟΝΑ 19 4.2. Ξύλινα πνευστά όργανα µε γλωσσίδα Τα πνευστά όργανα που χρησιµοποιούν καλαµένιες γλωσσίδες για την παραγωγή του ήχου κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες: α) όργανα µε διπλή γλωσσίδα (π.χ. όµποε, ζουρνάς) β) όργανα µε µονή γλωσσίδα (π.χ. κλαρίνο, σαξόφωνο) 4.2.1. Όργανα µε διπλή γλωσσίδα Η γλωσσίδα κατασκευάζεται από δύο λεπτές φέτες από καλάµι οι οποίες δένονται µε σκοινάκι σε ένα µεταλλικό σωληνάκι, το οποίο από την άλλη άκρη στηρίζεται µε φελλό στο όργανο (εικόνα 20). Όταν φυσά ο εκτελεστής από τα ελεύθερα άκρα των γλωσσίδων, αυτά πάλλονται χτυπώντας περιοδικά το ένα το άλλο. Οι παλµικές αυτές κινήσεις µεταδίδονται στην αέρια στήλη του σωλήνα παράγοντας έτσι ήχο. ΕΙΚΟΝΑ 20 12

4.2.1.1. Όµποε [ 7] Το όµποε (εικόνα 21) κατασκευάζεται συνήθως από έβενο. Το κωνικό σχήµα του σωλήνα σε συνδυασµό µε τη διπλή γλωσσίδα δίνει στο όργανο αυτό ένα χαρακτηριστικό ένρινο ήχο. Ο αριθµός το οπών κυµαίνεται από 16 έως 22 και το σύστηµα κλειδιών είναι διαφορετικό από αυτό του φλάουτου. Το όµποε είναι σταθερό µέλος της κλασικής ορχήστρας και, λόγω του καθαρού και διαπεραστικού του ήχου, είναι αυτό που δίνει τον τόνο (λα) για να κουρδίσουν τα υπόλοιπα όργανα της ορχήστρας. Λόγω του σωλήνα που είναι αρκετά στενός, ο εκτελεστής δεν χρειάζεται πολύ αέρα για να παράγει ήχο και γι αυτό το λόγο µπορεί να παίζει µεγάλες µουσικές φράσεις µε µία αναπνοή. ΕΙΚΟΝΑ 21 Το όµποε δεν είναι όργανο µεταφοράς (ό,τι διαβάζει γραµµένο στην παρτιτούρα, αυτό ακούγεται) και η έκτασή του, καθώς και τα ρετζίστρα του είναι αυτά που φαίνονται στην εικόνα 22. ΕΙΚΟΝΑ 22 Άλλα όργανα της οικογένειας του όµποε είναι το όµποε ντ αµόρε, το αγγλικό κόρνο, το µπάσο όµποε και το χέκελφον, στα οποία η καµπάνα (το κάτω µέρος του σωλήνα) έχει σχήµα αχλαδιού (εικόνα 23). Από αυτά το πιο σηµαντικό είναι το αγγλικό κόρνο [ 8]. Η ονοµασία του αγγλικού κόρνου (cor anglais) είναι µάλλον λανθασµένη και προέρχεται από παραφθορά του cor anglé (κόρνο µε γωνία) που αναφέρεται στο καµπυλόµορφο µεταλλικό άγκιστρο που συνδέει το γλωσσίδι µε το κυρίως σώµα του οργάνου. Το αγγλικό κόρνο είναι όργανο µεταφοράς (τρανσπόρτο). Όταν στην παρτιτούρα είναι γραµµένος ο φθόγγος ντο και ο µουσικός παίζει τη δακτυλοθεσία για τη νότα ντο, ο φθόγγος που θα ακουστεί θα είναι το φα. Η ύπαρξη του τρανσπόρτο έχει να κάνει µε το γεγονός ότι ένας εκτελεστής παίζει, συνήθως, περισσότερα από ένα όργανα της οικογένειας. Προκειµένου να αλλάζει δακτυλοθεσία για µία συγκεκριµένη νότα κάθε φορά που αλλάζει όργανο (αυξάνοντας τις πιθανότητες να γίνουν λάθη), είναι προτιµότερο να µετατίθεται το µουσικό κείµενο ώστε κάθε νότα να αντιστοιχεί σε µια συγκεκριµένη δακτυλοθεσία. 13

ΕΙΚΟΝΑ 23 Η µουσική έκταση και τα ρετζίστρα, καθώς και η αντιστοιχία γραφής και πραγµατικού τονικού ύψους, του αγγλικού κόρνου φαίνονται στην εικόνα 24. ΕΙΚΟΝΑ 24 Η φασµατική ανάλυση του ήχου του όµποε (εικόνα 25) δείχνει ότι η θεµελιώδης συχνότητα δεν είναι απαραίτητα αυτή που έχει τη µεγαλύτερη ένταση. Στο όµποε τη µεγαλύτερη ένταση έχουν οι αρµονικοί που βρίσκονται κοντά στο 1kHz. 14

ΕΙΚΟΝΑ 25 4.2.1.2. Φαγκότο [ 9] Το φαγκότο (εικόνα 26) είναι το µπάσο όργανο της οικογένειας των ξύλινων πνευστών µε διπλή γλωσσίδα. Το όνοµά του προέρχεται από την ιταλική λέξη fagotto που σηµαίνει δέσµη καθώς, λόγω του µεγάλου µήκους σωλήνα, αποτελείται από δύο παράλληλους σωλήνες, πολύ κοντά ο ένας στον άλλο, που ενώνονται στο ένα άκρο τους µε ένα τρίτο σωλήνα σε σχήµα U. Το φαγκότο κατασκευάζεται συνήθως από σφένδαµο και, όπως και το όµποε, έχει κωνικό σωλήνα. Έχει καµπυλόµορφο µεταλλικό άγκιστρο που συνδέει το γλωσσίδι µε το κυρίως σώµα του οργάνου και λόγω του βάρους του κρέµεται στο λαιµό µε µία ζώνη ή στηρίζεται στο πάτωµα µε ένα µεταλλικό στήριγµα. Έχει 22 24 κλειδιά και έξι οπές. ΕΙΚΟΝΑ 26 15

Το φαγκότο δεν είναι όργανο µεταφοράς και αποτελεί µόνιµο µέλος της ορχήστρας. Για την εποχή του µπαρόκ, µάλιστα, αποτελούσε βασικό όργανο του basso continuo. Η µουσική έκτασή του και τα ρετζίστρα φαίνονται στην εικόνα 27. ΕΙΚΟΝΑ 27 Ακόµα πιο µπάσο όργανο είναι το κόντρα-φαγκότο, το οποίο έχει διπλάσιο µήκος σωλήνα (διπλωµένο στα τέσσερα) και παίζει µια οκτάβα χαµηλότερα από το φαγκότο. Γράφεται µια οκτάβα ψηλότερα απ ότι ακούγεται. Η φασµατική ανάλυση του φαγκότου (εικόνα 28) δείχνει µικρή ένταση των πρώτων αρµονικών στη χαµηλή περιοχή του οργάνου. Αυτό οφείλεται στο ότι η εσωτερική διατοµή του σωλήνα είναι πολύ µικρή σε σχέση µε το συνολικό µήκος του. ΕΙΚΟΝΑ 28 4.2.1.3. Ζουρνάς [ 10] Ο ζουρνάς (εικόνα 29) είναι ελληνικό παραδοσιακό όργανο µε διπλή γλωσσίδα, κυλινδρικό ή ελαφρά κωνικό σωλήνα που καταλήγει σε χοάνη. Κατασκευάζεται από σκληρό ξύλο (ελιά, καρυδιά, οξιά κ.λπ.) σε διάφορα µεγέθη από 22 έως 60 εκ. Συνήθως έχει επτά οπές µπροστά και µία πίσω για τα δάκτυλα αλλά µπορεί να έχει 16

και έξι εµπρός και µία πίσω ή µόνο έξι µπροστά. Επιπλέον οπές υπάρχουν στο κάτω µέρος του οργάνου (ο αριθµός τους ποικίλλει από 1 έως 10) οι οποίες δεν πατιούνται και παίζουν ρόλο στο ηχόχρωµα του οργάνου. ΕΙΚΟΝΑ 29 Το καλαµένιο διπλό γλωσσίδι (τσαµπούνα) δένεται πάνω σε ένα κυλινδρικό σωληνάκι (κανέλι) το οποίο προσαρµόζεται σε ένα κατάλληλα µορφοποιηµένο κοµµάτι ξύλο (κλέφτης). Ο κλέφτης µε τη σειρά του τοποθετείται στο κυρίως σώµα του οργάνου (κυρίως ζουρνάς) και πρέπει να εφαρµόζει πολύ καλά έτσι ώστε να µη χάνεται καθόλου αέρας στο φύσηµα (εικόνα 30). ΕΙΚΟΝΑ 30 κλέφτης τσαµπούνα κανέλι Ο ζουρνάς είναι όργανο µε οξύ διαπεραστικό ήχο και είναι κατάλληλος για ανοικτό χώρο. Συνοδεύεται πάντα από το νταούλι και µαζί αποτελούν το παραδοσιακό σχήµα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ανάλογα µε την περιοχή, απαντώνται και άλλα ονόµατα για το ζουρνά όπως καραµούζα, πίπιζα, νιάκαρο κ.ά. 4.2.2. Όργανα µε µονή γλωσσίδα Τα όργανα αυτά παράγουν ήχο µε µία καλαµένια γλωσσίδα, η οποία πάλλεται µε το φύσηµα του εκτελεστή και διακόπτει περιοδικά τη ροή του αέρα που περνάει από µια σχισµή σ ένα ραµφοειδές επιστόµιο (µπουκίνο). Το καλάµι στηρίζεται στο επιστόµιο µε ένα σφιγκτήρα. Το κάτω µέρος του επιστοµίου είναι εφοδιασµένο µε φελλό έτσι ώστε, κατά την εφαρµογή του στο κυρίως σώµα του οργάνου, να µην υπάρχουν απώλειες αέρα (εικόνα 31). 17

ΕΙΚΟΝΑ 31 4.2.2.1. Κλαρινέτο (κλαρίνο) [ 11] Το κλαρινέτο έκανε την εµφάνισή του γύρω στο 1700. Αποτελεί εξέλιξη του chalumeau, ενός λαϊκού κλαρινέτου, στο οποίο ο Johann Cristoph Denner (1655 1707) πρόσθεσε κλειδιά και έκανε κατασκευαστικές βελτιώσεις. Κατασκευάζεται από ξύλο ή από εβονίτη και σπανιότερα από µέταλλο και έχει κυλινδρικό σωλήνα που στο κάτω µέρος γίνεται κωνικός (εικόνα 32). ΕΙΚΟΝΑ 32 Σε αντίθεση µε τα πνευστά που έχουν παρουσιαστεί µέχρι στιγµής, το κλαρινέτο συµπεριφέρεται ακουστικά σαν κλειστός ηχητικός σωλήνας (παράγει δηλαδή µόνο τους περιττούς αρµονικούς) και, γι αυτό το λόγο, χρειάζονται επιπρόσθετες οπές για να αποδοθούν οι µουσικοί φθόγγοι µεταξύ δεύτερου και τρίτου αρµονικού. 1 Όπως συµβαίνει γενικότερα µε τα πνευστά όργανα, το κλαρινέτο κατασκευάζεται σε διάφορα µεγέθη. Τα πιο µπάσα όργανα της οικογένειας έχουν µεταλλική καµπάνα, ενώ το πάνω µέρος του σωλήνα είναι λυγισµένο προς τα πίσω για να µπορεί να φτάνει εύκολα το στόµα του εκτελεστή στο επιστόµιο (εικόνα 33). 1 Όπως έχουµε δει, σε ένα φλάουτο µπορούµε να αποδώσουµε τους φθόγγους µιας διατονικής κλίµακας µε 6 οπές. Ενεργοποιώντας τον δεύτερο αρµονικό, ο οποίος απέχει το διάστηµα µιας οκτάβας από τον πρώτο, µπορούµε να έχουµε µε τον ίδιο δακτυλισµό τη διατονική κλίµακα µια οκτάβα ψηλότερα. Καθώς στο κλαρινέτο δεν εµφανίζεται ο δεύτερος αρµονικός και περνάµε κατευθείαν στον τρίτο (µια οκτάβα και µια πέµπτη ψηλότερα από τον πρώτο), για να αποδοθούν οι διατονικοί φθόγγοι µεταξύ πρώτου και τρίτου αρµονικού χρειάζονται δέκα οπές. 18

ΕΙΚΟΝΑ 33 Το κλαρινέτο είναι το όργανο το οποίο έχει τη µεγαλύτερη µουσική έκταση από όλα τα ξύλινα πνευστά (πάνω από τρεις οκτάβες). Τα πιο συνηθισµένα κλαρινέτα είναι αυτά σε σιb και λα και, ως όργανα µεταφοράς, ηχούν ένα τόνο και µια τρίτη µικρή χαµηλότερα αντίστοιχα απ ότι γράφονται (εικόνα 34). ΕΙΚΟΝΑ 34 Το µπάσο κλαρινέτο [ 12] έχει µήκος σωλήνα ακριβώς το διπλάσιο απ ότι ένα κλαρινέτο σε σιb και, γι αυτό το λόγο, πέρα από το διάστηµα δευτέρας ηχεί και µια οκτάβα χαµηλότερα (εικόνα 35). 19

ΕΙΚΟΝΑ 35 Το κλαρινέτο άρχισε να χρησιµοποιείται στην ορχήστρα από τα µέσα του 18 ου αιώνα και πλέον είναι σταθερό µέλος της. Στα µέσα του 19 ου αιώνα κάνει την εµφάνισή του στον ελληνικό χώρο και έκτοτε χρησιµοποιείται εκτεταµένα από τα συγκροτήµατα ελληνικής δηµοτικής µουσικής [ 13]. Ο τύπος κλαρίνου που χρησιµοποιούσαν οι λαϊκοί οργανοπαίκτες ήταν κυρίως σε ντο. Το κλαρίνο σε ντο χρησιµοποιείται πλέον σπάνια, τόσο λόγω κατώτερης ποιότητας ηχοχρώµατος όσο δυσκολίας εύρεσής του στο εµπόριο. Η φασµατική ανάλυση του κλαρινέτου (εικόνα 36) δείχνει ξεκάθαρα τη έλλειψη (ή πιο σωστά την αδυναµία άρτιων αρµονικών). Οι περιττοί αρµονικοί υπερτερούν σε ένταση, µε τον θεµελιώδη να έχει πάντοτε τη µεγαλύτερη. ΕΙΚΟΝΑ 36 4.2.2.2. Σαξόφωνο [ 14] Το σαξόφωνο (εικόνα 37) είναι ένα σχετικά νέο όργανο το οποίο επινοήθηκε γύρω στο 1840 από τον Adolphe Sax (1814 1894) από τον οποίο πήρε και το όνοµά του. Συνδυάζει το επιστόµιο του κλαρινέτου µε έναν κωνικού σχήµατος σωλήνα και παράγει όλους τους αρµονικούς. Παρά το γεγονός ότι το σαξόφωνο κατασκευάζεται από µέταλλο (κασσίτερο), λόγω του τρόπου παραγωγής του ήχου (µονή γλωσσίδα) κατατάσσεται ξύλινα πνευστά. 20

ΕΙΚΟΝΑ 37 Όλα τα µέλη της οικογένειας του σαξοφώνου έχουν το γνωστό σχήµα S µε εξαίρεση το µικρότερο (σοπράνο) που είναι ίσιο. Είναι όργανο µεταφοράς και η αντιστοιχία γραφής και ηχητικού αποτελέσµατος έχει ως εξής (εικόνα 38): ΕΙΚΟΝΑ 38 21

Κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα ήταν όργανο που εµφανιζόταν αποκλειστικά σε στρατιωτικές µπάντες. Από το 1920 αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στην τζαζ µουσική. Όσον αφορά την κλασική ορχήστρα, παρόλο που έχει χρησιµοποιηθεί από συνθέτες του 20 ου αιώνα, δεν έχει γίνει σταθερό µέλος της. Η φασµατική ανάλυση ενός άλτο σαξοφώνου (εικόνα 39) µας δείχνει ότι είναι όργανο πλούσιο σε αρµονικούς και µόνο στη χαµηλή του περιοχή η θεµελιώδης συχνότητα δεν είναι αυτή που έχει τη µεγαλύτερη ένταση. ΕΙΚΟΝΑ 39 4.2.3. υναµικές περιοχές και κατευθυντικότητα ξύλινων πνευστών Η παρακάτω εικόνα (40) απεικονίζει τη δυναµική περιοχή των ξύλινων πνευστών σε απόσταση ενός µέτρου. Όπως φαίνεται, το κλαρινέτο είναι το όργανο µε το µεγαλύτερο δυναµικό εύρος. Το φλάουτο έχει το µεγαλύτερο δυναµικό εύρος στις χαµηλές περιοχές ενώ στο πίκολο υπάρχει µια ισορροπία. Στις ψηλές περιοχές τα όργανα αυτά έχουν µεγαλύτερες εντάσεις. Τα όργανα µε γλωσσίδα έχουν στενότερες δυναµικές περιοχές στα άκρα της έκτασης τους, µε το φαγκότο να έχει µια πιο πληθωρική περιοχή στις ψηλές περιοχές σε σχέση µε το κλαρινέτο και το όµποε. 22

ΕΙΚΟΝΑ 40 Η µετάδοση του ήχου στα ξύλινα πνευστά γίνεται κατά κύριο λόγο από τις κοντινότερες προς την πλευρά που φυσά ο εκτελεστής ανοικτές οπές (στο φλάουτο το άνοιγµα του επιστοµίου µεταδίδει τον ήχο σχεδόν το ίδιο δυνατά µε την πρώτη ανοικτή οπή). Από το κάτω µέρος του οργάνου µεταδίδεται µόνο η χαµηλότερη νότα που µπορεί να παίξει το όργανο. Στην παρακάτω εικόνα (41) φαίνονται τα κατευθυντικά χαρακτηριστικά του κλαρινέτου σύµφωνα µε τον Benade (1985). ΕΙΚΟΝΑ 41 23