ΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( ).

ΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1957-2005). Ιωάννης Σωτηρόπουλος Επίκουρος καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής. e-mail: sotiropoulosioan@yahoo.gr Georgios Georgakopoulos Assistant Professor, The Faculty of Economics and Business, Amsterdam Business School University of Amsterdam Roetersstraat 11, 1018 WB Amsterdam, The Netherlands Email: g.georgakopoulos@uva.nl Νικόλαος Αρνής Καθηγητής Εφαρμογών ΤΕΙ Ηπείρου, Τμήμα Λογιστικής e-mail: narnis@teiep.gr Κωνσταντίνος Κυρίτσης Επίκουρος καθηγητής ΤΕΙ Ηπείρου, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής e-mail: c_kyritsis@yahoo.com Περίληψη Στο άρθρο αυτό επιχειρείται η περιγραφή των «βιομηχανικώνδιεθνοποιημένων- δυτικής προέλευσης» διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα. Τα πρότυπα αυτά επικράτησαν στην Ελληνική κοινωνία μετά τη δεκαετία 60 εις βάρος των προαιώνιων παραδοσιακών «Μεσογειακών». Η εξέλιξη αυτή έχει σοβαρές συνέπειες σε πολλά επίπεδα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής με κορυφαία αυτά της υγείας του πληθυσμού («ασθένειες του πολιτισμού»), της παραγωγής αγροτικών και βιομηχανικών προϊόντων, του εμπορίου, του εμπορικού ισοζυγίου της χώρας, των υπηρεσιών (έξοδα εκτός οικίας, χρηματοοικονομικά κ.ά.). Τα πρότυπα απεικονίζονται σε πίνακες μονής-διπλής εισόδου και οι επεξεργασίες γίνονται με τη συνάρτηση «χαρακτηρισμού των προτύπων» στο πρόγραμμα Excel [6]. Τα στοιχεία στα οποία βασίζεται η ανάλυση προέρχονται από την ΕΣΥΕ και είναι αυτά των Εθνικών Λογαριασμών (1950 έως σήμερα) και των Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισμών (ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1982/83, 1988/89, 1993/94, 1998/99 και 2004/05). Λέξεις κλειδιά: Καταναλωτικά πρότυπα, βιομηχανικά διατροφικά πρότυπα. THE INDUSTRIAL ALIMENTARY PATTERS IN GREECE (1957-2005). Ioannis Sotiropoulos

Department of Finance and Auditing, TEI of Epirus, Greece. sotiropoulosioan@yahoo.gr Georgios Georgakopoulos The Faculty of Economics and Business, University of Amsterdam, Netherlands. g.georgakopoulos@uva.nl Nikolaos Arnis Department of Accounting, TEI of Epirus, Greece. e-mail: narnis@teiep.gr Abstract Konstantinos Kyritsis Department of Finance and Auditing, TEI of Epirus, Greece. c_kyritsis@yahoo.com The present article studies the evolution of the dietary models in Greece during the period 1957-2005. At this period, during the years, the alimentary consumption in Greece loses her traditional «Mediterranean» attributes, acquiring new, industrial and international, characteristics. This evolution has multiple consequences in a lot of levels at the economic and the social life. The most important are: Characteristics of production (agricultural and industrial products), trade, commercial balance of country, health of population ( illnesses of civilisation ), etc. Key words: consumption patterns, industrial alimentary patterns 1. Εισαγωγή Οι δαπάνες διατροφής απορροφούσαν ανέκαθεν μεγάλο μερίδιο του συνόλου των καταναλωτικών δαπανών των Ελληνικών νοικοκυριών. Παρ ότι το μερίδιο αυτό μειώνεται συνεχώς καθ όλη τη μεταπολεμική περίοδο (1950-2005), η διατροφή παραμένει η σημαντικότερη μεταξύ όλων των κατηγοριών κατανάλωσης. Στο εσωτερικό της κατηγορίας διατροφή έχουν παρατηρηθεί σημαντικές αναδιαρθρώσεις μετά το 1950: Προϊόντα ζωικής αντί προϊόντων φυτικής προέλευσης. Βιομηχανικά αντί αγροτικών προϊόντων. Διατροφή εκτός αντί διατροφής εντός οικίας. Τα διατροφικά πρότυπα, έτσι, στο τέλος αυτής της πεντηκονταετίας διαφέρουν τελείως από αυτά των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων αναδεικνύοντας τα τρόφιμα όχι ως απλά βιολογικά χρήσιμα αλλά ως «πακέτα χαρακτηριστικών ιδιοτήτων» [1]. Δεν είναι πλέον παραδοσιακά Μεσογειακά αλλά βιομηχανικά- διεθνοποιημέναδυτικού τύπου (Δ. Ευρώπη-Β. Αμερική) [5]. 2. Η βιομηχανοποίηση των προτύπων ανά κατηγορία προϊόντων Αντικείμενο αυτής της εργασίας αποτελεί η περιγραφή των διατροφικών καταναλώσεων από τεχνική άποψη (: αγροτικές και βιομηχανικές καταναλώσεις) στην Ελλάδα μεταπολεμικά (1957-2005 περίοδος όπου υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία). Επιλέγονται δηλαδή α) τα αγροτικής και β) τα βιομηχανικής προέλευσης τρόφιμα από όλες τις κατηγορίες (δημητριακά, κρέας, ψάρια, γαλακτοκομικά, φρουτολαχανικά, έλαια-λίπη, ζαχαρώδη, μη οινοπνευματώδη ποτά, έξοδα εκτός οικίας, λοιπά τρόφιμα) και γίνεται αναταξινόμηση βάσει τεχνικών κριτηρίων:

αγροτικά προϊόντα, βιομηχανικά τρόφιμα (α και β βαθμού επεξεργασίας και έξοδα διατροφής εκτός οικίας). Τα βιομηχανικά προϊόντα β βαθμού επεξεργασίας περιέχουν σε υψηλά ποσοστά προστιθέμενη αξία (πέραν της καθ εαυτό μεταποιητικής) προσφοράς υπηρεσιών. Η προσφορά υπηρεσιών συμπεριλαμβάνει μεθόδους και μορφές παραγωγής και εμπορίας (χρηματοδότηση, μάρκετινγκ, διεθνές εμπόριο κ.ά.) και η ακραία της μορφή είναι τα έξοδα εκτός οικίας. Το αλεύρι για παράδειγμα αποτελεί α επεξεργασίας βιομηχανικό προϊόν (παραδοσιακών νερόμυλων και ανεμόμυλων της δεκαετίας 50, ή σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων), αλλά τα ζυμαρικά αποτελούν β βαθμού επεξεργασίας βιομηχανικό προϊόν διεθνούς προέλευσης με προστιθέμενη αξία και υπηρεσιών (διαφήμισης, διεθνούς εμπορίου κ.ά.). Στη δεκαετία του 50 τέτοιου είδους προβληματισμοί δεν υπήρχαν, εφ όσον: α) Τα β επεξεργασίας βιομηχανικά προϊόντα αποτελούσαν σχετικά μικρό μέρος των συνολικών διατροφικών δαπανών. β) Τα α επεξεργασίας βιομηχανικά προϊόντα παράγονταν από μονάδες που είχαν τη μορφή της οικοτεχνίας ή οριακά της βιοτεχνίας (ανεμόμυλοι, εποχιακά τυροκομεία, ελαιοτριβεία, κ.ά.) [2] & [4]. 1 γ) Η προσφορά υπηρεσιών ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Στη διαχρονική τους εξέλιξη οι καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων β επεξεργασίας αυξάνουν τη συμμετοχή τους στο σύνολο των διατροφικών δαπανών απορροφώντας, στα τέλη της μεταπολεμικής πεντηκονταετίας, το μεγαλύτερο μερίδιο στο σύνολο των διατροφικών δαπανών: Από 36,6% το 1957/58, στο 56,6% το 2004/05 (πίν. 2.1). Οι καταναλώσεις βιομηχανικών προϊόντων α επεξεργασίας, όπως και αγροτικών προϊόντων, μειώνουν προοδευτικά τη δική τους συμμετοχή, αποδυναμώνοντας τα αγροτικά χαρακτηριστικά των διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα κατά την πεντηκονταετία 1950-2005. Πίν. 2.1. Ποσοστιαία (%) συμμετοχή των αγροτικών και των βιομηχανικών (α & β επεξεργασίας) προϊόντων στο σύνολο των διατροφικών δαπανών (1957-2005) ΕΟΠ: 57/58 63/64 1974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Aγροτικά προϊόντα 43,5 34,0 47,3 45,3 40,8 38,1 32,7 32,0 Βιομηχανικά προϊόντα Α επεξεργ. 19,9 24,6 16,9 15,6 13,8 13,2 11,6 11,4 Βιομηχανικά προϊόντα Β επεξεργ. εντός οικίας 24,3 28,5 18,4 21,7 24,3 24,2 22,0 21,9 Βιομηχανικά προϊόντα Β επεξεργ. εκτός οικίας (: «Έξοδα εκτός οικίας») 12,3 12,8 8,9 17,4 21,1 24,4 33,7 34,7 Σύνολο διατροφικών προιόντων 100 100 100 100 100 100 100 100 Με βάση αυτή τη λογική τα διατροφικά πρότυπα στην Ελλάδα δεν χαρακτηρίζονται βιομηχανικά παρά μετά τα μέσα της δεκαετίας 90, όταν τα β επεξεργασίας βιομηχανικά προϊόντα αποτελούν και το μεγαλύτερο ποσοστό στο σύνολο των διατροφικών καταναλώσεων. Δύο γενικές περίοδοι διακρίνονται στη βιομηχανοποίηση των διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Κατά την πρώτη (δεκαετίες 50-80) στην ομάδα αυτών των προϊόντων κυριαρχούν οι καταναλώσεις των εντός οικίας βιομηχανικών προϊόντων, και κατά τη δεύτερη (τέλη δεκαετίας 90) τείνουν να κυριαρχήσουν οι καταναλώσεις εκτός οικίας. Ενώ, έτσι, 1 Δύο επί πλέον και έμμεσοι παράγοντες: α) Οι εισροές στην πρωτογενή παραγωγή ήσαν πρωτογενούς, επίσης, φύσεως, γιατί η μηχανοποίηση, εξηλεκτρισμός, χρησιμοποίηση χημικών κ.ο.κ. στη γεωργία ήσαν άγνωστες ή πολύ περιορισμένης έκτασης. β) Η τεχνολογία (εξηλεκτρισμός, αυτοματισμοί) δεν είχε διεισδύσει στην τελική διατροφική οικιακή παραγωγή (για παράδειγμα: κατάψυξη, μέσα παρασκευής φαγητού) σε όλη τη χώρα, με αποτέλεσμα να μην ευνοούνται ορισμένες βιομηχανικές καταναλώσεις (κατεψυγμένα, προϊόντα ζαχαροπλαστικής με κύριο συστατικό γαλακτοκομικά κ.ά.).

κατά την πρώτη περίοδο η διατροφή βιομηχανοποιείται, κατά τη δεύτερη «τριτογενοποιείται», προεξάρχει ουσιαστικά δηλαδή η προσφορά υπηρεσιών. Κατά την τελευταία αυτή περίοδο τα μερίδια δαπανών όλων των κατηγοριών (αγροτικά, βιομηχανικά α και β βαθμού επεξεργασίας εντός οικίας) μειώνονται διαχρονικά, με εξαίρεση τα έξοδα εκτός οικίας που αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς. 3. Ανάλυση στην εσωτερική διάρθρωση κάθε διατροφικής κατηγορίας. Η βιομηχανοποίηση των διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα μεταπολεμικά έχει σημαντικές ιδιαιτερότητες στο εσωτερικό κάθε διατροφικής κατηγορίας με αποτέλεσμα τα επί μέρους αυτά πρότυπα να έχουν ειδικότερη εξέλιξη και μορφές ανά εποχή. Στην κατηγορία, για παράδειγμα, των δημητριακών (πίν. 3.1) οι σημαντικότερες αλλαγές αφορούν στη μείωση των ποσοστών συμμετοχής στις διατροφικές δαπάνες για ψωμί, αλεύρι, ζυμαρικά, και ρύζι, στις διακυμάνσεις αυτών για μπισκότα, βουτήματα, και λοιπά δημητριακά, και στη μικρή αύξηση αυτών για φρυγανιές και παξιμάδια. Η κατηγορία αυτή, συνεπώς, χάνει προοδευτικά τα αγροτικά-αγροτοβιομηχανικά και παραδοσιακά της χαρακτηριστικά, προς όφελος των νεοβιομηχανικών. Αυτά τα τελευταία (είδη μπισκότων, ορισμένα βουτήματα, φρυγανιές, κ.ά.) έχουν διεθνή προέλευση και ακολουθούν τις διεθνείς τάσεις στη διατροφή. Στην εποχή για παράδειγμα της «ζαχαροφοβίας» και ανάλογων τάσεων που σχετίζονται με την εξωτερική εμφάνιση του σώματος, τα δημητριακά που περιέχουν ζάχαρη και τα ζυμαρικά μειώνουν τη συμμετοχή τους στο σύνολο των διατροφικών δαπανών. Το σημαντικότερο από άποψη ποσοστών, τέλος, είδος αυτής της κατηγορίας, το ψωμί, μειώνει ραγδαία τα ποσοστά του μετά τη δεκαετία 50 και έως τη δεκαετία 80, για να σταθεροποιηθεί σε χαμηλά επίπεδα έκτοτε, και είναι αυτό που επηρεάζει καθοριστικά τη συμπεριφορά ολόκληρης της κατηγορίας των δημητριακών. Πίν. 3.1. Διάρθρωση (: αγροτικά/βιομηχανικά) της κατηγορίας των δημητριακών (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 57/58 63/641974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Αγροτικά 7,5 11,1 13,2 7,9 8,1 6,5 6,3 6,0 Επεξεργασμένα 92,5 88,9 86,8 92,1 91,9 93,5 93,7 94,0 Στο κρέας (πίν. 3.2), αντίθετα, το καθοριστικό είδος είναι τα νωπά. Η ανάλυση από τεχνική άποψη το ταξινομεί στα αγροτικά είδη, αλλά θα πρέπει να λαμβάνεται υπ όψη η βασική (τεχνική) προϋπόθεση αύξησης της κατανάλωσής του που ήταν η «αλυσίδα ψύχους» και η οποία σχετίζεται με τον εξηλεκτρισμό της χώρας, τον σχετικό εξοπλισμό των νοικοκυριών κ.ο.κ. Τα κατεψυγμένα και τα παρασκευάσματα αποτελούν τα δύο βιομηχανικά είδη της κατηγορίας. Τα ποσοστά των κατεψυγμένων αυξάνονται έως τα μέσα της δεκαετίας 70 (ΕΟΠ 1974), για να μειωθούν σταδιακά έκτοτε, καταλαμβάνοντας μηδενικά σχεδόν ποσοστά στο τέλος της μεταπολεμικής πεντηκονταετίας. Η συνεχής αύξηση των ποσοστών των παρασκευασμάτων διήρκεσε έως τα τέλη της δεκαετίας 80 (ΕΟΠ 1987/88) για να αρχίσει να μειώνεται κατά την τελευταία δεκαετία. Συμπερασματικά, τα βιομηχανικά είδη αύξησαν (μεταξύ 1957-2005) τα ποσοστά τους στη συνολική κατανάλωση κρέατος, όχι πάντως σημαντικά, σε μία κατηγορία όπου κυριαρχούν τα νωπά προϊόντα και όπου η διεθνοποίηση των καταναλώσεων είναι επίσης έντονη. Πίν. 3.2. Διάρθρωση της κατηγορίας «κρέας» (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %).

ΕΟΠ: 57/58 63/64 1974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Νωπά 92,4 90,9 86,7 88,3 83,5 83,4 90,7 91,1 Επεξεργασμένα 7,6 9,1 13,3 11,7 16,5 16,6 9,3 8,9 Στα ψάρια (πίν. 3.3), επίσης, το κύριο βάρος των αυξομειώσεων στις δαπάνες της κατηγορίας φέρουν τα νωπά. Τα βιομηχανικά είδη, όμως, σ αυτή την κατηγορία, έχουν αξιόλογες ιδιαιτερότητες. Συνυπάρχουν τα παραδοσιακά, τα κλασικά και τα νεότερα βιομηχανικά, αλλά και τα διεθνούς προέλευσης προϊόντα. Τα παραδοσιακά βιομηχανικά (ξηρά, αλίπαστα, καπνιστά, κλπ.) και ο διεθνούς προέλευσης βακαλάος δεν συμπεριλαμβάνονταν στις πρώτες ΕΟΠ. Παρουσίαζαν αυξημένα ποσοστά κατά τη δεκαετία 70 αλλά είναι σε σταθερή και ελαφρά παρακμή έκτοτε. Αυτό συμβαίνει και με το κλασικό βιομηχανικό είδος, τις κονσέρβες ψαριών, που όμως συμμετείχαν, αν και με μικρά ποσοστά, στις διατροφικές δαπάνες ήδη από την ΕΟΠ 1957/58, όπως και τα κατεψυγμένα, των οποίων τα ποσοστά παραμένουν γενικά σταθερά με μικρές διακυμάνσεις. Πίν. 3.3. Διάρθρωση της κατηγορίας «ψάρια» (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 57/58 63/64 1974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Νωπά 77,5 51,6 64,9 66,6 67,6 73,6 72,5 73,2 Επεξεργασμένα 22,5 48,4 35,1 33,4 32,4 26,4 27,5 26,8 Στις κατηγορίες των δημητριακών, του κρέατος και των ψαριών, ένα σχετικά κοινό χαρακτηριστικό είναι πώς (ενώ μεταξύ των βιομηχανικών ειδών που συναπαρτίζουν τις κατηγορίες αυτές συμβαίνουν σημαντικές υποκαταστάσεις) οι αλλαγές στη σχέση νωπών προς βιομηχανικά προϊόντα είναι διαχρονικά μικρές. Αξιoσημείωτο στοιχείο οι διακυμάνσεις: Υπέρ των βιομηχανικών β βαθμού επεξεργασίας κατά τις δεκαετίες 60-70- 80 και λιγότερο 90 για κρέας-ψάρια, και υπέρ των αγροτικών (ρύζι) στα δημητριακά για την ίδια περίοδο. Σε μακροπρόθεσμη, πάντως, βάση και στις τρεις αυτές κατηγορίες τα βιομηχανικά προϊόντα αποσπούν μεγαλύτερα ποσοστά δαπανών εις βάρος των αγροτικών. Στα γαλακτοκομικά η διαφοροποίηση είναι πολύ μεγαλύτερη. Τα αγροτικά προϊόντα της κατηγορίας από το 1:2 περίπου στην ΕΟΠ 1957/58 απορροφούν το 1:4 περίπου στην ΕΟΠ 2004/05, προς όφελος των α και ιδίως των β βαθμού επεξεργασίας βιομηχανικών προϊόντων (πίν. 3.4). Στην ουσία η διαφοροποίηση αυτή είναι πολύ μεγαλύτερη εάν ληφθεί υπ όψη η ένταση βιομηχανοποίησης στην τυποποίηση και διανομή του νωπού γάλακτος, αλλά και των τυριών (κυρίως της φέτας) μετά τη δεκαετία 80. Κατά την ίδια δεκαετία διαμορφώνονται και τα μερίδια αγροτικών/βιομηχανικά α & β βαθμού επεξεργασίας στο εσωτερικό της κατηγορίας, σταθεροποιούμενα έκτοτε. Μέχρι τότε τα ποσοστά των αγροτικών προϊόντων μειώνονται σημαντικά, των βιομηχανικών α επεξεργασίας αυξάνονται ελαφρά, και των βιομηχανικών β επεξεργασίας αυξάνονται ιδιαίτερα σημαντικά. Πίν. 3.4. Διάρθρωση (: αγροτικά/βιομηχανικά α -β βαθμού επεξεργασίας) των γαλακτοκομικών (ΕΟΠ 1957/58-2004/05 σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 57/58 63/64 1974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Αγροτικά 48,3 28,0 32,2 23,6 25,3 28,0 23,6 22,5 Α επεξεργασίας 43,7 57,5 47,9 52,5 52,1 57,6 55,3 53,9 Β επεξεργασίας 8,0 14,5 19,9 23,9 22,6 14,4 21,1 23,6

Σύνολο (%) 100 100 100 100 100 100 100 100 Οι δεκαετίες 70-80- 90 έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα βιομηχανικά προϊόντα της κατηγορίας αυτής. Κατά τη δεκαετία 70 και έκτοτε εμφανίζονται νέα προϊόντα και είδη στην αγορά των γαλακτοκομικών (γάλα εβαπορέ και σοκολατούχο) και αρχίζουν οι υποκαταστάσεις, και μεταξύ βιομηχανικών προϊόντων (στη δεκαετία 90). Οι νέες τάσεις στη διατροφική κατανάλωση γάλακτος, έτσι, εκμηδενίζουν την κατανάλωση ζαχαρούχου, και εισάγουν τα νέα είδη του γάλακτος με λίγα λιπαρά, της κρέμας γάλακτος, κ.ά. ειδών, που ανταποκρίνονται στα νέα εμφανισιακά πρότυπα, στις τάσεις διαφοροποίησης της διατροφής-διάσπασης της διατροφικής μονοτονίας κ.ο.κ. Το γιαούρτι, τέλος, παρά τις αρχικές διακυμάνσεις είναι σε αυξητική τροχιά συνεχώς μεταπολεμικά, όπως και τα τυριά (όπου η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση πανευρωπαϊκά). Εάν, επί πλέον, ληφθεί υπ όψη η συνεχής μείωση στην κατανάλωση αυγών (τα οποία εξ άλλου παράγονται με βιομηχανικό τρόπο στα τέλη αυτής της πεντηκονταετίας) τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά των γαλακτοκομικών αποδυναμώνονται σημαντικά δεδομένου ότι: α) το σημαντικότερο παραδοσιακό είδος της κατηγορίας («φέτα») μετά τη δεκαετία 90 διατίθεται στην αγορά και τυποποιημένο, β) το 80% του γιαουρτιού που διατίθεται στην Ελληνική αγορά είναι «βιομηχανικό Ευρωπαϊκού τύπου», και γ) τα σκληρά τυριά που καταλαμβάνουν τα μεγαλύτερα μερίδια στην Ελληνική αγορά είναι τα Gouda, Edam, Emental, Parmesana, Roquefort, κ.ά. δυτικού τύπου εισαγόμενα. Πίν. 3.5. Διάρθρωση (: αγροτικά/βιομηχανικά) της κατηγορίας έλαια-λίπη (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %) ΕΟΠ: 57/58 63/641974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Βιομηχανικά Α επεξεργασίας 83,3 90,5 84,1 87,8 80,6 78,1 77,7 76,1 Βιομηχανικά Β επεξεργασίας 16,7 9,5 15,9 12,2 19,4 21,9 22,3 23,9 Στα «έλαια-λίπη», πέραν της ραγδαίας μείωσης του μεριδίου τους στο σύνολο των διατροφικών δαπανών μεταπολεμικά (πίν. 3.5), οι βασικές εξελίξεις είναι: α) Συνεχής και σημαντική μείωση των παραδοσιακών αγρο-βιομηχανικών καταναλώσεων (ελαιόλαδο, ελιές). β) Εισαγωγή στην αγορά (δεκαετία 70), αύξηση έως τα τέλη της δεκαετίας 90 αλλά μείωση στη συνέχεια των νέων σχετικά (για την Ελλάδα) βιομηχανικών και διεθνούς προέλευσης ειδών (: σπορέλαια). γ) Παρατηρείται, έτσι, μια εξέλιξη υποκατάστασης μεταξύ βιομηχανικών, πλέον, ειδών, όπου δ) η κατανάλωση στα τέλη της δεκαετίας 90 διαφοροποιείται με νέα (βιομηχανικά και διεθνούς προέλευσης) προϊόντα. Αυτά ακριβώς τα βιομηχανικά είδη (φυτικό βούτυρο, λοιπά μαγειρικά λίπη) φαίνεται πως υποκαθιστούν τα παλαιότερα παραδοσιακά βιομηχανικά είδη (ζωικής προέλευσης βούτυρο κ.ά. λίπη). Όπως και στα δημητριακά, κρέας και ψάρια, όπου τα αγροτικά προϊόντα μειώνουν τη συμμετοχή τους στο σύνολο των δαπανών της κατηγορίας, έτσι και στα «έλαια-λίπη» οι αγρο-βιομηχανικές παραδοσιακές καταναλώσεις α βαθμού επεξεργασίας γνωρίζουν μείωση ποσοστών υπέρ των β βαθμού επεξεργασίας βιομηχανικών προϊόντων. Αυτό συμβαίνει και με μια άλλη παραδοσιακή κατηγορία, τα λαχανικά (πιν. 3.6) και τα φρούτα (πιν. 3.7), όπου στα αγροτικά προϊόντα των κατηγοριών αυτών παρατηρείται μείωση ποσοστών, αλλά αύξηση στα βιομηχανικά. Πίν. 3.6. Διάρθρωση (: αγροτικά/βιομηχανικά) της κατηγορίας των λαχανικών (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %)

ΕΟΠ: 57/58 63/641974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Αγροτικά 100 100 95,9 94,8 93,7 92,9 89,6 88,2 Βιομηχανικά 4,1 5,2 6,3 7,1 10,4 11,8 Πίν. 3.7. Διάρθρωση (: αγροτικά/βιομηχανικά) της κατηγορίας των φρούτων (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %) ΕΟΠ: 57/58 63/641974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Αγροτικά 93,5 86,5 92,6 90,8 86,8 92,1 90,2 89,0 Βιομηχανικά 6,5 13,5 7,4 9,2 13,2 7,9 9,8 11,0 Στα λαχανικά (εξαιρέσει του τοματοπολτού, του οποίου μικρές ποσότητες συμπεριλαμβάνονταν στα νωπά λαχανικά στις ΕΟΠ 1957/58 και 1963/64) το σύνολο των προϊόντων ήσαν, στα παραδοσιακά πρότυπα, αγροτικά. Τα βιομηχανικά εμφανίζονται με σχετικά αξιόλογα ποσοστά στην ΕΟΠ 1974, αυξανόμενα με πολύ αργούς ρυθμούς έκτοτε. Πρόκειται, ουσιαστικά, για τον «τοματοπολτό-χυμό τομάτας», και τα «συντηρημένα-κατεψυγμένα λαχανικά». Αυτά τα τελευταία εμφανίστηκαν στην Ελληνική διατροφική αγορά το 1969 με 1 kgr/άτομο ετησίως κατά κεφαλήν κατανάλωσης, η οποία αυξήθηκε στα 12 kgr/άτομο το 1998 [3]. Ανάλογες είναι και οι εξελίξεις στην κατανάλωση φρούτων, με εντονότερες διακυμάνσεις, και μικρότερη διαφορά μεταξύ αγροτικών-βιομηχανικών προϊόντων στην αρχή και στο τέλος της περιόδου. Σ αυτή την κατηγορία υπήρχαν ανέκαθεν παραδοσιακές αγροβιομηχανικές καταναλώσεις (σύκα, σταφίδα) των οποίων η κατανάλωση παρουσιάζει μικρά μεν ποσοστά αλλά διαχρονικά σχετικά σταθερά. Με την είσοδο στην αγορά των νέων βιομηχανικών καταναλώσεων (συντηρημένα φρούτα, στην ΕΟΠ 1981/82) η κατηγορία αυτή αυξάνει συνολικά τα ποσοστά της, και στο τέλος της περιόδου εμφανίζει διαφοροποιημένες και εξειδικευμένες (τμήματα αγοράς) καταναλώσεις (παιδικές τροφές-φρουτόκρεμες, κονσέρβες φρούτων, φρούτα συντηρημένα σε ψυγείο). Την ίδια δεκαετία που εμφανίζονται τα β γενώς επεξεργασμένα προϊόντα στην κατηγορία των φρούτων, αρχίζει και η διεθνοποίηση της κατανάλωσης φρούτων. Αυτή, πέραν των διεθνούς προέλευσης βιομηχανικών, καταγράφεται αντίστοιχα και στα αγροτικά (μπανάνες, αβοκάντο, ακτινίδια, καρύδα ζαχαροπλαστικής, κ.ά. προσεγγίζουν το 1:5 των συνολικών δαπανών για φρούτα στην ΕΟΠ 2004/05, αντί μηδενικών ποσοστών πριν μια δεκαπενταετία) με το άνοιγμα της εγχώριας στη διεθνή αγορά. Τα φαινόμενα της βιομηχανοποίησης και της διεθνοποίησης είναι πολύ πιο έντονα στην κατηγορία των ειδών ζαχαροπλαστικής (πιν. 3.8), η οποία με εξαίρεση το μέλι δεν περιέχει αγροτικά προϊόντα. Στη μεταπολεμική πεντηκονταετία τα βιομηχανικά προϊόντα α επεξεργασίας που απορροφούσαν άνω του 50% των δαπανών της κατηγορίας στην ΕΟΠ 1957/58, δεν απορροφούν παρά το1:5 περίπου στην ΕΟΠ 2004/05. Και σ αυτή την κατηγορία η προσφερόμενη ποικιλία προϊόντων διαχρονικά αυξάνεται, η αγορά τμηματοποιείται διαρκώς, η παραγωγή προσφέρει όλο και πιο εξειδικευμένα προϊόντα και τα νέα βιομηχανικά υποκαθιστούν τα παλαιότερα βιομηχανικά προϊόντα. Πίν. 3.8. Διάρθρωση (:βιομηχανικά α /β επεξεργασίας) των ειδών ζαχαροπλαστικής, (ΕΟΠ 57/58-04/05, σε ποσοστά %) ΕΟΠ: 57/58 63/64 1974 81/82 87/88 93/94 98/99 04/05 Α επεξεργασίας βιομηχανικά προϊόντα 58,9 57,6 34,3 31,0 28,4 22,1 21,5 20,4 Β επεξεργασίας βιομηχανικά προϊόντα 41,1 42,4 65,7 69,0 71,6 77,9 78,5 79,6

Είναι ενδεικτικό πως στην κατηγορία των ειδών ζαχαροπλαστικής τα Μεσογειακά (γλυκά ταψιού & κουταλιού) προϊόντα περιορίζουν διαρκώς τα ποσοστά τους προς όφελος των διεθνούς («δυτικής») προέλευσης (σοκολάτες, τούρτες, ζελέ, παγωτά, κ.ά.). Αυτά έχουν στην πλειοψηφία τους ως κύριο συστατικό το γάλα και δυτικής προέλευσης άλλα συστατικά (: σοκολάτες), ή μεθόδους παρασκευής (: μαρμελάδες, παγωτά, ζάχαρη), τρόπους συντήρησης (ψυγείο), και κατανάλωσης (απομυθοποίηση, απλοποίηση, πρακτικότητα). Το φαινόμενο της διεθνοποίησης με ταυτόχρονη αποδυνάμωση των παραδοσιακών χαρακτηριστικών των διατροφικών προϊόντων είναι ακόμη πιο έντονο στις τρεις τελευταίες κατηγορίες, δηλαδή στα μη οινοπνευματώδη ποτά, στα λοιπά τρόφιμα, και στα έξοδα εκτός οικίας. Αυτές οι κατηγορίες (που δεν περιέχουν πλέον καθόλου αγροτικά και α γενούς επεξεργασίας βιομηχανικά τελικά καταναλωτικά προϊόντα) εμφανίζουν μεγάλα ποσοστά αύξησης δαπανών (εξαιρέσει των «λοιπών προϊόντων»), ειδικά μετά τη δεκαετία 80. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η βασική επιδίωξη αυτής της εργασίας ήταν η περιγραφή των σύγχρονων διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα. Επειδή δεν υπάρχουν άλλες ερευνητικές εργασίες στο θέμα η περιγραφή δεν περιορίστηκε στα ποσοτικά στοιχεία αλλά προσπάθησε και να χαρακτηρίσει τα πρότυπα. Με βάση τις αναλογίες και τα ποσοστά των προϊόντων στη σχέση βιομηχανικά/αγροτικά κατέληξε στον χαρακτηρισμό των σύγχρονων διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα ως βιομηχανικώνδιεθνοποιημένων- δυτικού τύπου. Βάσει αυτών όλες οι διατροφικές κατηγορίες στην Ελλάδα χάνουν τα προαιώνια παραδοσιακά τους χαρακτηριστικά και διεθνοποιούνται με δυτικά πρότυπα (Δ.Ευρώπη- Β.Αμερική). Τα προϊόντα που καταναλώνονται δεν είναι πλέον αγροτικά αλλά βιομηχανικά που παράγονται εγχώρια ή εισάγονται από τις βιομηχανικές χώρες. Εάν συνυπολογιστούν και οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων αλλά και υπηρεσιών η δυτικοποίηση των προτύπων ισχύει όχι μόνον για τα βιομηχανικά αλλά και για τα αγροτικά, τις υπηρεσίες (μάρκετινγκ, διαφήμιση, χρηματοοικονομικά, διαχείριση, εμπορία π.χ. super market κ.ά.). Μεγάλο κεφάλαιο σχετικά είναι η εκτός οικίας διατροφή. Πρόκειται για πρότυπα ενός διαφορετικού τρόπου ζωής, μιας νέας κοινωνίας με διαφορετική οργάνωση (οικογενειακή π.χ. πυρηνική όχι πατριαρχική, κοινωνική κ.ά.) και οικονομίας (τριτογενοποιημένη, όχι αγροτική) «αφθονίας» και πολλαπλών επιλογών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Lancaster K. A new approach to consumer theory, Journal of political economy, n o 74. σελ. 132 157, 1966. 2. Καζάκος Ι. και Ι. Ιωάννου. Eυρωπαϊκή Ενοποίηση και βιομηχανία τροφίμων, Αθήνα, εκδ. ΙΟΒΕ, 1990. 3. Μεσήνη Χ. και Δ. Μητσόπουλος. Κατεψυγμένα Μεταποιημένα Τρόφιμα, Κλαδική Μελέτη Α 171/99, Αθήνα, ΙΟΒΕ, 1999. 4. Πατσής Π, Γάζελας Ε, Καλδής Π, Μιχαλόπουλος Γ, Παπαγεωργίου Κ. και Σ. Τσουκαλάς. Έρευνα της ελληνικής αγοράς τυριών και βουτύρου, Αθήνα, εκδ. ΑΤΕ, 1992. 5. Sotiropoulos I., Georgakopoulos G. and K. Kyritsis. Globalisation of the Alimentary Consumption Patterns in Greece (1957 to 2005); An economic analysis, International Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No 1, 2010. 6. Sotiropoulos I., Frangos Const. and Chr. Frangos. On a Broader Description of Alimentary Consumption Patterns: The case of Greece (1950-2005), Journal of Mathematics Research, Vol. 2, No 2, 2010.