ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΘΗΡΕΥΣΙΜΩΝ ΥΔΡΟΒΙΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΑΣΩΝ & Φ. Π. ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΑΣΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΘΗΡΕΥΣΙΜΩΝ ΥΔΡΟΒΙΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ ΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΖΑΝΤΖΙΔΗΣ ΣΑΒΒΑΣ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΝΟΪΔΟΥ (Συντονιστές έκδοσης) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΔΑΣΩΝ & Φ. Π. ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΑΣΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΝΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΘΗΡΕΥΣΙΜΩΝ ΥΔΡΟΒΙΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ ΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΖΑΝΤΖΙΔΗΣ ΣΑΒΒΑΣ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΝΟΪΔΟΥ (Συντονιστές έκδοσης) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

Η έρευνα αυτή χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.) με βάση το ΦΕΚ 476/Β/5-3-2004. Προτεινόμενη αναφορά στην παρούσα εργασία: Καζαντζίδης Σ. και Μ. Νοΐδου (συντονιστές έκδοσης). 2008. Προσδιορισμός της φαινολογίας μετανάστευσης των θηρεύσιμων υδρόβιων πουλιών - Τελική αναφορά. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Γενική Γραμματεία Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος - Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών, Θεσσαλονίκη. 255 σελ. + Παράρτημα Φωτογραφία εξωφύλλου: Ασπρομέτωπες χήνες (Φωτο: Σ. Καζαντζίδης) ii

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σύμφωνα με την Κοινοτική Οδηγία 79/409 που αφορά στην προστασία των πουλιών και των βιοτόπων τους, «τα Κράτη μέλη μεριμνούν ιδιαίτερα ώστε τα είδη στα οποία εφαρμόζεται η θηρευτική νομοθεσία να μη θηρεύονται κατά την περίοδο φωλεοποιήσεως, ούτε κατά τις διάφορες φάσεις της αναπαραγωγής και εξαρτήσεως. Όταν πρόκειται για αποδημητικά είδη μεριμνούν ιδιαίτερα ώστε τα είδη που υπόκεινται στη θηρευτική νομοθεσία να μη θηρεύονται κατά την περίοδο αναπαραγωγής και κατά την επιστροφή τους στον τόπο φωλεοποιήσεως» (άρθρο 7, παρ. 4). Για να είναι υλοποιήσιμη η παραπάνω «δέσμευση» από τα Κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, πρέπει να υπάρχουν στοιχεία και πληροφορίες για το καθεστώς των ειδών που περιλαμβάνονται στα θηρεύσιμα, την περίοδο αναπαραγωγής τους και την περίοδο επιστροφής τους στον τόπο φωλεοποίησης (για τα μεταναστευτικά). Στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υλοποιήθηκαν έρευνες σχετικές με τα παραπάνω θέματα στα υδρόβια και παρυδάτια είδη. Με βάση τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών όλες σχεδόν οι χώρες προσάρμοσαν τη διαχείριση των υδρόβιων και παρυδάτιων πουλιών (μεταξύ των οποίων και την κυνηγετική τους διαχείριση) ώστε να είναι σύμφωνη με την Κοινοτική Οδηγία και επιπλέον πήραν μέτρα διαχείρισης των υγροτόπων ώστε οι αξίες τους (μεταξύ των οποίων και η θηρευτική) να είναι αειφορικές. Στην Ελλάδα, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, οι πληροφορίες και τα στοιχεία για τους αριθμούς των υδροβίων και την κατανομή τους κατά το χειμώνα, το πότε έρχονται ή πότε φεύγουν ήταν περιορισμένες ή αποσπασματικές. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων που είναι ο αρμόδιος φορέας για τα θέματα της θήρας στην Ελλάδα, εκδίδει κάθε χρόνο τις ρυθμιστικές αποφάσεις για το κυνήγι με βάση αυτές τις πληροφορίες. Το αποτέλεσμα είναι να προκαλούνται προστριβές και δυσαρέσκεια μεταξύ των εμπλεκόμενων και ενδιαφερόμενων σε αυτό το θέμα μερών (κυνηγετικές και περιβαλλοντικές οικολογικές οργανώσεις) αλλά και το ίδιο το Υπουργείο να γίνεται αποδέκτης παραπόνων από τα εμπλεκόμενα μέρη. Έτσι, κρίθηκε αναγκαία η διερεύνηση αυτού του θέματος ώστε οποιαδήποτε απόφαση να βασίζεται πλέον σε στοιχεία και επιστημονικά τεκμηριωμένες απόψεις. Ανέθεσε λοιπόν στον ερευνητικό του φορέα, δηλαδή το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε.), την υλοποίηση του προγράμματος με τίτλο «Προσδιορισμός της φαινολογίας μετανάστευσης των θηρεύσιμων υδρόβιων πουλιών». Το πρόγραμμα αυτό επιχειρεί να διασαφηνίσει κατά κύριο λόγο και στο βαθμό όπου αυτό είναι δυνατό, τις περιόδους (ημερομηνίες) άφιξης και αναχώρησης των υδρόβιων πουλιών καθώς και τις μεταβολές του αριθμού τους και την κατανομή τους στους ελληνικούς υγροτόπους. Το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών (Ι.Δ.Ε.) του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. που ανέλαβε την υλοποίηση αυτού του έργου σε συνεργασία με τους πλέον ειδικούς σε αυτό το τομέα έλληνες ορνιθολόγους αλλά και με τη βοήθεια από ερευνητικά ινστιτούτα του εξωτερικού, για τρία συνεχή έτη συγκέντρωνε στοιχεία για τα iii

διαχειμάζοντα υδρόβια πουλιά σε εννέα υγροτόπους υλοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά προγράμματα στον τομέα της ορνιθολογίας στην Ελλάδα. Επίσης, για πρώτη φορά στην Ελλάδα εφάρμοσε ερευνητικές μεθόδους που ευρέως χρησιμοποιούνται στο εξωτερικό και εγκατέστησε την υποδομή για μελλοντική τους χρήση. Ελάχιστα προγράμματα σχετικά με τα πουλιά στην Ελλάδα είχαν τόσο μεγάλη διάρκεια, απασχόλησαν τόσους πολλούς επιστήμονες και δραστηριοποιήθηκαν ταυτόχρονα σε τόσες πολλές περιοχές. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι διασαφηνίστηκαν όλες οι πτυχές αυτού του πολύ σύνθετου θέματος. Είναι γνωστό ότι μια έρευνα συχνά δημιουργεί περισσότερα ερωτήματα απ όσα καλείται να απαντήσει και οποιαδήποτε κριτική ή σχόλια για τη βελτίωση της έρευνας ή των συμπερασμάτων που περιλαμβάνονται σε αυτή την αναφορά είναι καλοδεχούμενη. Άλλωστε, η επιστήμη της Οικολογίας είναι μια δυναμική επιστήμη και μας αποκαλύπτει μέσα από την έρευνα νέα στοιχεία που φωτίζουν πτυχές της αλληλεπίδρασης των οργανισμών (μεταξύ των οποίων και της επίδρασης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στους άλλους οργανισμούς) που δεν ήταν γνωστές μέχρι τώρα. Παρ όλα αυτά, πιστεύουμε ότι η παρούσα αναφορά απαντά ικανοποιητικά στα κρίσιμα ερωτήματα που κλήθηκε να διερευνήσει και ελπίζουμε να αποτελέσει χρήσιμο «εργαλείο» στα χέρια αυτών που αποφασίζουν για τη διαχείριση των υδρόβιων πουλιών και των υγροτόπων. Εκτός όμως από τα καθαρά διαχειριστικά θέματα, πιστεύουμε ότι το πρόγραμμα αυτό αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα στην έρευνα για τα υδρόβια πουλιά στην Ελλάδα. Οι γνώσεις για τη βιολογία και οικολογία των υδρόβιων πουλιών που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκειά του είναι πολύ σημαντικές και συμπληρώνουν ένα κομμάτι του παζλ της σύνθετης ζωής των υδροβίων και της σχέσης τους με τους υγροτόπους. Επιπλέον, πρέπει να αναφερθεί ότι το πρόγραμμα υλοποιήθηκε σε μια περίοδο πολύ κρίσιμη για την παγκόσμια υγεία εξαιτίας της εμφάνισης και της έξαρσης της γρίπης των πτηνών για την οποία τα υδρόβια πουλιά έφεραν ένα μεγάλο μερίδιο της ευθύνης. Η γνώση που αποκτήθηκε μέσω της έρευνας βοήθησε τόσο τους ερευνητές όσο και τις αρμόδιες κτηνιατρικές υπηρεσίες στην κατανόηση των μετακινήσεων και της κατανομής των πουλιών και στη λήψη αποφάσεων. Το πρόγραμμα αυτό υλοποιήθηκε από μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων, ωστόσο, τυχόν λάθη ή παραλείψεις σε οποιοδήποτε στάδιο της έρευνας βαρύνουν αποκλειστικά τους συντονιστές του προγράμματος. Σάββας Καζαντζίδης Δρ Βιολογίας Ερευνητής Ι.Δ.Ε. Μαρία Νοΐδου Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος ΜSc iv

ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1. Σάββας Καζαντζίδης, Δρ Βιολογίας, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. (επιστημονικός συντονισμός ). 2. Μαρία Νοΐδου, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος MSc, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών - ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. (διοικητικός συντονισμός, λίμνη Άγρα). 3. Κωνσταντίνος Ποϊραζίδης, Δρ Δασολογίας Περιβαλλοντολόγος (δέλτα Έβρου). 4. Ελένη Μακρυγιάννη, Περιβαλλοντολόγος MSc (δέλτα Έβρου). 5. Θεόδωρος Ναζηρίδης, Δρ Δασολογίας Περιβαλλοντολόγος (λίμνη Κερκίνη). 6. Ευστράτιος Μπουρδάκης, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος (δέλτα Σπερχειού). 7. Φώτης Περγαντής, Βιολόγος MSc. (λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου, Κοτύχι). 8. Ιωάννης Ρουσσόπουλος, Ιχθυολόγος, MSc Οικολογίας (Κοτύχι). 9. Μαρία Παναγιωτοπούλου, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος (αλυκή Κίτρους Πιερίας, έλος Νέας Αγαθούπολης). 10. Ελευθέριος Κακαλής, Δασολόγος-Περιβαλλοντολόγος, Υπ. Διδάκτωρ Παν. Αιγαίου (κόλπος Καλλονής Λέσβου). 11. Ιωάννης Τσουγκράκης, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος, Υπ. Διδάκτωρ Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου (αλυκή Κίτρους Πιερίας). 12. Didier Vangeluve, Δρ Βιολογίας, Βασιλικό Ινστιτούτο Φυσικών Επιστημών Βελγίου (δακτυλιώσεις υδροβίων, δέλτα Έβρου). 13. Ιωάννης Μελιάδης, Δρ Δασολογίας-Περιβαλλοντολόγος, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. (χαρτογράφηση). 14. Αναστάσιος Αναστασιάδης, Φύλακας-Επόπτης (δέλτα Έβρου). Συμμετοχή: 1. Ελένη Ξανθοπούλου, Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Παρακολούθηση προγράμματος: 1. Γεώργιος Χανδρινός, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Διεύθυνση Αισθητικών Δασών, Δρυμών και Θήρας. 2. Σπυριδούλα Κατσαγάνη, Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, Διεύθυνση Ανάπτυξης της Έρευνας. Σε παρένθεση δίνεται η αρμοδιότητα στο πρόγραμμα και η περιοχή έρευνας. v

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα έκδοση είναι αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς και συνεργασίας πολλών ανθρώπων από την Ελλάδα και το Βέλγιο. Κάποιοι από αυτούς αναφέρονται στην ομάδα έργου. Είναι όμως πολλοί περισσότεροι αυτοί που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνέβαλλαν στην υλοποίηση και την επιτυχία του προγράμματος και αυτοί αναφέρονται παρακάτω. Πολλές ευχαριστίες οφείλουμε στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων για την οικονομική υποστήριξη του προγράμματος. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τον αείμνηστο Γεώργιο Ντούρο, Διευθυντή της Διεύθυνσης Αισθητικών Δασών, Δρυμών και Θήρας για το ενδιαφέρον που έδειξε για το πρόγραμμα. Επίσης, τον κ. Γεώργιο Χανδρινό και τον κ. Γεώργιο Ανέστη του ιδίου τμήματος καθώς και την κα Σπυριδούλα Κατσαγάνη της Διεύθυνσης Ανάπτυξης της Έρευνας για το πνεύμα της δημιουργικής συνεργασίας με το οποίο διακατέχονταν και για τη βοήθειά τους σε διοικητικά και οργανωτικά θέματα καθ όλη τη διάρκεια του προγράμματος. Μαζί με τους ερευνητές του προγράμματος στην έρευνα πεδίου συμμετείχαν εθελοντικά και βέλγοι ερευνητές που συνέβαλλαν κατά πολύ στην κατασκευή των παγίδων και τη λειτουργία τους στο δέλτα Έβρου. Τους ευχαριστούμε θερμά. Επίσης, ευχαριστούμε πολύ τους παρακάτω: Τους ψαράδες του Αλιευτικού Συνεταιρισμού παράκτιων αλιέων «Ο Έβρος» για την άδειά τους να τοποθετήσουμε τις παγίδες μέσα στη λιμνοθάλασσα Παλούκια αλλά και τη βοήθειά τους κατά τις μετακινήσεις μας σε περιοχές του δέλτα όπου μόνο με βάρκα ήταν δυνατή η προσέγγιση. Το Δασαρχείο Αλεξανδρούπολης για την πρόθυμη συνεργασία του και το ενδιαφέρον που έδειξε για το πρόγραμμα καθ όλη τη διάρκειά του. Τον Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Δέλτα Έβρου για τη συμβολή του στην υλοποίηση πολλών δράσεων του προγράμματος μεταξύ των οποίων και τα σεμινάρια που πραγματοποιήθηκαν στις εγκαταστάσεις του Κέντρου Πληροφόρησης. Την Μηχανοκίνητη Ταξιαρχία Πεζικού στις Φέρες για την άδεια εισόδου στη στρατιωτική ζώνη του δέλτα Έβρου. Την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία για την παραχώρηση των μετεωρολογικών στοιχείων από τις περιοχές έρευνας. Τον Υδροηλεκτρικό Σταθμό ΔΕΗ Άγρα για την παραχώρηση των μετεωρολογικών στοιχείων της λίμνης Άγρα. vii

Τη Διεύθυνση της αλυκής Κίτρους Πιερίας για την άδειά της να μπαίνουμε στο χώρο των αλυκών για την καλύτερη κάλυψη της περιοχής κατά τις μετρήσεις των υδροβίων. Τον Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Δέλτα Αξιού, Λουδία, Αλιάκμονα για την άδειά του να χρησιμοποιούμε το παρατηρητήριο της Νέας Αγαθούπολης κατά τις μετρήσεις μας σε αυτή την περιοχή. Το Ελληνικό Κέντρο Δακτυλίωσης Πουλιών για την παραχώρηση των δακτυλιδιών που χρησιμοποιήθηκαν στις δακτυλιώσεις των υδροβίων καθώς και τις πληροφορίες σχετικά με τις επανευρέσεις των δακτυλιωμένων πουλιών. Επιπλέον, θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στο προσωπικό του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών και ιδιαίτερα στις κυρίες Μαρία Γιαντζή, Αναστασία Κλήμη και Κατερίνα Καραμανώλη για την πολύ σημαντική συμβολή τους στα λογιστικά και τα διοικητικά θέματα του προγράμματος. Επίσης, πολλές ευχαριστίες οφείλουμε στον Δρ Γ. Λυριτζή από την Κεντρική Υπηρεσία του ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε. για το ενδιαφέρον που επέδειξε για το πρόγραμμα και τη συμβολή του στη διεκπεραίωση πολλών θεμάτων. Τέλος, ευχαριστούμε όλους εκείνους τους ανθρώπους (ψαράδες, κυνηγούς, γεωργούς) στις περιοχές έρευνας, για τις πολύτιμες πληροφορίες που κατά καιρούς μας παρείχαν σχετικά με τα παπιά και τον τόπο τους. viii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. Πρόλογος.. iii Ομάδα εργασίας..... v Ευχαριστίες... vi 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 2. ΤΑ ΥΔΡΟΒΙΑ ΠΟΥΛΙΑ..... 5 3. ΤΑ ΕΙΔΗ..... 17 3.1. Ασπρομέτωπη χήνα Anser albifrons 18 3.2. Πρασινοκέφαλη πάπια Anas platyrhynchos. 20 3.3. Καπακλής Anas strepera 22 3.4. Ψαλίδα Anas acuta 24 3.5. Χουλιαρόπαπια Anas clypeata. 26 3.6. Σφυριχτάρι Anas penelope 28 3.7. Κιρκίρι Anas crecca 30 3.8. Σαρσέλα Anas querquedula... 32 3.9. Γκισάρι Aythya ferina 34 3.10. Μαυροκέφαλη πάπια Aythya fuligula 36 3.11. Φαλαρίδα Fulica atra 38 3.12. Νερόκοτα Gallinula chloropus. 40 4. ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ.. 43 4.1. Δέλτα Έβρου. 45 4.2. Λίμνη Κερκίνη.. 51 4.3. Λίμνη Άγρα... 56 4.4. Λιμνοθάλασσα αλυκής Κίτρους Πιερίας. 61 4.5. Έλος Νέας Αγαθούπολης 66 4.6. Δέλτα Σπερχειού 70 4.7. Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου. 73 4.8. Λιμνοθάλασσα Κοτυχίου 78 4.9. Υγρότοποι κόλπου Καλλονής Λέσβου.. 82 5. ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ. 89 6. ΟΡΙΣΜΟΙ.... 107 7. ΔΡΑΣΗ Α. ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΑΡΙΘΜΟΥ ΥΔΡΟΒΙΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ 109 Μέθοδος έρευνας.... 109 Περίοδος έρευνας.... 110 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 113 7.1. Τα είδη 7.1.1. Ασπρομέτωπη χήνα Anser albifrons... 113 7.1.2. Πρασινοκέφαλη πάπια Anas platyrhynchos... 118 7.1.3. Καπακλής Anas strepera 123 7.1.4. Ψαλίδα Anas acuta... 128 ix

7.1.5. Χουλιαρόπαπια Anas clypeata. 133 7.1.6. Σφυρικτάρι Anas penelope 138 7.1.7. Κιρκίρι Anas crecca 143 7.1.8. Σαρσέλα Anas querquedula... 149 7.1.9. Γκισάρι Aythya ferina 154 7.1.10. Μαυροκέφαλη πάπια Aythya fuligula. 159 7.1.11. Φαλαρίδα Fulica atra. 164 7.1.12. Νερόκοτα Gallinula chloropus.. 169 7.1.13. Σύνολο υδροβίων.. 174 7.1.14 Αριθμός υδροβίων και έκταση περιοχής έρευνας 180 7.2. ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 7.2.1. Δέλτα Έβρου.. 183 7.2.2. Λίμνη Κερκίνη.. 186 7.2.3. Λίμνη Άγρα... 189 7.2.4. Έλος Νέας Αγαθούπολης.... 192 7.2.5. Λιμνοθάλασσα Αλυκής Κίτρους Πιερίας.. 195 7.2.6. Δέλτα Σπερχειού... 198 7.2.7. Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου. 201 7.2.8. Λιμνοθάλασσα Κοτυχίου 204 7.2.9. Κόλπος Καλλονής Λέσβου.. 207 7.3. ΑΝΑΛΟΓΙΑ ΦΥΛΟΥ Εισαγωγή... 211 Μέθοδοι..... 211 Αποτελέσματα.. 212 7.3.1. Πρασινοκέφαλη πάπια Anas platyrhynchos... 213 7.3.2. Σφυρικτάρι Anas penelope 214 7.3.3. Κιρκίρι Anas crecca 216 7.3.4. Χουλιαρόπαπια Anas clypeata. 216 7.4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 7.4.1. Τα είδη.. 219 7.4.2. Οι περιοχές.. 228 7.4.3. Αναλογία του φύλου 230 7.4.4. Ο ρόλος των καιρικών συνθηκών... 231 8. ΔΡΑΣΗ Β. ΔΑΚΤΥΛΙΩΣΕΙΣ Εισαγωγή... 233 Μέθοδοι.. 233 Αποτελέσματα... 238 Συζήτηση.... 241 9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΥΝΟΨΗ.. 245 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 249 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.. Ι x

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι περιβαλλοντικές συνθήκες για τους περισσότερους ζωντανούς οργανισμούς του πλανήτη μας χαρακτηρίζονται από τη συνεχή επίδραση δύο γεωφυσικών κύκλων: την ημερήσια και την ετήσια περιοδικότητα. Αυτές οφείλονται στην περιστροφή της Γης γύρω από τον άξονά της και την εποχική μεταβολή του ύψους της θέσης του ήλιου (ή της περιστροφής της Γης γύρω από τον ήλιο σε μια ελλειπτική τροχιά). Το αποτέλεσμα αυτής της περιοδικότητας είναι οι τακτικές αλλαγές στις περιβαλλοντικές συνθήκες στις οποίες οι ζωντανοί οργανισμοί πρέπει να προσαρμοστούν για να επιτελέσουν τον σκοπό της ζωής τους (να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν). Μια κοινή αντίδραση των οργανισμών σε αυτή την περιοδικότητα είναι η μετανάστευση (Berthold 2001). Παρατηρείται σε όλες τις ομάδες των ζωντανών οργανισμών, από τα βακτήρια και τις άλγες μέχρι τα σπονδυλωτά ακόμη και τους ανθρώπους! Πολλοί οργανισμοί πραγματοποιούν ημερήσιες μετακινήσεις ακολουθώντας το φως, τη θερμοκρασία, την τροφή τους κ.ο.κ. Τα ζώα αφήνουν τις φωλιές ή τις κρυψώνες τους για να ψάξουν για τροφή μια συγκεκριμένη ώρα της ημέρας ή νύχτας και κατόπιν επιστρέφουν ξανά στο κατάλυμά τους. Ως απόκριση στις εποχές οι οργανισμοί έχουν αναπτύξει την εποχική μετανάστευση. Οι πιο απλοί οργανισμοί όπως οι γαιοσκώληκες και τα σαλιγκάρια μετακινούνται κάθετα στο χώμα και πηγαίνουν στα βαθύτερα στρώματα κατά το χειμώνα. Το ίδιο σύστημα εφαρμόζουν και κάποια σπονδυλωτά, πολλά αμφίβια ή και ψάρια αλλά και μικρά θηλαστικά που πηγαίνουν στα βαθύτερα σημεία των λιμνών ή του εδάφους για να διαχειμάσουν ελαχιστοποιώντας τις ζωτικές τους λειτουργίες. Αντίθετα, τα πουλιά (όπως και κάποια μεγάλα θηλαστικά) ακολουθούν άλλη τακτική. Μετακινούνται σε άλλες περιοχές σε μικρή ή μεγάλη απόσταση. Επιπλέον, τα πουλιά, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: παραμένουν δραστήρια καθ όλη τη διάρκεια του έτους (εκτός από ένα που ζει στο Νότιο Αμερική το οποίο το χειμώνα πέφτει σε ένα είδος χειμέριας νάρκης) ανεξάρτητα αν μεταναστεύουν ή όχι. Η πιο απλή εποχική μετανάστευση είναι η κάθετη μετακίνηση από τα βουνά στα χαμηλότερα υψόμετρα κατά το χειμώνα. Όμως, αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι η μαζική εποχική μετανάστευση από τα ψυχρά κλίματα σε θερμότερα που υιοθετούν πολλά είδη ζώων όπως οι πεταλούδες κάποιες από τις οποίες μπορούν να μεταναστεύσουν έως και 4.000 χιλιόμετρα μακριά, από τη βόρεια Αμερική μέχρι την Κεντρική, τα ψάρια μεταξύ των οποίων είναι τα πολύ γνωστά χέλια και οι σολομοί, τα ερπετά όπως η θαλάσσια χελώνα, μέχρι μεγάλα θηλαστικά όπως οι φάλαινες ή τα αγελαία ελάφια. Όμως, η πιο εντυπωσιακή, η πλέον σύνθετη και η πιο μυστηριώδης μετανάστευση είναι αυτή των πουλιών. Η δομή του σώματος των πουλιών είναι τέτοια ώστε να μπορούν να πετούν (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων). Έτσι, έχουν εξαπλωθεί σε όλα τα περιβάλλοντα, σε όλους τους Φαινολογία της μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 1

Εισαγωγή τύπους των οικοσυστημάτων. Σε αυτό βοήθησε και η μεγάλη ποικιλομορφία του σώματός τους ή των σωματικών τους δομών όπως και της ομοιόστασης που τα κάνει να προσαρμόζονται σχεδόν παντού. Οι μεταναστευτικές οδοί, κατά συνέπεια, είναι σχεδόν παντού στη Γη δεδομένου ότι τα περισσότερα πουλιά πραγματοποιούν κοντινές ή μακρινές μετακινήσεις δύο ή και περισσότερες φορές το χρόνο. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις οι αποστάσεις που καλύπτουν το χρόνο μπορεί να φθάνει σε μήκος την περιφέρειας της Γης. Δεν υπάρχει κάποιος μήνας στη Γη κατά τον οποίο να μην πραγματοποιείται κάποια μετανάστευση πουλιών κάπου στη Γη. Για να είναι δυνατό όλο αυτό το σύστημα της μετανάστευσης των πουλιών έχουν αναπτυχθεί ειδικές δομές αλλά και προσαρμογές στη δομή των πουλιών και των συνηθειών τους. Πολλές από αυτές τις προσαρμογές επηρεάζονται και από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και μεταβολές που αυτές προκαλούν στο περιβάλλον. Στη χώρα μας είναι γνωστό ότι τα πουλιά φεύγουν το φθινόπωρο και έρχονται την άνοιξη. Επίσης, είναι γνωστό ότι κατά το χειμώνα πολλά πουλιά από το βορρά, για να αποφύγουν τον δριμύ χειμώνα που επικρατεί εκεί, ταξιδεύουν νοτιότερα. Πολλές ανθρώπινες δραστηριότητες που τουλάχιστον παλιότερα σχετίζονταν με τη διατροφή, προσαρμόστηκαν σε αυτές τις μετακινήσεις των πουλιών. Η αφθονία των υδρόβιων πουλιών στους υγροτόπους, ιδιαίτερα κατά το χειμώνα, προσέφερε μια πηγή τροφής που ήταν σπάνια ή δυσεύρετη εκείνη την περίοδο. Μάλιστα, είχαν αναπτυχθεί πολλών ειδών τεχνικές για την παγίδευση των παπιών και των χηνών. Σήμερα, η ανάγκη για εξεύρεση τροφής για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών έχει εκλείψει στη χώρα μας και γενικότερα στην Ευρώπη αλλά και σε όλες τις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες. Όμως, το κυνήγι, ως δραστηριότητα αναψυχής πια, εξακολουθεί να υπάρχει αν και φθίνει και σταδιακά αντικαθίσταται από άλλες δραστηριότητες που σχετίζονται με το φυσικό περιβάλλον. Ένας άλλος λόγος που, τουλάχιστον το κυνήγι των υδροβίων φθίνει σε σύγκριση με τα παλιότερα χρόνια, είναι ότι φθίνει και ο αριθμός των πουλιών. Η καταστροφή και η υποβάθμιση των υγροτόπων είναι η κύρια αιτία αυτής της μείωσης. Η μεγάλες αλλαγές στην Ευρώπη κατά τον 20ό αιώνα είχαν ως συνέπεια την καταστροφή του 70% της έκτασης των υγροτόπων και τη μετατροπή τους σε καλλιεργήσιμη γη. Το ίδιο περίπου ποσοστό υγροτοπικής έκτασης χάθηκε την ίδια περίοδο και στη χώρα μας (Athanasiou 1990, Ζαλίδης και Μαντζαβέλας 1994). Αυτές οι αλλαγές ήταν δραματικές για τα υδρόβια πουλιά και αναπόφευκτα επηρέασαν τον αριθμό αλλά και την κατανομή τους. Μάλιστα, ορισμένα είδη έφθασαν στο χείλος της εξαφάνισης. Κάποια παρυδάτια μάλιστα όπως η Λεπτομύτα έχουν πια πολλά χρόνια να παρατηρηθούν στην Ευρώπη ενώ κάποια υδρόβια όπως η Νανόχηνα, διατηρούνται χάρη στην επίπονη και πολύχρονη προσπάθεια των ερευνητών στις χώρες κατανομής της (Gretton 1991, Vangeluve et al. 1999). Επιπλέον, η ρύπανση των υγροτόπων από την εκτεταμένη χρήση γεωργικών φαρμάκων και την ανεξέλεγκτη απόθεση λυμάτων και αποβλήτων επηρέασε 2 Φαινολογία της μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών

Εισαγωγή τον αριθμό των υδρόβιων πουλιών (όπως και όλων των άλλων ζωντανών οργανισμών που ζουν μέσα ή κοντά στους υγροτόπους). Η ρύπανση, η αποξήρανση και η υποβάθμιση των υγροτόπων εξακολουθεί να ταλαιπωρεί ακόμη και σήμερα τους ελληνικούς υγροτόπους όχι όμως σε τέτοιο βαθμό όπως παλιότερα. Κάποιες από τις αξίες των υγροτόπων άρχισαν να αναγνωρίζονται στη χώρα μας και η έλλειψη καλής ποιότητας γλυκού νερού έχει ως αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό των απόψεών μας (ως Πολιτείας αλλά και ως πολιτών) για τους υγροτόπους και σχέδια επαναδημιουργίας υγροτόπων άρχισαν να τίθενται σε εφαρμογή ενώ κάποια από αυτά έγιναν ήδη πράξη (π.χ. λίμνη Μαυρούδα στον Νομό Θεσσαλονίκης). Τα υδρόβια πουλιά είναι από τα πιο χαρακτηριστικά συστατικά των υγροτόπων αλλά και της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. Οι μαζικές μετακινήσεις τους αλλά και η τάση τους να συγκεντρώνονται κατά χιλιάδες σε υγροτόπους τα κάνει ορατά αλλά και εντυπωσιακά. Η ποικιλία και ο αριθμός των υδρόβιων πουλιών αποτελούν δείκτες της ποιότητας των υγροτόπων. Η παρουσία τους δίνει αξία στον υγρότοπο αλλά και στη γύρω περιοχή ειδικά για τους ανθρώπους (ντόπιους ή επισκέπτες, κυνηγούς ή παρατηρητές πουλιών κ.ο.κ.). Η συνήθεια που έχουν τα υδρόβια πουλιά να συγκεντρώνονται το χειμώνα στους υγροτόπους καθιστά τη μέτρησή τους σχετικά εύκολη. Επίσης, επειδή αποτελούν δείκτες της ποιότητας των υγροτόπων άρχισαν να καταμετρώνται συστηματικά από τη δεκαετία του 70 (ή και παλιότερα σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης). Η Διεθνής Καταμέτρηση των Υδρόβιων Πουλιών είναι σήμερα το πιο μακροχρόνιο πρόγραμμα και το πλέον εκτεταμένο γεωγραφικά. Αφορά σε μια μέτρηση το χρόνο όλων των υδρόβιων πουλιών στους μεγαλύτερους υγροτόπους κάθε χώρας και σε αυτό το πρόγραμμα συμμετέχει και η Ελλάδα. Κάθε χρόνο η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία και το Ελληνικό Κέντρο Δακτυλίωσης Πουλιών συγκεντρώνουν στοιχεία από 50 60 υγροτόπους. Ο συντονισμός του προγράμματος γίνεται από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων που εκπροσωπεί τη χώρα μας στο International Waterbird Research Bureau (IWRB) που συντονίζει αυτές τις μετρήσεις σε όλο τον Κόσμο. Με αυτές τις μετρήσεις είναι γνωστός ο αριθμός των υδρόβιων πουλιών, η τάση του πληθυσμού κάθε είδους καθώς και η κατανομή του. Η συμβολή αυτών των στοιχείων στη διαχείριση και την προστασία των υγροτόπων της Ευρώπης αλλά και γενικότερα ήταν πολύ σημαντική (Joensen and Madsen 1985, Athanasiou 1987, Joensen et al. 1987, Handrinos and Akriotis 1997, Kazantzidis 2007). Όμως απομένουν πολλά ακόμη για να σχηματιστεί μια πλήρης εικόνα της κατάστασης των υδρόβιων πουλιών στη χώρα μας και μια μέτρηση μόνο δεν είναι αρκετή. Στόχος αυτής της έρευνας είναι να καλύψει τα κενά που υπάρχουν στη γνώση μας για τα υδρόβια πουλιά που διαχειμάζουν στους ελληνικούς υγροτόπους. Τα κενά αυτά αφορούν στα ίδια τα υδρόβια πουλιά, τις μετακινήσεις τους, τις περιόδους που έρχονται ή φεύγουν, την κατανομή τους στους κυριότερους ελληνικούς υγροτόπους κ.λπ. Επίσης, να διαπιστωθεί η Φαινολογία της μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 3

Εισαγωγή αξία των υγροτόπων τουλάχιστον όσον αφορά στα υδρόβια πουλιά. Ελπίζουμε ότι τα στοιχεία και τα συμπεράσματα της έρευνας αυτής θα συμβάλλουν στον καθορισμό από την Πολιτεία ενός πλαισίου διαχείρισης των υδροβίων αλλά και των υγροτόπων. Η παρούσα αναφορά έχει δέκα κεφάλαια. Μετά το κεφάλαιο της «Εισαγωγής» ακολουθεί ένα με γενικές πληροφορίες για τα υδρόβια πουλιά που κρίθηκε χρήσιμο για να αποκτήσει ο αναγνώστης μια ευρύτερη εικόνα γι αυτή την κατηγορία των πουλιών. Ακολουθεί ένα κεφάλαιο (το τρίτο) όπου δίνονται πληροφορίες από τη διεθνή βιβλιογραφία για τους πληθυσμούς, την κατανομή, την οικολογία και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα είδη των πουλιών στα οποία πραγματοποιήθηκε αυτή η έρευνα. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται μια περιγραφή των περιοχών έρευνας. Στο πέμπτο κεφάλαιο δίνονται τα μετεωρολογικά στοιχεία (θερμοκρασία αέρα) κάθε περιοχής έρευνας στο διάστημα της έρευνας. Κρίθηκε αναγκαίο να περιληφθούν αυτά τα στοιχεία για να μπορεί ο αναγνώστης να αντιπαραβάλει τα αποτελέσματα των μετρήσεων των πουλιών με τις θερμοκρασίες σε κάθε περιοχή έρευνας. Γι αυτό το λόγο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή ώστε η παρουσίαση των μεταβολών της θερμοκρασίας κάθε περιοχής να είναι άμεσα συγκρίσιμη με τα αποτελέσματα των μετρήσεων κάθε είδους πουλιού ή κάθε περιοχής. Στο επόμενο (έκτο) κεφάλαιο δίνονται οι ορισμοί για τους όρους που χρησιμοποιούνται στην αναφορά. Κρίθηκε αναγκαίο να περιληφθεί αυτό το κεφάλαιο μιας και συχνά ανατρέχαμε στην ορολογία αλλά και γιατί για ορισμένες παραμέτρους κάνουμε κάποιες παραδοχές επειδή δεν βρήκαμε πουθενά πώς ακριβώς ορίζονται. Η δράση που αφορά στις μετρήσεις των πουλιών δίνεται στο επόμενο (έβδομο) κεφάλαιο όπου περιλαμβάνονται οι μέθοδοι έρευνας, τα αποτελέσματα και η συζήτηση. Τα αποτελέσματα της δράσης της μέτρησης του αριθμού των πουλιών παρουσιάζονται ανά είδος και ανά υγρότοπο (περιοχή). Επίσης, σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ειδικότερης έρευνας που έγινε για την αναλογία του φύλου των διαχειμαζόντων υδρόβιων πουλιών. Η δράση που αφορά στις δακτυλιώσεις των υδρόβιων πουλιών παρουσιάζεται στο όγδοο κεφάλαιο. Ακολουθεί ένα κεφάλαιο (ένατο) με τα συμπεράσματα και τη σύνοψη των αποτελεσμάτων. Στη συνέχεια δίνεται η βιβλιογραφία (που για λόγους καλύτερης παρουσίασης χωρίστηκε σε ελληνόγλωσση και ξενόγλωσση). Στο τέλος δίνεται ένα παράρτημα με τα στοιχεία από τα πουλιά που δακτυλιώθηκαν και τις επανασυλλήψεις τους στο δέλτα Έβρου. 4 Φαινολογία της μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών

2. ΤΑ ΥΔΡΟΒΙΑ ΠΟΥΛΙΑ Η πλειονότητα των υδρόβιων πουλιών ανήκουν στην Οικογένεια Anatidae (Τάξη Anseriformes) όπου περιλαμβάνονται οι πάπιες, οι χήνες και οι κύκνοι (ο ορισμός για τα υδρόβια πουλιά δίνεται στο κεφάλαιο 6 «Ορισμοί»). Τα θηρεύσιμα υδρόβια είδη πουλιών ανήκουν σε αυτή την οικογένεια εκτός από τη Φαλαρίδα και τη Νερόκοτα που ανήκουν στην οικογένεια Rallidae (Τάξη Gruiformes). Σε όλο τον Κόσμο υπάρχουν 167 διαφορετικά είδη της οικογένειας Anatidae (IUCN 2007). Το πρώτο απολίθωμα που αποδίδεται σε αυτή την οικογένεια εκτιμάται ότι έζησε κατά το Ανώτερο Ηώκαινο, 40-50 εκατομμύρια χρόνια πριν. Είδη αυτής της οικογένειας πιθανότατα πρωτοεμφανίστηκαν στο νότιο ημισφαίριο μιας κι εκεί σήμερα κατανέμονται τα πιο πρωτόγονα είδη της οικογένειας όπως το Magpie goose (Anseranas semipalmata) που είναι ενδημικό της Αυστραλασίας (del Hoyo et al. 1996). Από τα 32 είδη της οικογένειας Anatidae που καταγράφηκαν στη χώρας μας, τα περισσότερα διαχειμάζουν ενώ τουλάχιστον επτά αναπαράγονται σε μικρούς αριθμούς. Ταξινόμηση Η οικογένεια Anatidae χωρίζεται σε τρεις υποοικογένειες: Anseranatinae, Anserinae και Anatidae. Στην πρώτη περιλαμβάνεται μόνο το Magpie goose μιας και διαφέρει κατά πολύ (ανατομικά και μορφολογικά) από τα είδη των άλλων υποοικογενειών (del Hoyo et al. 1996). Η υποοικογένεια Anserinae περιλαμβάνει 4 φυλές (tribes) στη μία από τις οποίες (Anserini) περιλαμβάνονται οι χήνες και οι κύκνοι με 22 είδη. Στην υποοικογένεια Anatinae περιλαμβάνονται οκτώ φυλές. Στη φυλή Anatini ανήκουν συνολικά 41 είδη. Tο γένος Anas αυτής της φυλής (το πιο διαδεδομένο γένος με 38 είδη σε όλο τον κόσμο) περιλαμβάνει πολλά από τα θηρεύσιμα είδη παπιών στην Ελλάδα. Ορισμένα από τα είδη αυτής της υποοικογένειας έχουν υποείδη κατανεμημένα σε διάφορες περιοχές του Κόσμου. Στη φυλή Aythini περιλαμβάνονται 15 είδη από τα γένη Aythya και Netta. Πρέπει να αναφερθεί ότι υπάρχουν αρκετά ταξινομικά προβλήματα αυτής της πολύ μεγάλης Τάξης. Ένας από τους λόγους των προβλημάτων είναι ο υβριδισμός που παρουσιάζουν τα είδη της οικογένειας στη φύση ως συνέπεια της στενής σχέσης που έχουν μεταξύ τους. Η τάση υβριδισμού οφείλεται στη γενετική εγγύτητα μεταξύ πολλών ειδών, στον ιδιαίτερο τρόπο ζευγαρώματος όπου τα ζευγάρια σχηματίζονται κατά τη διάρκεια του χειμώνα και αλλάζουν κάθε χρόνο, τον παρόμοιο τρόπο ερωτικών επιδείξεων και το γεγονός ότι ο ρόλος των αρσενικών στην αναπαραγωγή (επώαση, φύλαξη, τάισμα νεοσσών) είναι περιορισμένος (del Hoyo et al. 1996, Kear 2005). Πρέπει να αναφερθεί ότι παρά τις πολλές ευκαιρίες και δυνατότητες υβριδισμού αυτός παραμένει σπάνιος και συμβαίνει σε εξαιρετικές Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 5

Τα υδρόβια πουλιά περιπτώσεις. Η συντριπτική πλειονότητα των ατόμων των ειδών της οικογένειας αυτής στη φύση είναι γενετικά αγνή (del Hoyo et al. 1996). Μορφολογία Τα περισσότερα είδη της οικογένειας Anatidae περνούν το χρόνο τους στο νερό και τα σώματά τους είναι σχεδιασμένα για μια υδρόβια ζωή. Όμως, το κάθε είδος έχει το δικό του οικολογικό θώκο, το δικό του τρόπο διατροφής, αναπαραγωγής κ.ο.κ. και αυτές οι ιδιαιτερότητες συχνά αντανακλούνται σε μια σειρά προσαρμογών (συνήθως σωματικών). Το σώμα καλύπτεται από ένα παχύ στρώμα φτερών για μόνωση, απόλυτα απαραίτητο για τα ζώα αυτά που είναι συνεχώς στο νερό. Τα φτερά πρέπει να είναι πάντοτε σε καλή κατάσταση και για να διατηρούνται αδιάβροχα τα πουλιά ασχολούνται πολλές ώρες καθημερινά με την περιποίησή τους. Ο αδένας όπου παράγεται το ειδικό υγρό της αδιαβροχοποίησης του πτερώματος (ουροπυγιακός αδένας) είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος στα είδη της οικογένειας Anatidae. Ο φυλετικός διμορφισμός είναι έντονα αναπτυγμένος μεταξύ των ειδών του φύλου Anatini και Aythyni. Αντίθετα, οι χήνες και οι κύκνοι δεν παρουσιάζουν φυλετικό διμορφισμό ή αυτός δύσκολα εντοπίζεται στο πεδίο (από μακριά). Στην υποοικογένεια Anatinae το πτέρωμα του ανήλικου πουλιού είναι παρόμοιο με αυτό του ενήλικου θηλυκού ατόμου και σε πολλές περιπτώσεις η διάκριση είναι πολύ δύσκολη. Στα περισσότερα είδη το πλήρες πτέρωμα του αρσενικού ενήλικου ατόμου ολοκληρώνεται σε ένα έτος αλλά μπορεί σε κάποια είδη να φθάσει στα τρία. Με ελάχιστες εξαιρέσεις όλα τα είδη της οικογένειας αλλάζουν το πτητικό τους πτέρωμα ταυτόχρονα (πτερόρροια) κάτι που τα καθιστά ανίκανα να πετάξουν αυτή την περίοδο. Αυτή η κατάσταση διαρκεί 3-4 εβδομάδες (μέχρι να αναπτυχθεί πλήρως το νέο πτέρωμα). Τα αρσενικά ταξιδεύουν μαζικά, για πολλά χιλιόμετρα, σε απομονωμένες περιοχές όπου θα νοιώθουν ασφαλή για την αλλαγή του πτερώματος (περισσότερα βλ. παράγραφο Πτερόρροια του ιδίου κεφαλαίου). Ενδιαίτημα Οι πάπιες, οι χήνες και οι κύκνοι είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τους υγροτόπους και κάθε είδος δείχνει μια ιδιαίτερη προτίμηση σε ορισμένα είδη ενδιαιτημάτων που περιλαμβάνουν λίμνες, ποτάμια, ρυάκια, ακτή θάλασσας, έλη, υδατοδεξαμενές κ.ο.κ. Μια σειρά από παράγοντες όπως το βάθος και η ποιότητα του νερού, η παρουσία υδρόβιας βλάστησης, ο τύπος του βυθού, η ύπαρξη μιας συγκεκριμένης τροφής κ.ά. καθορίζουν αν ένας υγρότοπος μπορεί να δεχθεί και να συντηρήσει έναν πληθυσμό ενός συγκεκριμένου είδους υδροβίου. Πρέπει να αναφερθεί ότι οι απαιτήσεις στα ενδιαιτήματα διαφέρουν ανάλογα με την εποχή. Έτσι, ενώ πολλά είδη προτιμούν υγροτόπους γλυκών νερών κατά την περίοδο της αναπαραγωγής, κατά τη διαχείμαση πηγαίνουν σε ακτές θάλασσας. Επίσης, πολλά είδη (ιδιαίτερα οι χήνες) φωλιάζουν μακριά από το νερό. 6 Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών

Τα υδρόβια πουλιά Γενικά, τα είδη του φύλου Αnatini (γένος Anas ή dabbling ducks, αφρόπαπιες) προτιμούν ρηχότερους υγροτόπους σε σχέση με τα είδη του φύλου Αythyni (γένος Aythya, diving ducks, βουτόπαπιες), αλλά και του φύλου Mergini που περιλαμβάνει τα είδη Mergus sp. και Oxyurini που στην Ελλάδα εκπροσωπείται με το Κεφαλούδι (Oxyura leucocephala) (del Hoyo et al. 1996). Συνήθειες Τα είδη της οικογένειας Anatidae είναι γνωστά για την τάση που έχουν να συγκεντρώνονται σε μεγάλα κοπάδια (από μερικές εκατοντάδες άτομα μέχρι μερικές εκατοντάδες χιλιάδες) ανάλογα με την εποχή, τo είδος και την περιοχή. Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο εκτός της περιόδου αναπαραγωγής. Κατά τη διάρκεια της κοινωνικής ζωής (σε κοπάδια), δραστηριότητες όπως η διατροφή, η διανυκτέρευση κ.ο.κ. πραγματοποιούνται ομαδικά. Ακόμη και οι δραστηριότητες που σχετίζονται με την αναπαραγωγή πραγματοποιούνται όταν τα άτομα βρίσκονται σε κοπάδια (σχηματισμός ζευγαριών, αναπαραγωγικές επιδείξεις κ.λπ.). Στη συνέχεια διασπείρονται στις περιοχές φωλεοποίησης όπου τα περισσότερα είδη φωλιάζουν ατομικά ή σχηματίζουν χαλαρές αποικίες. Τα πλεονεκτήματα της κατά κοπάδια, ομαδικής ζωής είναι πολλά, όπως ο περιορισμός του κινδύνου θήρευσης από άλλα ζώα (ένας θηρευτής, π.χ. ένα αρπακτικό πουλί, έχει λιγότερες πιθανότητες να θηρεύσει κάποιο άτομο μέσα από το κοπάδι ενώ πολύ ευκολότερα μπορεί να πιάσει κάποιο απομονωμένο ή ξεμοναχιασμένο άτομο), την ευκολότερη εύρεσης τροφής (κάποια, νεαρά κυρίως άτομα, μπορεί να βρουν ευκολότερα τροφή παρακολουθώντας τα πιο επιτυχημένα ομοειδή τους περιορίζοντας έτσι το δικό τους χρόνο αναζήτησης) κ.λπ. (del Hoyo et al. 1996). Πολλά υδρόβια είναι μερικώς νυκτόβια στην αναζήτηση τροφής. Επιπλέον, κατά τη νύχτα μπορούν να πραγματοποιούν και άλλες δραστηριότητες (ερωτικές επιδείξεις, αναζήτηση ζευγαριού κ.ο.κ.) με αποτέλεσμα να τα απομένει περιορισμένος σχετικά χρόνος για ξεκούραση. Σε αυτή την περίπτωση κοιμούνται κατά την ημέρα, ομαδικά (roost) στο νερό ή και σε απομονωμένες και ήσυχες ακτές ή νησίδες. Φωνή Είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη στα υδρόβια πουλιά και αποτελεί ένα σημαντικό μέσο επικοινωνίας με πολλές λειτουργίες (διατήρηση της συνοχής του κοπαδιού, συνοδευτικό των προγαμιαίων επιδείξεων κ.ά.). Τα υδρόβια πουλιά έχουν αναπτύξει ειδικές ανατομικές προσαρμογές (στην τραχεία) για να παράγουν τις δυνατές και καθαρές φωνές πολύ χαρακτηριστικές για κάθε είδος. Μάλιστα, το κοινό όνομα κάποιων ειδών προέρχεται από τους ήχους που παράγουν αυτά τα είδη όπως το Κιρκίρι (Anas crecca) και το Σφυριχτάρι (Anas penelope). Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 7

Τα υδρόβια πουλιά Δίαιτα και μέθοδοι διατροφής Τα περισσότερα υδρόβια είδη είναι φυτοφάγα ενώ τα νεαρά πολλών ειδών είναι ζωοφάγα για κάποια περίοδο (αυτό αφορά κυρίως είδη που κατανέμονται σε εκβολές ποταμών και σε παράκτια οικοσυστήματα περισσότερο, μιας και εκεί η ζωικής προέλευσης τροφή όπως μαλάκια, δίθυρα, έντομα κ.ά. βρίσκεται σε αφθονία). Τα είδη που φωλιάζουν μακριά από το νερό είναι φυτοφάγα. Τα υδρόβια υιοθετούν πολλές μεθόδους διατροφής αλλά οι πλέον διαδεδομένες είναι η επιφανειακή τροφοληψία (dabbling) που υιοθετείται κυρίως από τα είδη του γένους Anas, το βούτηγμα (diving) που εφαρμόζουν κυρίως τα είδη του γένους Aythya και η βόσκηση (που εφαρμόζουν κυρίως οι χήνες). Επίσης, συχνά δοκιμάζουν το φιλτράρισμα της λάσπης ή ανασηκώνονται για να φάνε το ανώτερο τμήμα των φυτών που συνήθως είναι υψηλότερα από αυτά. Μερικά είδη υδροβίων τρέφονται κατά τη νύκτα ιδιαίτερα κατά το χειμώνα (μάλιστα, με φεγγαρόφωτο έχει διαπιστωθεί ότι η τροφοληπτική δραστηριότητα είναι αυξημένη). Ωστόσο, τα περισσότερα τρέφονται κατά το σούρουπο ή την αυγή. Τα υδρόβια συχνά τρώνε μικρές πέτρες ή και άμμο για να συνθλίψουν την τροφή όπως σπόροι ή άλλα σκληρά τμήματα του φυτού στο στομάχι τους και να την πέψουν ευκολότερα. Μερικές φορές μπορεί να ταξιδέψουν πολλά χιλιόμετρα στο σημείο από όπου συλλέγουν αυτό το υλικό. Συχνά, σε περιοχές όπου ασκείται έντονα κυνήγι, αντί για πέτρες προσλαμβάνουν σκάγια μολύβδου που βρίσκουν στον πυθμένα των υγροτόπων και τα οποία συγχέουν με πέτρες. Αυτό προκαλεί μολυβδίαση που τελικά οδηγεί στον θάνατο του πουλιού. Αντίθετα με τις πάπιες, οι χήνες τρέφονται κατά την ημέρα αποκλειστικά με φυτά (σπάνια καταναλώνουν ζωικής προέλευσης τροφή). Για να βρουν την τροφή τους μπορεί να ταξιδέψουν πολλά χιλιόμετρα κάθε ημέρα από τις περιοχές της ομαδικής διανυκτέρευσης προς τις περιοχές διατροφής τους. Αναπαραγωγή Τα υδρόβια αναπαράγονται μια φορά το χρόνο. Ειδικά εκείνα που αναπαράγονται στο βορά (βόρεια Ευρώπη, Ρωσία) έχουν προσαρμόσει την χρονική περίοδο της αναπαραγωγής τους ώστε να συμπίπτει με την περίοδο της υψηλότερης παραγωγικότητας του περιβάλλοντος ώστε να εξασφαλιστούν οι διαιτητικές απαιτήσεις των πουλιών και να είναι έτοιμα να φύγουν από την περιοχή όταν οι καιρικές συνθήκες γίνουν δυσμενείς για εξεύρεση τροφής. Μετακινήσεις και μετανάστευση Οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες που επικρατούν στις περιοχές φωλεοποίησης των υδροβίων στη Δυτική Παλαιαρκτική (στη βόρεια Ευρώπη και Ρωσία) μετά την ολοκλήρωση της αναπαραγωγής ωθεί τα πουλιά νοτιότερα ή δυτικότερα σε περιοχές όπου μπορούν να διαχειμάσουν (del Hoyo et al. 1996, Veen et al. 2005). 8 Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών

Τα υδρόβια πουλιά Ορισμένα υδρόβια είδη εκτελούν πολύ ακριβείς μετακινήσεις κάθε χρόνο, κατά μήκος συγκεκριμένων διαδρομών, σε συγκεκριμένες περιοχές και χρόνο και έχουν ακόμη και συγκεκριμένες περιοχές για στάθμευση (για ξεκούραση και ανεφοδιασμό). Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Νανόχηνα και η Σαρσέλα. Άλλα είδη δεν είναι τόσο τακτικά και μετακινούνται επηρεαζόμενα από τις καιρικές συνθήκες (Ridgill and Fox 1990, Elkins 2004). Μεγάλες διαφορές καταγράφονται μεταξύ των δύο φύλων του ιδίου είδους ως προς τις περιοχές διαχείμασης και το χρόνο μετακίνησης. Τα αρσενικά τείνουν να διαχειμάζουν βορειότερα από ότι τα θηλυκά και αυτές τις περιοχές τις καταλαμβάνουν κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου κατά την οποία η συμμετοχή των αρσενικών ατόμων είναι πολύ περιορισμένη. Όταν ολοκληρωθεί η αναπαραγωγική περίοδος και τα νεαρά άτομα είναι ικανά να πετάξουν και να ανεξαρτητοποιηθούν, τότε αρχίζει η μετακίνηση των θηλυκών με τα νεαρά προς το νότο. Όμως οι κοντινότερες διαθέσιμες περιοχές είναι ήδη κατειλημμένες από τα αρσενικά, γεγονός που αναγκάζει τα θηλυκά και τα νεαρά άτομα να μετακινηθούν ακόμη νοτιότερα για την εξεύρεση τόπου διαχείμασης. Μια άλλη μετακίνηση που πραγματοποιούν τα υδρόβια είναι αυτή για την πτερόρροια (αλλαγή του πτητικού πτερώματος) που πραγματοποιείται σε συγκεκριμένες περιοχές και ομαδικά για τα περισσότερα είδη. Και σε αυτή την περίπτωση τα αρσενικά των περισσοτέρων ειδών μετακινούνται πρώτα προς αυτές τις περιοχές ενώ τα θηλυκά αλλάζουν το πτητικό πτέρωμα αργότερα, κατά τη διάρκεια ή στο τέλος της αναπαραγωγικής περιόδου, συνήθως στις ίδιες τις περιοχές αναπαραγωγής. Αντίθετα με τα άτομα που αναπαράγονται στο βορά, αυτά που φωλιάζουν στο νότο (στις τροπικές ή υποτροπικές περιοχές) ή εκεί όπου οι καιρικές συνθήκες δεν αλλάζουν τόσο έντονα από τη μια εποχή στην άλλη, δεν μετακινούνται τόσο πολύ (del Hoyo et al. 1996, Kear 2005). Διαχείμαση Τα περισσότερα είδη υδροβίων πουλιών διαχειμάζουν ομαδικά σε υγροτόπους με ήπιο κλίμα όπου μπορούν να τραφούν μέχρι να έρθει η ώρα της αναπαραγωγής κατά την οποία θα επιστρέψουν στις περιοχές φωλεοποίησης. Οι συνθήκες του βιοτόπου αλλά και τα συμβάντα κατά τη διάρκεια της μη αναπαραγωγικής περιόδου επηρεάζουν τόσο την επιβίωση όσο και την αναπαραγωγή των υδροβίων. Κατά το χειμώνα και μέχρι πριν την έναρξη της αναχώρησης από τις περιοχές διαχείμασης προς τις περιοχές φωλεοποίησης γίνεται συσσώρευση λιπιδίων και πρωτεϊνών που χρησιμοποιούνται αργότερα για την παραγωγή και την επώαση των αβγών (Baldassarre and Bolen 2006). Αρκετοί ερευνητές (βλ. σε Baldassarre and Bolen 2006) βρήκαν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ των συνθηκών του βιοτόπου διαχείμασης και της επιτυχίας αναπαραγωγής της Πρασινοκέφαλης πάπιας (Anas platyrhynchos) ενώ η αύξηση του πληθυσμού της Ψαλίδας (Anas acuta) αποδόθηκε στην ποιότητα των συνθηκών διαχείμασης (Raveling and Heitmeyer 1989, από Baldassarre and Bolen 2006). Επιπλέον, στις ΗΠΑ, οι Haramis et al. (1986) βρήκαν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ του βάρους του Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 9

Τα υδρόβια πουλιά σώματος του είδους Aythya valisineria κατά το χειμώνα και της πιθανότητας επιβίωσης και ότι τα πουλιά με μεγαλύτερο βάρος είχαν περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης απ ότι αυτά με μικρότερο. Γενικά, η επιτυχία αναπαραγωγής πρέπει να θεωρηθεί μεταξύ των άλλων και ως συνέπεια της επίδρασης των συνθηκών διαχείμασης. Πτερόρροια Ως πτερόρροια ορίζεται η περιοδική έκδυση του πτερώματος των πουλιών και η αντικατάστασή του από νέο πτέρωμα (Kear 2005). Το πτέρωμα των πουλιών έχει πολλές λειτουργίες. Τα βοηθά να πετούν, αποτελούν προστατευτικό μονωτικό κάλυμμα, παίζουν ρόλο στις επιδείξεις των πουλιών στις διάφορες δραστηριότητές τους κ.ά. Όμως, το πτέρωμα των πουλιών συνεχώς εκτεθειμένο στις καιρικές συνθήκες φθείρεται, χαλαρώνει στους θύλακες και στη συνέχεια πέφτει ωθούμενο από το νέο αναπτυσσόμενο πτέρωμα. Η αλλαγή αυτή του πτερώματος είναι αναγκαία ώστε να είναι αυτό ικανό να επιτελεί τις παραπάνω λειτουργίες αποτελεσματικά. Όμως, ο τρόπος που αλλάζει το πτέρωμα στα υδρόβια είδη είναι μοναδικός. Σε αυτή την ομάδα πουλιών, τουλάχιστον στα περισσότερα είδη, το πτητικό πτέρωμα αλλά και το πτέρωμα του σώματος αλλάζει όλο μαζί. Αυτό καθιστά τα πουλιά ανίκανα να πετάξουν για ένα μεγάλο σχετικά χρονικό διάστημα κι συνεπώς ευάλωτα σε θηρευτές. Ανάλογα με το είδος το πτέρωμα μπορεί να αλλάζει μία ή δύο φορές το έτος. Σε ορισμένα είδη όπως οι χήνες και οι κύκνοι το πτέρωμα αλλάζει μια φορά το έτος. Στα υπόλοιπα υδρόβια είδη και ιδιαίτερα σε αυτά που παρουσιάζουν φυλετικό διμορφισμό, όπως οι πάπιες, το πτέρωμα αλλάζει δύο φορές το χρόνο. Αυτό κάνει αυτά τα είδη να έχουν δύο «εμφανίσεις» το έτος αλλά και τη σιγουριά ότι το πτέρωμά τους θα είναι σε πολύ καλή κατάσταση όλο το χρόνο και πλήρως αδιάβροχο στις δυσμενείς καιρικές συνθήκες του χειμώνα. Ο χρόνος αλλαγής πτερώματος διαφέρει ανάλογα με το είδος και το φύλο. Τα αρσενικά αλλάζουν πτέρωμα ομαδικά, σε απομονωμένες περιοχές, κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου (στην οποία δεν εμπλέκονται ενεργά σε όλη τη διάρκειά της). Έτσι, κατά το καλοκαίρι, τα αρσενικά άτομα από πολλά είδη ταξιδεύουν σε μακρινές αποστάσεις αποκλειστικά και μόνο να βρουν ασφαλείς συνθήκες για την αλλαγή του πτερώματός τους. Οι συγκεντρώσεις που πραγματοποιούν είναι συχνά πολλών χιλιάδων ατόμων. Την ίδια περίπου περίοδο τα θηλυκά αλλάζουν πτέρωμα στις περιοχές αναπαραγωγής. Ο χρόνος κατά τον οποίο βρίσκουν το ταίρι τους τα αρσενικά καθορίζει και το πότε αλλάζουν για δεύτερη φορά το πτέρωμά τους. Έτσι, σε κάποια είδη στα οποία ο σχηματισμός του ζευγαριού γίνεται νωρίς το χειμώνα (π.χ. Πρασινοκέφαλη πάπια) η αλλαγή του πτερώματος γίνεται λίγο πριν από αυτή την περίοδο. Σε άλλα είδη η αλλαγή πραγματοποιείται αργότερα μέσα στο χειμώνα. Αντίθετα, τα θηλυκά πολλών ειδών αλλάζουν πτέρωμα ακόμη και κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου και το χειμώνα (μετά το 10 Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών

Τα υδρόβια πουλιά σχηματισμό του ζευγαριού στην Πρασινοκέφαλη) ή την άνοιξη (υπάρχουν αρκετές διαφοροποιήσεις από είδος σε είδος). Η διάρκεια της αλλαγής του πτερώματος ποικίλει από είδος σε είδος. Η διάρκεια αλλαγής του πτητικού πτερώματος που κάνει τα πουλιά ανίκανα να πετάξουν μπορεί να διαρκέσει από τρεις εβδομάδες (Κιρκίρι) μέχρι και δύο μήνες ή και παραπάνω (στα πιο μεγαλόσωμα είδη). Παράγοντες όπως η τροφή επηρεάζουν το χρόνο της αλλαγής του πτερώματος, την ταχύτητα αλλαγής του πτερώματος αλλά και την ποιότητα του νέου πτερώματος (Kear 2005). Άλλοι παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τον χρόνο της πτερόρροιας είναι οι καιρικές συνθήκες, η ηλικία του πουλιού κ.λπ. Θνησιμότητα και διάρκεια ζωής Μόνο ένα μικρό ποσοστό από τα άτομα που γεννιούνται κάθε χρόνο φθάνει τελικά στην ενηλικίωση. Υπολογίζεται ότι τελικά ενηλικιώνεται το 40-60% των υδροβίων από τα αβγά που εκκολάπτονται. Όπως σε όλα τα είδη των πουλιών, η θνησιμότητα είναι μεγαλύτερη κατά το πρώτο έτος της ζωής τους και μπορεί να φθάσει το 80% των αβγών που εκκολάπτονται (del Hoyo et al. 1996). Από τη στιγμή όμως που θα ενηλικιωθούν, τα υδρόβια ζουν αρκετά χρόνια (γενικά οι κύκνοι και οι χήνες ζουν κατά μέσο όρο περισσότερο από τις πάπιες). Το ρεκόρ μακροβιότητας της οικογένειας Anatidae στη Βόρεια Αμερική το κατέχει μια άγρια Πρασινοκέφαλη πάπια που έζησε 29 έτη και ένα μήνα (del Hoyo et al. 1996). Στην Ευρώπη, το ρεκόρ μακροβιότητας ανήκει σε μια Anser brachyrynchos που έζησε 39 έτη και εννέα μήνες μετά τη δακτυλίωσή της και βρέθηκε νεκρή ενώ ένα Σφυριχτάρι έζησε 34 έτη και 8 μήνες μετά τη δακτυλίωσή του πριν τελικά πυροβοληθεί (www.euring.org). Σχέσεις με τον Άνθρωπο Τα υδρόβια σχετίζονται με τον Άνθρωπο για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από οποιοδήποτε άλλο είδος εκτός πιθανόν από τα είδη της Τάξης Galliformes (κότες). Η πρώτες αναφορές για χρήση των παπιών ή χηνών ως οικόσιτα ζώα προέρχονται από την αρχαία Αίγυπτο με πιο χαρακτηριστικό είδος την Αλωπόχηνα (Alopοchen aegyptiacus) και την αρχαία Ελλάδα όπου τα ζώα αυτά αναφέρονται και σε πολλούς μύθους (Pollard 1977). Η συμβολή, ιδιαίτερα των χηνών, στη διατροφή των ανθρώπων εκείνης της εποχής ήταν σημαντική (με την παροχή κυρίως κρέατος αλλά και άλλων προϊόντων όπως τα πούπουλα, τα αβγά κ.ά.). Για την εξασφάλιση του κρέατος από πάπιες ή χήνες οι άνθρωποι, πριν την εφεύρεση του πυροβόλου όπλου, χρησιμοποιούσαν μια μεγάλη ποικιλία μεθόδων για να τις πιάσουν. Η πιο αποτελεσματική μέθοδος ήταν η χρήση κραχτών που πρωτοεφαρμόσθηκε στην Ολλανδία τον 16 ο αιώνα (παγιδευμένα από τους ανθρώπους ζωντανά πουλιά τοποθετούνταν σε σημεία όπου είχαν στηθεί δίχτυα ή παγίδες και προσέλκυαν με τις φωνές τους άλλα πουλιά, Bub 1991, del Hoyo et al. 1996). Τα έντονα και εντυπωσιακά χρώματα των αρσενικών, ιδιαίτερα κατά την αναπαραγωγική περίοδο, προκάλεσαν από παλιά τους ανθρώπους να τα παρατηρήσουν, να τα πιάσουν και να δημιουργήσουν συλλογές από αυτά. Από τις σύγχρονες συλλογές ζωντανών πουλιών όπου διατηρούνται μεταξύ Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 11

Τα υδρόβια πουλιά των άλλων και είδη που είναι σπάνια πια στη φύση, η πιο εντυπωσιακή είναι αυτή του Wildfowl and Wetlands Trust που ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1940 από τον Sir Peter Scott, στο Slimbridge της Αγγλίας. Η συλλογή αυτή περιλαμβάνει περίπου 7000 πουλιά από όλο τον Κόσμο. Η επανεισαγωγή ειδών σε περιοχές απ όπου έχουν εξαφανιστεί θεωρείται μια από τις μοναδικές πλέον λύσεις για την επιβίωση στη φύση των σπάνιων ή των υπό εξαφάνιση ειδών. Οι συλλογές αυτές μπορούν να συμβάλλουν κατά πολύ σε συνδυασμό βέβαια με τη διαχείριση των ενδιαιτημάτων και τον περιορισμό των προβλημάτων που οδήγησαν στη μείωση του πληθυσμού των ειδών. Υπάρχουν αρκετά παραδείγματα επιτυχημένων επανεισαγωγών σε όλο τον Κόσμο αλλά και άλλων που η αποτελεσματικότητά τους είναι διφορούμενη (del Hoyo et al. 1996). Τα τελευταία χρόνια, πολλές φορές, αναφέρονται ζημιές που προκαλούνται σε ορισμένες καλλιέργειες (κυρίως σιτηρά) από κοπάδια χηνών ή και κύκνων κοντά στις περιοχές διαχείμασης (van Roomen and Madsen 1991). Ενδεχομένως τα πουλιά αυτά να μη βρίσκουν εύκολα τροφή στις τυπικές περιοχές διατροφής τους και αναγκάζονται να αναζητήσουν τροφή στις γειτονικές καλλιέργειες προκαλώντας έτσι ζημιές και τη δικαιολογημένη δυσφορία των γεωργών. Καθεστώς προστασίας και διαχείριση Τουλάχιστον έξι είδη και τρία υποείδη της οικογένειας Anatidae έχουν εξαφανιστεί και 42 απειλούνται με εξαφάνιση σε παγκόσμιο επίπεδο (IUCN 2007). Τέσσερα από τα είδη που απειλούνται με εξαφάνιση υπάρχουν και στην Ελλάδα. Αυτά είναι η Κοκκινόχηνα (Branta ruficollis), η Νανόχηνα (Anser erythropus), η Βαλτόπαπια (Aythya nyroca) και το Κεφαλούδι. Ωστόσο, η οικογένεια αυτή θεωρείται σε καλή κατάσταση συγκριτικά με άλλες που αντιμετωπίζουν πολύ σοβαρότερα προβλήματα αν και οι πληθυσμοί αρκετών ειδών σε ορισμένες ζωογεωγραφικές ενότητες (μια από τις οποίες είναι η ανατολική Μεσόγειος Μαύρη Θάλασσα), φαίνεται να φθίνουν τα τελευταία χρόνια. Πολλά είδη έχουν πολυάριθμους πληθυσμούς κατανεμημένους σε όλο τον κόσμο και μάλιστα παρά το γεγονός ότι αποτελούν αντικείμενο θήρας. Τα υδρόβια πουλιά όπως και τα παρυδάτια εξαρτώνται άμεσα από την ποιότητα των υγροτόπων και την ορθή διαχείρισή τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Δυτική Ευρώπη η προστασία των υγροτόπων και η επαναδημιουργία νέων έχει οδηγήσει στην αύξηση του πληθυσμού πολλών ειδών. Αντίθετα, στις Μεσογειακές χώρες, η εξακολουθούμενη καταστροφή και υποβάθμιση των υγροτόπων έχει προκαλέσει μείωση του πληθυσμού πολλών ειδών περιλαμβανομένης της Πρασινοκέφαλης πάπιας (del Hoyo et al. 1996). Το κυνήγι είναι ένα από τα κύρια προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα υδρόβια πουλιά και ιδιαίτερα τα είδη της οικογένειας Anatidae. Μόνο στη βόρεια Αμερική όπου το κυνήγι των υδροβίων είναι αρκετά διαδεδομένο περίπου τρία εκατομμύρια κυνηγοί τις δύο τελευταίες δεκαετίες θηρεύουν περίπου 20 εκατομμύρια πάπιες και χήνες κάθε έτος. Στην Ευρώπη εκτιμάται ότι κάθε έτος θηρεύονται περίπου 11 εκατομμύρια από τα οποία περίπου 12 Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών

Τα υδρόβια πουλιά 200.000 είναι χήνες (del Hoyo et al. 1996, Kear 2005). Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για πολλές άλλες περιοχές στον Κόσμο εκτιμάται ότι κάθε έτος θηρεύονται παγκοσμίως περίπου 100 εκατομμύρια πάπιες και χήνες. Αν και τα περισσότερα υδρόβια είδη τελικά αποδεικνύονται ανθεκτικά στην κυνηγετική πίεση ένας έλεγχος στον αριθμό των ατόμων που θηρεύονται και την περίοδο θα ήταν ουσιαστικός ώστε τα ενήλικα άτομα να μπορούν με την αναπαραγωγή να αντικαθιστούν αυτά που χάνονται κατά την κυνηγετική περίοδο. Τα όρια που τίθενται στην ημερήσια κάρπωση, η απαγόρευση του κυνηγιού κατά την αναπαραγωγική περίοδο ή την περίοδο επιστροφής στις περιοχές αναπαραγωγής είναι μέτρα που έχουν συμβάλει στον έλεγχο του κυνηγιού και κρίνονται αποτελεσματικά εκεί όπου εφαρμόζονται. Πρέπει να αναφερθεί ότι αυτά που αφαιρούνται από τον πληθυσμό δεν είναι μόνον ο αριθμός των πουλιών που θηρεύουν οι κυνηγοί. Πολλά πουλιά μένουν ανάπηρα μετά την κυνηγετική περίοδο εξαιτίας τραυματισμού τους από κυνηγετικές σφαίρες. Το ποσοστό αυτό στη βόρεια Αμερική εκτιμάται σε 20-35% του εναπομείναντος πληθυσμού (del Hoyo et al. 1996). Τα περισσότερα από αυτά, αν όχι όλα, αργά ή γρήγορα, πεθαίνουν. Μια άλλη κύρια αιτία θνησιμότητας είναι η μολυβδίαση που προκαλείται από την κατάποση μολύβδινων σκαγιών (Pain 1992). Τα σκάγια αυτά που πέφτουν στον πυθμένα των υγροτόπων μπορεί να μείνουν αναλλοίωτα για πολύ καιρό. Όταν όμως κατά λάθος καταπίνονται από τα πουλιά, διαβρώνονται σιγά-σιγά στο στομάχι και ο μόλυβδος περνά στους ιστούς όπου και συσσωρεύεται. Πάνω από ένα επίπεδο συγκέντρωσης ο μόλυβδος μπορεί να προκαλέσει διάφορες παρενέργειες στα πουλιά όπως απώλεια βάρους, μειωμένη δραστηριότητα, αδυναμία πτήσης και στο τέλος θάνατος. Εκτιμάται ότι περισσότερο από 10% των υδροβίων σε μια περιοχή όπου επιτρέπεται το κυνήγι μπορεί να πεθάνουν από μολυβδίαση. Ένα και μόνο σκάγι μπορεί να προκαλέσει το θάνατο ενός μεσαίου μεγέθους πουλιού ενώ τρία ή και περισσότερα μπορεί να σκοτώσουν ακόμη κι έναν κύκνο. Τα πουλιά που τρέφονται με σπόρους επηρεάζονται περισσότερο δεδομένου ότι χρειάζονται περισσότερες πέτρες που θα τα βοηθήσουν στην πέψη κι έτσι έχουν περισσότερες πιθανότητες να προσλάβουν σκάγια (del Hoyo et al. 1996). Πολλές χώρες έχουν λάβει μέτρα περιορισμού των συνεπειών της χρήσης μολύβδινων σκαγιών όπως η σταδιακή αντικατάστασή τους με σκάγια από άλλα μέταλλα, ενημέρωση των κυνηγών κ.λπ. (Beintema 2001). Υπάρχουν πολλές ακόμη αιτίες θνησιμότητας των υδροβίων. Η ρύπανση των υγροτόπων ή των ακτών της θάλασσας είναι μια από αυτές. Τα ναυάγια δεξαμενόπλοιων που προκαλούν εκτεταμένη ρύπανση στις ακτές από τη διαρροή του πετρελαίου που μεταφέρουν προκαλούν το θάνατο χιλιάδων πουλιών τα περισσότερα από τα οποία είναι υδρόβια. Για παράδειγμα, το ναυάγιο του Exxon Valdez στην Αλάσκα, το 1989, ήταν η αιτία να πεθάνουν 100.000-300.000 πουλιά από τη ρύπανση που προκάλεσε η διαρροή του πετρελαίου που επεκτάθηκε σε ακτή μήκους περίπου 750 χιλιομέτρων (Kear 2005). Φαινολογία μετανάστευσης των υδρόβιων πουλιών 13