ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος Αιγαίο και Κύπρος
ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η Παλαιολιθική περίοδος του Αιγαίου δυστυχώς παραµένει σχεδόν στην αφάνεια, καθώς τα στοιχεία που έχουµε στη διάθεσή µας είναι ελάχιστα. Η αρχαιότερη παρουσία ανθρώπου στον ελληνικό χώρο χρονολογείται, αν δεχθούµε τη χρονολόγηση του ανασκαφέα του σπηλαίου Πετραλώνων, γύρω στα 700.000 χρόνια π.σ. Στην Αιγαιακή λεκάνη όµως τα παλαιολιθικά ευρήµατα είναι σπάνια. Αν υπολογίσουµε τις αργές γεωλογικές ανακατατάξεις, µε τη σταδιακή καταβύθιση της Αιγηίδας, ίσως επισκέπτονταν τον χώρο πρώιµοι ανθρωπίδες από την πλευρά της Ανατολής. Επιφανειακές έρευνες που διενεργήθηκαν σε νησιά του Αιγαίου, όπως η Μήλος και η Ικαρία, έχουν αποδώσει ατυπικά λίθινα εργαλεία της Κατώτερης Παλαιολιθικής, τα οποία όµως δεν µπορούν να αξιολογηθούν. Την απουσία πολύ πρώιµων ανθρώπινων κατάλοιπων στο Αιγαίο αναπληρώνουν παλαιοντολογικά ευρήµατα από νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου, όπως η Σάµος, η Μυτιλήνη, η Αλόννησος και τα Δωδεκάνησα. Γιούρα Άγιος Πέτρος Ψαθούρα Στο νησιωτικό σύµπλεγµα των Βόρειων Σποράδων Γιούρα, Για τη Μέση Παλαιολιθική (80.000-35.000 π.σ.) τα ευρήµατα που έχουµε προέρχονται από επιφανειακές έρευνες. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως παγετώδης µε συχνές κλιµατικές εναλλαγές, ωστόσο οι περισσότερες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής είναι υπαίθριες, γεγονός που µας προβληµατίζει και µας αναγκάζει να υποθέσουµε ότι αυτές οι θέσεις εντάσσονται σε ενδιάµεσα θερµά µεσοστάδια ή σε ένα µόνο µεσοστάδιο, αγνοώντας όµως αν πρόκειται για θέσεις µόνιµης ή περιστασιακής κατοίκησης. Η λιθοτεχνία της ελληνικής Μέσης Παλαιολιθικής συγκαταλέγεται στη Μουστέρια, πολιτισµική φάση µε τοπικές παραλλαγές. Πρόκειται για αιχµές και φολίδες τύπου levallois από πυριτόλιθο µε έντονη πατίνα. Κατόπιν έρευνας που διενεργήθηκε στα Ερηµόνησα των Βόρειων Σποράδων (εικ.1), διαπιστώθηκε παρουσία λίθινων εργαλείων της Μέσης Παλαιολιθικής στα νησιά Γιούρα, Ψαθούρα, Γράµιζα και Κυρά Παναγιά. Από τα µεγάλα νησιά των Βόρειων Σποράδων, τα οποία ήταν ενωµένα µε τη Θεσσαλία τουλάχιστον σε εποχές µεγάλης καθόδου της θαλάσσιας στάθµης, µόνο η Αλόννησος παρουσίασε 14 παλαιολιθικές θέσεις. Ήδη
από το 1970 εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής είχαν εντοπιστεί από τον Δ. Θεοχάρη σε µια νησίδα κοντά στο Κοκκινόκαστρο της Αλοννήσου, ενώ στον ίδιο χώρο βρέθηκε και πανίδα από ιππάρια του Μέσου Πλειστόκαινου. Οι µεσοπαλαιολιθικές θέσεις συγκεντρώνονται κυρίως στη νότια και ανατολική πλευρά της Αλοννήσου, λόγω της παρουσίας υδάτινων πόρων και της ύπαρξης πρωτογενούς απόθεσης πρώτης ύλης. Σε περιόδους χαµηλής θαλάσσιας στάθµης η Αλόννησος ήταν ενωµένη µε το απέναντι µεγάλο νησί της Περιστέρας, όπου εντοπίστηκε µια θέση µε παλαιολιθικά εργαλεία. Δεδοµένου ότι η στάθµη της θάλασσας στη Μέση Παλαιολιθική ήταν κατά µέσο όρο 80-50 µ. χαµηλότερη, µεταξύ των νησιών παρεµβάλλονταν µικροί ή µεγάλοι δίαυλοι, οι οποίοι εκτός από δυσκολίες στην πλεύση δηµιουργούσαν αποµονωτισµό. Παρόλα αυτά, η παρουσία του ανθρώπου στα ερηµόνησα των Βόρειων Σποράδων και στην Αλόννησο δηλώνει µια ιδιαίτερη ικανότητα προσαρµογής του. Το πρόβληµα είναι ότι δεν εντοπίστηκε κατοίκηση στην Ανώτερη Παλαιολιθική (35.000-10.000 π.σ.), εποχή που σχεδόν όλα τα νησιά των Σποράδων ήταν ενωµένα. Παλαιολιθικά ευρήµατα έχει παρουσιάσει και η Θάσος, γιατί ήταν ενωµένη µε την ξηρά λόγω του µικρού βάθους της θάλασσας στην περιοχή. Ανασκαφές στο νησί έφεραν στο φως ορυχεία ώχρας από κοιτάσµατα αιµατίτη που χρονολογούνται στην Ανώτερη Παλαιολιθική. Τα λίθινα εργαλεία δεν είναι τυπικά της περιόδου, αλλά η πανίδα αποτελείται από χαρακτηριστικά είδη του Ανώτερου Πλειστόκαινου, όπως Equus, Bos primigenius, Dama dama, Cervus elaphus. Στο νησί της Εύβοιας η έρευνα απέδωσε µερικές υπαίθριες παλαιολιθικές θέσεις, κυρίως στο βόρειο τµήµα της, όπως στη Λίµνη, στην Αγία Άννα, στην Κοτσικιά, στην Κοκκινοµηλιά και στο Προκόπι. Στην κεντρική Εύβοια εργαλεία της Μουστέριας φάσης έχουν βρεθεί στα Εφτακόνακα, στην Τριάδα, στη Νέα Αρτάκη και σε µερικές άλλες θέσεις. Λευκοί πυριτόλιθοι τύπου levallois µε πατίνα βρέθηκαν σε ηµιορεινή θέση δίπλα στο σπήλαιο Σκοτεινή, στα Θαρρούνια της κεντρικής Εύβοιας. Στους χρόνους της Ανώτερης Παλαιολιθικής, ιδιαίτερα κατά την τελευταία Παγετώδη (18.000-16.000 π.σ.) λόγω της καθόδου της θαλάσσιας στάθµης, πάνω από 120-140 µ., τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων, εκτός της Κύθνου, της Μήλου και µερικών άλλων, αποτελούσαν ένα τεράστιο νησί (Κυκλαδία) µε έκταση τα 2/3 της Κύπρου, στο οποίο ήταν δυνατόν να συντηρείται πλούσια πανίδα και χλωρίδα. Η Κύθνος και η Κέα Εργαλεία της Μουστέριας φάσης
είναι από τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά ακόµα και σε εποχή που η θαλάσσια στάθµη είχε φτάσει στο κατώτατο σηµείο της, τα βάθη µεταξύ των νησιών ήταν και πάλι µεγάλα. Ωστόσο, δεν ήταν τόσο δύσκολο να διαπλεύσει κανείς τους στενούς διαύλους µεταξύ των νησιών και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Δυστυχώς οι τότε παραθαλάσσιες θέσεις της Ανώτερης Παλαιολιθικής έχουν χαθεί διά παντός λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθµης, η έρευνα όµως συνεχίζεται γιατί θεωρείται πως υπάρχουν θέσεις που τότε βρίσκονταν σε ψηλότερα σηµεία. Στη θέση Στελίδα της Νάξου, πυρήνες, λεπίδες και φολίδες µε ατυπικά χαρακτηριστικά από ένα είδος λευκού πυριτόλιθου, πιστεύεται ότι ανήκουν στην Ανώτερη Παλαιολιθική. Γενικά η εργαλειοτεχνία της Στελίδας ανήκει σε διάφορους πολιτισµικούς ορίζοντες και θα µπορούσε να ανήκει και σε µεταγενέστερες περιόδους. Μία από τις πιο σπουδαίες παλαιολιθικές και µεσολιθικές θέσεις στην Ελλάδα µέχρι πρόσφατα ήταν το σπήλαιο Φράγχθι. H κατοίκηση αρχίζει γύρω στα 25.000 χρόνια π.σ. µε µία λιθοτεχνία πιθανώς της Ωρινιάκιας περιόδου και πανίδα από οστά ιππιδών και ελαφιών. Από 18.000 έως 13.000 π.σ., που παρατηρείται έξαρση των παγετώνων, υπάρχει ένα κενό στην κατοίκηση του σπηλαίου. Από το 13.000 π.σ. και µετά επικρατεί ηπιότερο κλίµα και οι ένοικοι του σπηλαίου επιστρέφουν. Η λιθοτεχνία αυτής της εποχής (φάση ΙΙ) είναι χαρακτηριστική της Γκραβέτιας φάσης και περιλαµβάνει αιχµές µε µίσχο και γεωµετρικούς µικρόλιθους.
Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος Αιγαίο και Κύπρος ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ
ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Κλίµα και θέσεις Γύρω στο 10000 π.χ. συµβαίνουν µεγάλες κλιµατολογικές αλλαγές, αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουµε τη µετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο. Από την εποχή αυτή και µετά αρχίζουν να διαµορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηµερινή τους µορφή. Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερµές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηµερινής θερµοκρασίας. Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο, η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-6600/6500 π.χ.), αναγνωρίζεται πια στρωµατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν. Στη Θεσσαλία µέχρι σήµερα φαινόταν να µην υπάρχει σχεδόν καµία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηµη και το µεγαλύτερο µέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε µία λίµνη. Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής µέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηµείο να πιστεύουν ότι ο µεσολιθικός πολιτισµός στην Ελλάδα δηµιουργήθηκε από µετακινήσεις πληθυσµών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση Ανατολή. Τα πρόσφατα ευρήµατα όµως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαµπάκα δείχνουν µια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική µέχρι τη Νεολιθική. Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται µια στρωµατογραφηµένη µεσολιθική φάση µε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων. Μεσολιθικά ευρήµατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυρας και από µερικές θέσεις στην Πρέβεζα. Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις µε τους αντίστοιχους πολιτισµικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλµατίας, το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισµός ακολουθεί δικό του δρόµο, κάτι που µπορεί να ερµηνευτεί ως µια εξειδικευµένη χρήση της θέσης. Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα µεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρακηνού της Βοιωτίας, όπου ένα παχύ µεσολιθικό στρώµα βρίσκεται ανάµεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώµα της Αρχαιότερης Νεολιθικής, στο σπήλαιο του Ζαΐµη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική, όπου το µεσολιθικό στρώµα βρίσκεται µαζί µε ένα ύστερο παλαιολιθικό, και σε βραχοσκεπή της Κλεισού- Στρωµατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-
ρας στην Πρόσυµνα της Αργολίδας, στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε µεσολιθικό στρώµα πάνω σε στρώµατα της Ανώτερης Παλαιολιθικής. Στο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερµιονίδα η µεσολιθική κατοίκηση ήταν γνωστή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του 60 και η στρωµατογραφία έδειξε ότι η περίοδος αυτή µπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις, µία κατώτερη και µία ανώτερη, οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία π.χ. Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη µεσολιθική φάση µέσα στα στρώµατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο, που προφανώς µεταφερόταν στο Φράγχθι µέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής. Οι γνώσεις µας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία µε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό, όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες, της Αλοννήσου, της Κύθνου και της Ικαρίας. Μία πιθανή µεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο, αλλά αυτή δεν µπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα. Λεπτοµέρεια νεολιθικής στρω- µατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας. Μετακινήσεις Οι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου µε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς µια επικοινωνία ιδεών από τους µεσολιθικούς χρόνους. Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων µε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος, Σκόπελος, Αλόννησος, Κυρά Παναγιά, Γιούρα, Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες µετακινήσεις από δυσµάς προς ανατολάς και τανάπαλιν, ενώ τα θαλάσσια ρεύµατα που έχουν διαφορετική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειµώνα βοηθούσαν σηµαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου. Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου µε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη µηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο. Ο οψιανός της Μήλου µεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας π.χ. και πιθανώς το δροµολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόµους διά µέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού. Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εµπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούµενες γενιές. Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιµους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία π.χ.) συνδέεται µε την αλιεία, που υπήρξε η πρώτη δοκιµασία των ανθρώπων της εποχής σε νέες µορφές οικονοµίας, και όπως έχει λεχθεί, το
πιο σηµαντικό επακόλουθο του ψαρέµατος δεν ήταν η εκµετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών µέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκµετάλλευση διατροφικών πηγών ή µη. Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση µε το Φράγχθι, ωστόσο είναι µάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να µπορούσαν να διαπλέουν το Μυρτώο πέλαγος προκειµένου να προµηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο. Έρευνες που διενεργήσαµε τα τελευταία χρόνια στις ερηµονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα, Φαλκονέρα), οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο, δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιµης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία π.χ.). Το πιο πιθανό είναι το δροµολόγιο που ακολουθείτο για την προµήθεια του οψιανού να γινόταν µέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα, Κύθνος, Σέριφος, Σίφνος, Κίµωλος, Μήλος) και στη συνέχεια µέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών. Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους µεσολιθικούς χρόνους. Με τα µέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εµφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισµένοι σε θαλάσσιες ασχολίες, κυρίως ψάρεµα, αλλά ασχολούνταν και µε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι µικρών ζώων ή πουλιών. Το ότι χρησιµοποιούσαν σε σχετικά µεγάλη ποσότητα οψιανό σηµαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο. Ίσως να µην έµεναν µόνιµα στο νησί, αλλά να µετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί. Η ανακάλυψη όµως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηµεία του νησιού µαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκµεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής. Μετακινήσεις µεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναµφισβήτητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή µόνιµη βάση και είναι πολύ πιθανόν µεσολιθικοί ναυτικοί να έφθαναν µέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Τουλάχιστον πριν από 11.000-10.000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ µεγαλύτερη από όσο νοµίζαµε µέχρι σήµερα. Εκτός από τον θαλάσσιο δρόµο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία µε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία, πρέπει να δεχθούµε την ύπαρξη και άλλων δρόµων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο. Τα νησιά Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο. Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό
Εύβοια, Άνδρος, Τήνος, Μύκονος αποτελούν µία αλυσίδα από δυσµάς προς ανατολάς, ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή µε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεµβάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής µε καλές καιρικές συνθήκες. Μία µικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα µικρά νησιά Σταπόδια, ανατολικά της Μυκόνου, τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση. Από την Ικαρία και µετά η προσέγγιση των µικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση. Η πρόσφατη ανακάλυψη µεσολιθικών και πρώιµων νεολιθικών ευρηµάτων στην Ικαρία µε µία λιθοτεχνία που µοιάζει πολύ µε αυτήν της Κύθνου αποτελεί µία επιπλέον µαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόµοιου δροµολογίου. Σε παλαιότερους µέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν µε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισµένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων µε τα µεγάλα νησιά Ικαρία και Σάµο. Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύµατα πρέπει να ήταν σύµµαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας. Από σχετικές µελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς µήνες η κατεύθυνση των ρευµάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ, ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύµατα ευνοούν τον διάπλου ανά- µεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά Ασία. Ένα άλλο στοιχείο που µαρτυρεί πρώιµη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από µικρές οµάδες ανθρώπων, οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή, αν και δεν θα µπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο µέσω της φυσικής γέφυρας που σχηµατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα. Θαλάσσιες µετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων, τα οποία έχουν άµεσες οµοιότητες µε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας, στην περιοχή της Αττάλειας, και συγκεκρι- µένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 π.χ.). Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο, ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοικιών είναι στοιχεία που παραπέµπουν σε πολιτισµούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 π.χ.) και στην Προκεραµική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαµπος), που χρονολογικά αντιστοιχεί µε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου. Αν και αυτή τη στιγµή είναι νωρίς να συζητάµε για άµεσες επαφές µεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής, καθώς Στα κατώτερα µεσολιθικά στρώ- µατα του σπηλαίου Γιούρων
λείπουν οι ενδιάµεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία, µπορούµε να µιλήσουµε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηµένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο. Η µεσολιθική οικονοµία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόµενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής. Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιµναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων, κάτι που µαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα. Η αλλαγή των κλιµατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να µετακινηθούν σε µέρη µε κλίµα πιο υποφερτό γι αυτά, µε άµεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων, ελλείψει των µέχρι πρότινος κύριων συστατικών της διατροφικής τους αλυσίδας. Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήµατα διατροφής που αντιµετώπισαν. Η εξειδίκευση στο ψάρεµα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του µεσολιθικού πολιτισµού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια. Στο νησί ίσως διέµενε ένας µικρός πληθυσµός που ασχολείτο επίσης µε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και µε την τροφοσυλλογή. Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα, ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών. Ακόµα και τα µικρολιθικά εργαλεία γεωµετρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασµένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών. Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσολιθική (8500-7500 π.χ.) µε ένα πολύ µικρό ποσοστό του συνόλου των οστών, ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια. Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 π.χ.) παρατηρούνται στο Φράγχθι µεγάλες ποσότητες ψαριών µε έµφαση στο ψάρεµα του τόνου. Η µεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι µέθοδοι ψαρέµατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυµητά είδη, το γεγονός όµως της ύπαρξης µιας ευρείας γκάµας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει µια εξελιγµένη στρατηγική στον τοµέα της αλιείας. Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώµατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 π.χ.) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus), πρόβατα Απανθρακωµένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)
και χοιρινά σε ένα µεταβατικό στάδιο εξηµέρωσης, γεγονός που ανατρέπει τα µέχρι σήµερα δεδοµένα, αφού σύµφωνα µε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηµερωµένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα µέσα της 7ης χιλιετίας π.χ. Δεν αποκλείεται, σύµφωνα µε τους οστεοαρχαιολόγους, να συντελέστηκε στα Γιούρα µια επιλεκτική διασταύρωση µε σκοπό την εξηµέρωση. Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 π.χ.) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηµερωµένα. Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηµασία, επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου. Όσον αφορά τον χοίρο, πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηµερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi, Cayönü, Cafer Hüyük) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή, αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου, έχει ιδιαίτερη σηµασία. Φαίνεται απόλυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων, η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια. Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς, αν κρίνουµε από τα σηµερινά υπολείµµατα σε λίγες θέσεις του νησιού. Τα όστρεα και τα χερσαία µαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθικής µία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου, ενώ απαντούν σε όλες τις µεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος, Φράγχθι). Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηµαντική, ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συµπλήρωµα. Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδειξαν εξελιγµένες ταφικές πρα- Αρχιτεκτονική Πολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούµε από τον πρόσφατα ανασκαµµένο οικισµό του Μαρουλά της Κύθνου. Αναφερόµαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όµως τύχει ιδιαίτερης επιµέλειας στη διαµόρφωση του εσωτερικού τους. Στον χώρο αυτό έχουµε τριών ειδών κατασκευές: 1. κυκλικές κατασκευές µε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηµένες πέτρες, 2. λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήµατος και 3. µία περίπτωση κυκλικής ηµιυπόγειας κατασκευής λαξευµένης σε µαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλο. H ηµιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας
Βαλκανικής. Συγκεκριµένα στον µεσολιθικό παραδουνάβειο οικισµό Vlasac έχουν βρεθεί µισοσκαµ- µένοι χώροι µε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιµη φάση του πολιτισµού του Lepenski Vir. Τέχνη Η Μεσολιθική του ελληνικού χώρου µόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουµε δεν είναι µεγάλο, ωστόσο η απουσία ευρηµάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση. Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιµοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσµηµάτων. Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν µια στοιχειώδη κοσµητική της εποχής. Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποµιµήσεις πλωτών µέσων της εποχής είναι µια άλλη εκδήλωση τέχνης. Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήµα των διασκευασµένων πεταλίδων, διαπιστώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται µε τέτοιον τρόπο ώστε να θυµίζει πλώρη ή πρύµνη µιας βάρκας. Άσχετα µε τη λειτουργική τους χρησιµότητα ως κουταλιών πιστεύουµε ότι τα αντικείµενα αυτά είχαν συµβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εµπεριέχουν κάποια µηνύµατα. Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από µάρµαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείµενα τέχνης. Ανάµεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηµαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια, τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου. Έχουν πολύ καλό βαθµό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93% του συνόλου. Από τα 26 αγκίστρια, 13 διατηρούνται ολόκληρα, 12 είναι σχεδόν ολόκληρα µε µικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχµή, ενώ ένα µόνο σώζεται τµηµατικά. Τα ηµίεργα και απορρίµµατα της κατασκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής, επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέµατος. Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία µε δύο αιχµές που είχαν σχέση µε το ψάρεµα, τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέραια. Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών µέτριου µεγέθους, αιγοπροβάτων ή χοίρων, αλλά και από οστά µικρών άγριων ζώων και πουλιών, όπως υποδεικνύει το πολύ µικρό µέγεθος και πάχος ορισµένων από αυτά. Κατά τη µελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά µε δύο αιχµές υπάρ- Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία, πυριτόλιθο και Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του µεσολιθικού πολι-
χει µία αντίληψη γλυπτικής παρέµβασης που αφαιρεί τα ανατοµικά χαρακτηριστικά του φορέα. Με βάση τα παραπάνω µπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε µια εξειδικευµένη εργαλειοτεχνία. Ταφικά έθιµα Ευτυχώς οι µέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθµό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου. Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέθηκε στα βαθύτερα στρώµατα του σπηλαίου των Γιούρων (µέσα 9ης χιλιετίας π.χ.) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής. Το σηµαντικό είναι ότι ανήκε σε µια γυναίκα 60-70 ετών, κάτι σπάνιο για τα δεδοµένα της εποχής. Στο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαµβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου. Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και µόνο µία ταφή ανήκει στην επόµενη Ανώτερη Μεσολιθική. Η πιο χαρακτηριστική είναι µία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηµισυνεσταλµένη. Πέτρες και σωρός από χερσαία µαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό, ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί. Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηµισυνεσταλµένη στάση και πιθανώς µερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα. Τα καµένα οστά ενός άνδρα και µιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιµα αποτεφρωθεί. Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι, αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν µία τελική ταφή που έγινε αργότερα. Στην Κύθνο οι νεκροί θάβονται µε διάφορους τρόπους. Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγµένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση µε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση µέσα στην κοινότητα. Πιθανώς παρόµοια διαφοροποίηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική. Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-wad στην Παλαιστίνη και µπορεί να σηµαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό. Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσµηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τµήµατα των σκελετών. Εργαλειοτεχνία
Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας, µε ορισµένα τεχνολογικά και µορφολογικά στοιχεία ακόµη πιο χαρακτηριστικά, όπως η µείωση του ρόλου της τεχνικής της µικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωµετρικών µικρολίθων. Τα µεσολιθικά στρώµατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα. Ενώ διαφαίνεται µια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 π.χ.), δεν έχουν βρεθεί εµφανείς διαφορές µεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωµάτων που χρησιµοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων. Οι πιο σηµαντικές πρώτες ύλες για τις µεσολιθικές οµάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος, από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα µισά τέχνεργα, καθώς επίσης ο γκρίζος και µαύρος πυριτόλιθος. Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση. Το στρώµα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία µε ράχη, κατασκευασµένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες. Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν µπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του µε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσεις. Η θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία, πυριτόλιθο και οψιανό. Από τα ευρήµατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας. Σε ικανοποιητικό βαθµό χρησι- µοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε µικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος. Ο χαλαζίας της περιοχής είναι µια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία. Γι αυτό τον λόγο µετά την απόσπαση µίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν. Μόνο ορισµένα εργαλεία διαµορφώνονταν από φολίδες χαλαζία, ενώ τα περισσότερα, κυρίως τα εύρωστα αντικείµενα, προέρχονταν από πλακέτες χαλαζία. O οψιανός µεταφερόταν υπό µορφή συµπαγούς µάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτµησης. Είναι επίσης πιθανόν ορισµένα από τα τελειωµένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να µεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού. Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες µικρού µεγέθους. Όπως και σε άλλες µεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λ.χ. το Φράγχθι), η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων µε µικρή περιεκτικό- Οδοντωτά εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιανό προερχόµενα
τητα σε µικρολιθικούς τύπους. Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των µικρολιθικών εργαλείων, τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιµοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα. Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού, ενώ αυτός ο τύπος οικονοµίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίµατος και κοπής. Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οµάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρµοσαν την οικονοµία τους στις συνθήκες της περιοχής. Όπως και σε άλλες µεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου, τα ευρήµατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρµογή των οµάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες, κατά κύριο λόγο στις διαθέσιµες πρώτες ύλες της περιοχής µε πρωταρχικής σηµασίας την εκµετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη. Η διαδικασία της νεολιθικοποίησης Με τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συµπεριφοράς. Η µετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοµαδικό, η σταδιακή αυξανόµενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτηρών και οσπρίων, προκειµένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν µόνιµο τόπο και εποµένως να δηµιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισµούς σηµαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου. Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτηνοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία. Αξίζει να επισηµανθεί, όµως, ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και µεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί, δηµητριακά και όσπρια χρησιµοποιούνταν ως συµπλήρωµα διατροφής. Οι πρώτες απόπειρες εξηµέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιµο στάδιο νεολιθικοποίησης όµοιο µε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραµικής Νεολιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 π.χ.). Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και µετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β. Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεολιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων µεσολιθικών οµάδων µε πληθυσµούς της Ανατολίας, χωρίς να αποκλείεται όµως και µια αυτόνοµη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση, όσον αφορά την 1 2 3 6 Τροία Kum Tepe ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ 4 Hoca Cesme 5 Ulucak Οι 6 πολιτισµικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-
εξηµέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών. Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοµενική απουσία άγριων δηµητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήµατα δεν µπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριµένη περίοδο του τέλους του Πλειστόκαινου. Δυστυχώς, όµως, στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική µελέτη µέχρι σήµερα έχει δείξει ότι µόνο ορισµένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτοφυείς στον ελληνικό χώρο, εποµένως δεν δικαιούµαστε να µιλάµε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισµό. Ωστόσο, µέχρι σήµερα δεν έχει αναληφθεί καµία έρευνα σε βάθος αναφορικά µε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα. Αποδεδειγµένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το µονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum), όχι όµως και το είδος triticum dicoccoides, ένα εξελιγµένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή. Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής, στο Φράγχθι, στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον, παράλληλα µε εξηµερωµένα ζώα, κάτι που σηµαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο, αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηµερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό. Ούτως ή άλλως, τα κατσίκια και τα πρόβατα, τα οποία αρχίζουν να εξηµερώνονται πρώιµα στο σπήλαιο των Γιούρων, φαίνεται ότι µάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή, αλλά σε εποχή τόσο πρώιµη όσο και στο ανατολικό τµήµα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησης. Ο πληθυσµός του σπηλαίου των Γιούρων, µόνιµη βάση του οποίου θα ήταν µία ή περισσότερες θέσεις στα µεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων, ενδεχοµένως είχε µεγάλη εµβέλεια επαφών, όπως καταγράφεται στην επαφή του µε τα δίκτυα διακίνησης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οµοιότητες των µικρολίθων των Γιούρων µε παρόµοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας).
Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος Αιγαίο και Κύπρος ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ
ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Μέχρι σήµερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασµατική. Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισµός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά, το Άγιο Γάλα στη Χίο, η Πολιόχνη στη Λήµνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισµός του Σάλιαγκου σε µία µικρή νησίδα, η οποία έδωσε αφορµές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηµατική αλιεία στους νεολιθικούς χρόνους. Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών µας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο. Μεγαλύτερα νησιά µε µεγάλες διατροφικές πηγές, όπως η Μυτιλήνη, η Χίος, η Σάµος, είχαν όλα τα πλεονεκτήµατα να αναπτύξουν έναν ακµαίο νεολιθικό πολιτισµό, αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε µερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω. Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις, αλλά δεν έχει γίνει καµία ανασκαφική έρευνα, ενώ στη Χίο γνωρίζουµε, εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα, και την υπαίθρια θέση του Εµπορειού. Στη Σάµο η µόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο), η οποία όµως δεν έχει δώσει στρωµατογραφηµένο υλικό. Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων, αλλά στο µεγάλο νησί της Ρόδου, εκτός από δύο σπήλαια, δεν έχουν εντοπιστεί ακόµη σηµαντικοί υπαίθριοι οικισµοί. Αντίθετα, σύµφωνα µε τα δεδοµένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες, ακόµη και οι µικρότερες ερη- µονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείµµατα προϊστορικής κατοίκησης, αλλά δεν έχουν πραγµατοποιηθεί ακόµα συστηµατικές ανασκαφές. Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισµό της Κνωσού και µερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακατοίκητο στις πρώιµες νεολιθικές φάσεις. Ο πολιτισµός του νησιού ακόµα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποµονωτισµό. Μέχρι την ανακάλυψη του µεσολιθικού οικισµού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες, µε αποτέλεσµα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών, µε αφετηρία πάντα την Ανατολή. Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεµβάλλεται µεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες είναι αρκετά µεγάλο και έχει προβληµατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους. Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 µέχρι το 5000 π.χ. και µόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων. Η µοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων. Πήλινα λίθινα και οστέινα εργαλεία της Νεολιθικής εποχής ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές
Πολύ πρόσφατα, όµως, ο εντοπισµός µιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ένα πολύ µικρό νησί των Κυκλάδων σηµαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηµα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναµένουµε πολύ πιο σπουδαία ευρήµατα από άλλα µεγαλύτερα νησιά. Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο, αν και έχουν κάπως αυξηθεί, ακόµα δεν είναι δυνατή η σύνδεση µεταξύ τους. Ωστόσο, κατά την ρχαιότερη-μέση Νεολιθική (6500-5300 π.χ.) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφορετικών πολιτισµικών ενοτήτων: 1. η ενότητα των Βόρειων Σποράδων µε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα, την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο, 2. η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαµβάνεται και το ανατολικό τµήµα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άµεσες σχέσεις µε την προηγούµενη, 3. η ενότητα του βορειοανατολικού Αιγαίου, στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίµβρος, Χίος, και η Ανατολική Θράκη, 4. η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος, η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου, 5. η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου µε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω, 6. η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηµένη, αν και βασίζεται σε µία µόνο θέση, την Κνωσό. Αναφορικά µε τη χρονολόγηση, όταν µιλάµε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιµότερο να περιλαµβάνουµε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική, γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα, Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωµατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις. Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 π.χ.) που οι θέσεις είναι πολυπληθέστερες µπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισµικές ενότητες: 1. την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαµβάνονται η Αττική, η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραµική, 2. την ενότητα νότιας Εύβοιας, Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοµάζεται πολιτισµός Αττικής-Κεφάλας, 3. την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια µε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου, στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει, όσον αφορά το βόρειο τµήµα του, έντονες σχέσεις µε την ανατολική Αττική και Εύβοια, 4. την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου, η οποία περιλαµβάνει τη Σαµοθράκη, τη Λήµνο, τη Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 π.χ.) της Αρχαι- Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου.
Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι µικρασιατικές ακτές (Kum Tepe, Besika Tepe), 5. την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6. την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόµο διατηρώντας την αποµόνωσή της. Πολιτισµικές σχέσεις και µετακινήσεις στο νεολιθικό Αιγαίο Οι επαφές ανάµεσα στις διάφορες πολιτισµικές οµάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο. Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοµένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εµπλουτισµένες, οι εµπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροµές άφθονες, εποµένως και η ικανότητά τους να αντιµετωπίζουν τυχόν προβλήµατα αυξηµένη. Από τα ανασκαφικά ευρήµατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισµός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις µε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου. Αν και υπάρχουν σχέσεις µε τη Στερεά Ελλάδα, φαίνεται ότι πολιτισµικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις µε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα. Το κοµβικό σηµείο των Κυκλάδων, στο κέντρο του Αιγαίου, συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου µε τον ηπειρωτικό. Η από δυσµάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη, αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική. Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου, της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια. Οι οµοιότητες στην κεραµική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 π.χ.) µεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια, Κάρυστος), ενώ άµεσες σχέσεις υπάρχουν επίσης µεταξύ του νεολιθικού οικισµού της Κεφάλας Κέας και των οικισµών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 π.χ.). Επαφές µε την Αττική δείχνει και η πρώιµη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώµατα της Κέας, του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου, και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του Λαυρίου. Εποµένως, η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο. Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο, κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες