Η Ελληνική βιοποικιλότητα ως αυταξία και πόρος έσποινα Βώκου Τοµέας Οικολογίας, Τµήµα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Περίληψη Ορίζεται η βιοποικιλότητα και προσδιορίζονται χαρακτηριστικά της διανοµής της. Γίνεται αναφορά στις απώλειες ειδών και στα αίτια των απωλειών, όπως και στις αποκρίσεις της διεθνούς κοινότητας στις σχετικές διαπιστώσεις. Προσδιορίζεται η αξία της βιοποικιλότητας µέσα από διαφορετικές προσεγγίσεις, δίνονται ποσοτικά στοιχεία για την Ελληνική βιοποικιλότητα, γίνεται αναδροµή και σύντοµος σχολιασµός των κεντρικών επιλογών για την προστασία της στη χώρα, καθώς και παρουσίαση προοπτικών για αποτελεσµατικότερη αξιοποίηση του εθνικού βιολογικού πλούτου. Τέλος, γίνεται εκτίµηση των κρισιµότερων προϋποθέσεων για την επιτυχία των προσπαθειών διατήρησης της βιοποικιλότητας. Biodiversity in Greece: an intrinsic value and a resource Despoina Vokou Department of Ecology, School of Biology, Aristotle University of Thessaloniki Biodiversity is defined and distribution features, losses so far, threats and associated causal agents are explained. Responses of the european and international communities to extinction risk are presented as well as the different approaches to valuing biodiversity. Quantitative data for Greek biodiversity are given, and a brief resumé and critique of the main policies pursued so far for its protection. Some new opportunities by which the country can benefit from its great biodiversity wealth are discussed and, finally, presented are the most critical requirements for the conservation of biodiversity. 1
Τι είναι βιοποικιλότητα; Με αυτό τον όρο αναφερόµαστε στο πλήθος των µικρο- και µακρο-εξελικτικών ιστοριών που διαδραµατίστηκαν στο χώρο και στο χρόνο και που αποτυπώνονται σε οντότητες επαρκώς διακριτές µεταξύ τους. Πρακτικά, αναφερόµαστε σε όλη την ποικιλία δοµών/µορφών, µε τις οποίες εκδηλώνεται η ζωή στα διαφορετικά επίπεδα οργάνωσής της 1, στα διαφορετικά µέσα όπου αναπτύσσεται 2 και στις διαφορετικές µονάδες χώρου 3 όπου προσδιορίζεται 4. Συνηθέστερα, µιλάµε για βιοποικιλότητα σε επίπεδο ειδών. Πού και πόση Η βιοποικιλότητα δεν είναι ίδια παντού. Υπάρχουν περιοχές στον πλανήτη που χαρακτηρίζονται θερµές (hotspots) µε κριτήρια διαφορετικά από τα συνηθισµένα. Αυτές οι βιολογικά θερµές περιοχές, που καλύπτουν λιγότερο από 2,5% της συνολικής επιφάνειας της Γης, αλλά περικλείουν περίπου 50% των φυτών και 42% των σπονδυλόζωων (Myers et al 2000, Mittermeier et al 2004), βρίσκονται κυρίως στους υγρούς τροπικούς και εκεί όπου επικρατεί µεσογειακό κλίµα. Η Μεσογειακή περιοχή, µέσα σ αυτή και η χώρα µας, µε τον υψηλό ενδηµισµό 5 που τη χαρακτηρίζει, αποτελεί βιολογικό παράδεισο της Ευρώπης (Πίν. 1). Πίνακας 1. Βιοποικιλότητα σε επίπεδο ειδών στον πλανήτη, στη Μεσογειακή περιοχή και στην Ελλάδα. Ταξινοµική οµάδα Γη 1 Μεσογειακή περιοχή 2 Ελλάδα 3 Αριθµός Αριθµός Αναλογία Αριθµός ειδών ενδηµικών ενδηµικών ειδών Αριθµός ειδών Αριθµός ενδηµικών ειδών ειδών ειδών (%) Φυτά 287.655 22.500 11.700 52,0 ~6000 ~1000 Θηλαστικά 5.416 226 25 11,1 115 1 Πουλιά 9.799 489 25 5,1 442 0 4 Ερπετά 8.163 230 77 33,5 64 9 Αµφίβια 6.160 79 27 34,2 22 3 Ψάρια γλυκού νερού 28.500 216 63 29,2 154 83 Ασπόνδυλα 1.190.200 ~27.000 ~4000 Για τις πηγές αυτών των µεγεθών βλ. 1 Βώκου 2009, 2 Conservation International 2013, 3 Λεγάκις & Μαραγκού 2010 για ζωικά είδη, Ελληνική Βοτανική Εταιρεία 2013 για φυτικά είδη. 4 Στη χώρα µας αναπαράγονται 240 είδη πουλιών. Αξία Η ανθρώπινη ζωή χρειάζεται πολλή βιοποικιλότητα για να υπάρξει και οι ανθρώπινες οικονοµίες στηρίζονται σε τεράστιου εύρους προϊόντα και παροχές της φύσης. Εξ ου και η οικονοµική αξία της βιοποικιλότητας, η άµεση ή η έµµεση. Η πρώτη αναφέρεται στο όφελος από την κατανάλωση στοιχείων της σε οποιαδήποτε µορφή και για οποιοδήποτε σκοπό (ως τρόφιµα, φάρµακα, καλλυντικά κι αρώµατα, είδη ένδυσης, στέγασης, διασκέδασης, κλπ). Όµως, µικρό µόνο τµήµα της βιοποικιλότητας του πλανήτη έχει άµεση αξία. Για παράδειγµα, από τα περίπου 1 Π.χ. επίπεδο γονιδίων, επίπεδο ειδών, οικοτόπων, µεγαδιαπλάσεων, κλπ. 2 ηλαδή, στη χέρσο, στα νερά και στον αέρα. 3 Σε ολόκληρο τον πλανήτη ή σε µια οποιαδήποτε περιοχή, µεγάλη ή µικρή (π.χ. ήπειρο, χώρα, λίµνη, νησί). 4 Πολλοί ορισµοί της βιοποικιλότητας δεν είναι ικανοποιητικοί (ελλιπείς ή κακοδιατυπωµένοι), ακόµα και όταν έχουν περάσει σε νοµικά κείµενα. Υποβάλλω τον παρόντα στην κρίση των αναγνωστών-εµπειρογνωµόνων. 5 ηλαδή, έχει είδη που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον πλανήτη. 2
300.000 καταγραµµένα είδη φυτών, 3.000 θεωρούνται πηγές τροφής, 200 καλλιεργούνται, αλλά µόνον 20 είναι υπεύθυνα για πάνω από 80% της παγκόσµιας κατανάλωσης τροφίµων φυτικής προέλευσης (Gaston & Spicer 1998). Ανάλογα ισχύουν και για τα ζωικής προέλευσης τρόφιµα. Η έµµεση αξία αναφέρεται στο όφελος από την απόλαυση/αξιοποίηση/εµπορική εκµετάλλευση στοιχείων βιοποικιλότητας, χωρίς την κατανάλωσή τους. Με τέτοια αξία συνδέεται οικοτουρισµός, αναψυχή, έντυπο και ηλεκτρονικό υλικό οικολογικού περιεχοµένου, προϊόντα που προϋποθέτουν µεσολάβηση βιοποικιλότητας (π.χ. εδώδιµοι καρποί που προέκυψαν µετά από επικονίαση µε έντοµα), κλπ. Για περιπτώσεις όπως οι παραπάνω, η αξία µπορεί αρκετά εύκολα να εκτιµηθεί. Πώς όµως να αποτιµηθεί η σηµασία των βιοκοινοτήτων για τη ρύθµιση του κλίµατος, την πρόληψη πληµµυρών και αποτροπή ξηρασιών, τη διατήρηση της ποιότητας των νερών, την αποδόµηση οργανικών αποβλήτων ή την ακινητοποίηση ανόργανων ρύπων, την εξασφάλιση καθαρού αέρα, γόνιµου εδάφους και όλων όσων όχι µόνον επιτρέπουν διατήρηση των παραγωγικών διαδικασιών αλλά και προσφέρουν απόλαυση, έµπνευση και ψυχική υγεία; Ήταν οι Costanza et al (1997) που επιχείρησαν για πρώτη φορά να εκτιµήσουν την οικονοµική αξία των φυσικών παροχών. Στηρίχθηκαν στα δεδοµένα του πειράµατος Βιόσφαιρα 2 6 και στους υπολογισµούς του κόστους επαναφοράς ή αποκατάστασης, στη µικροκλίµακα του πειράµατος, των συστηµάτων που τις παρείχαν, µετά την απώλεια ή διαταραχή που είχαν υποστεί. Σήµερα, γίνονται πολλές τέτοιες εκτιµήσεις ως αποτέλεσµα της απήχησης που είχε η σχετική διεθνής πρωτοβουλία ΤΕΕΒ (The Economics of Ecosystems and Biodiversity). Ανάλογη απόπειρα έγινε πρόσφατα και στη χώρα µας 7. Η χρηστική προσέγγιση που βλέπει τη βιοποικιλότητα µόνο ως πόρο προς εκµετάλλευση, τυφλή (συνειδητά ή µη) στις άλλες, θεόρατες διαστάσεις της, την υποβιβάζει σε απλό εργαλείο συντήρησης και βελτίωσης της ποιότητας της ανθρώπινης ζωής. Ευτυχώς, δεν είναι η µόνη. υστυχώς, αυτή κυριαρχεί στην πράξη. Από εξελικτική σκοπιά, η βιοποικιλότητα είναι αποτέλεσµα δράσης εξελικτικών δυνάµεων, οικολογικών διεργασιών και του χρόνου. Είναι δηλαδή ιστορικό προϊόν. Αν η καταστροφή των τεκµηρίων της ιστορίας του ανθρώπου θεωρείται βαρβαρότητα, πώς θα πρέπει να χαρακτηριστεί αλλά και να αντιµετωπιστεί η καταστροφή των τεκµηρίων της ιστορίας της ζωής από τον άνθρωπο; Από ηθική σκοπιά, κάθε είδος έχει εγγενή αξία, ανεξάρτητα από την οικονοµική σηµασία ή την όποια χρησιµότητά του. Ο φυσικός κόσµος είναι µοναδικός και ανεκτίµητος και οι δοµές των κοινωνιών µας που συνεπάγονται καταλήστευση της φύσης και εξαθλίωση των ειδών δεν 6 Πρόκειται για ένα πανάκριβο πείραµα που διερευνούσε πιθανότητες και όρους επιτυχίας µελλοντικών αποικιών στο διάστηµα. Ονοµάστηκε Βιόσφαιρα 2, αφού αποτελούσε ένα οµοίωµα της βιόσφαιρας που κατασκευάστηκε σε έκταση 1,25 ha στην Αριζόνα, στο οποίο παρέµειναν για αρκετό διάστηµα άνθρωποι, αποκλεισµένοι από τον έξω κόσµο. Εκτιµήθηκε ότι τα οικοσυστήµατα παρέχουν ετησίως και ανά km 2 υπηρεσίες ισοδύναµες µε $64.000, ενώ µεταγενέστερες εκτιµήσεις (Mitsch 1999), µε βάση τα ίδια στοιχεία, ανέβασαν το µέγεθος αυτό στα $10 9. 7 βλ. Οι περιβαλλοντικές, οικονοµικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής στην Ελλάδα, 2011, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα [www.bankofgreece.gr/bogekdoseis/πληρης_εκθεση.pdf]. 3
µπορούν να διαιωνίζονται. Σε µια τέτοια προσέγγιση, δεν έχουν θέση απόπειρες οικονοµικής αποτίµησης της βιοποικιλότητας. Η λειτουργική σκοπιά που επιχειρεί να προσδιορίσει τη σχέση µεταξύ βιοποικιλότητας και λειτουργικότητας των συστηµάτων αποτελεί τη σύγχρονη, διάδοχη εκδοχή των οικολογικών αναζητήσεων που κυριάρχησαν τον προηγούµενο αιώνα και αφορούσαν τη σχέση πολυπλοκότητας και σταθερότητας. Όποιο κι αν είναι το αποτέλεσµα αυτών των αναζητήσεων, είναι δεδοµένο ότι ο παρών κόσµος είναι ο µόνος που αποδεδειγµένα εξασφαλίζει την επιβίωσή µας. Μετά από κάθε µεγάλη αλλαγή των συνθηκών στον πλανήτη, κάποιοι ήταν οι χαµένοι και κάποιοι οι κερδισµένοι. Για να µην πάρουµε εκ των πραγµάτων οδυνηρά την απάντηση ανάµεσα σε ποιους θα βρεθούµε, χρειάζεται να πορευόµαστε µε σύνεση και αυτοσυγκράτηση, υιοθετώντας την αρχή της πρόληψης. Σηµερινή κατάσταση Κατά τη σύγχρονη εποχή (από το 1500 µ.χ. και µετά), έχουν καταγραφεί απώλειες περίπου 850 ειδών (IUCN 2006). Ασυγκρίτως περισσότερα, πάνω από 15.000, είναι τα είδη που τώρα αντιµετωπίζουν κίνδυνο εξαφάνισης. Ο αριθµός αυτός αντιστοιχεί σε λιγότερο από 2% των καταγραµµένων ειδών 8 αλλά σε περισσότερο από 40% εκείνων, των οποίων έχει αξιολογηθεί η σηµερινή κατάσταση σε σχέση µε αυτήν του παρελθόντος. Ο κίνδυνος που διατρέχουν οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες, µε πιο σηµαντικό όλων την απώλεια ενδιαιτήµατος 9. Η συρρίκνωση του χώρου όπου ζει ένα είδος είναι µία διάσταση αυτής της απώλειας. Αλλά κι όταν αυτός υποβαθµιστεί ποιοτικά ή κοµµατιαστεί και πάλι είναι σαν να έχει χαθεί. Σε αυτή την απώλεια ενδιαιτήµατος, που οφείλεται στην υποχώρηση των φυσικών περιοχών προς όφελος κυρίως της αστικής και γεωργικής ανάπτυξης, θα πρέπει να αντισταθούµε αν θέλουµε να περισώσουµε τη βιοποικιλότητα του πλανήτη. Σήµερα, µια πρόσθετη µεγάλη απειλή για πολλά είδη είναι και η κλιµατική αλλαγή, λόγω της µεταβολών που επιφέρει στα ενδιαιτήµατά τους. ιαπιστώσεις και αποκρίσεις Η συνειδητοποίηση του ενδεχόµενου να υπάρξει µια ακόµα µαζική εξαφάνιση ειδών, η 6 η από καταβολής κόσµου µε τον άνθρωπο να ευθύνεται για αυτήν, σε συνδυασµό µε την αναγνώριση της αξίας της βιοποικιλότητας από όλο και περισσότερους έφερε σοβαρές αλλαγές στον τρόπο µε τον οποίο βλέπουµε τα πράγµατα. Ήταν το 1992, στη Σύνοδο Κορυφής του ΟΗΕ, στο Ρίο, που υπογράφηκε η Σύµβαση για τη Βιοποικιλότητα. Τρείς είναι οι κύριοι στόχοι της: α) η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, β) η αειφόρος χρήση των συνιστωσών της και γ) ο δίκαιος και ισότιµος διαµοιρασµός των ωφελειών από την εµπορική ή άλλη χρησιµοποίηση των γενετικών πόρων 10. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επικύρωσε τη Σύµβαση το 1993, ενώ το 2001 8 Έχουµε καταγράψει κοντά στα 2 εκατοµµύρια είδη, αλλά µας είναι άγνωστος ο συνολικός αριθµός τους. 9 Ο όρος ενδιαίτηµα αναφέρεται σε ένα είδος. Προσδιορίζει το χώρο και τα συγκεκριµένα βιοτικά και αβιοτικά χαρακτηριστικά του που επιτρέπουν στο είδος να εγκαταστήσει βιώσιµο πληθυσµό. 10 Το πρωτόκολο της Ναγκόγια, που υπογράφηκε το 2010 στην οµώνυµη πόλη της Ιαπωνίας, σηµατοδοτεί την εκκίνηση των διαδικασιών επίτευξης του τρίτου στόχου της Σύµβασης. Αναφέρεται σε θέµατα πρόσβασης στους γενετικούς πόρους ώστε να αποφευχθεί η βιοπειρατία και θέτει τις βάσεις για ένα ισότιµο διαµοιρασµό των ωφελειών από τη χρησιµοποίησή τους. 4
υιοθέτησε µια µεγάλη πρόκληση: µε ορόσηµο το 2010, να ανασχεθεί η απώλεια βιοποικιλότητας εντός των ορίων της και να µειωθεί σηµαντικά ο ρυθµός απώλειάς της σε παγκόσµιο επίπεδο. εν το πέτυχε. Στο µεταξύ, όµως, µε την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ίδρυσε το δίκτυο προστατευόµενων περιοχών Natura 2000 που καταλαµβάνει περίπου 20% της επικράτειας των χωρών-µελών της. Το ανθρωπογενές τοπίο στην Ελλάδα Το περιβαλλοντικό δίκαιο της Ελλάδας είναι κυρίως Ευρωπαϊκό. Η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπήρξε ισχυρά φιλοπεριβαλλοντική για µεγάλο διάστηµα και αυτό είχε θετικές επιπτώσεις στη χώρα µας που, ενώ διαθέτει ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον, δεν κατάφερε να διαµορφώσει υλικό και άυλο ανθρωπογενές περιβάλλον ανάλογης ποιότητας και διάρκειας. Μέσα στο γενικότερο φιλοπεριβαλλοντικό κλίµα, η χώρα µας έκανε βήµατα. Όµως, ενώ κάτι κινήθηκε, οι αναγκαίοι θεσµοί ήρθαν όταν ήρθαν µε καθυστέρηση, δεν συνοδεύτηκαν από τα κατάλληλα εργαλεία για να εκπληρώσουν την αποστολή τους και αργά ή γρήγορα βρέθηκαν να υπολειτουργούν, προφανώς ως φυσική συνέπεια των καθυστερήσεων και ελλείψεων. Η κατάσταση δεν εξελίχθηκε έτσι τυχαία ούτε συνδέεται αποκλειστικά µε συγκεκριµένη κυβέρνηση ή παράταξη που κάποια στιγµή απέκτησε κυβερνητική εξουσία. εν αποτέλεσε προτεραιότητα για την Ελληνική κοινωνία η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας. Ούτε για τους ηγέτες της. Η περιβαλλοντολογία άνθησε στη χώρα, η αειφόρος ανάπτυξη έγινε καραµέλα στο στόµα των πολιτικών της και όλοι είχαν ενδιαφέρον για την προστασία του περιβάλλοντος. Συνήθως στα λόγια ή όταν πλήττονταν άλλοι, µακριά. Γιατί όταν πρέπει να γίνει κάτι που αφορά και εµάς θα κινηθούν θεοί και δαίµονες να µη µας αγγίξει. Είµαστε µια κοινωνία εθισµένη και ανεκτική στην παραβατικότητα. Έχουµε εκατοµµύρια αυθαίρετα που έχουν καταφάει τη δηµόσια γη, έχουµε δει υπουργούς περιβάλλοντος να χτίζουν τα παράνοµά τους και υπουργούς εργασίας να περιγράφουν ως φιλοξενία στην κατοικία τους την αδήλωτη εργασία. Τίποτα δεν πάθανε. Τι καλύτερη υπόδειξη για τους απλούς θνητούς να πράττουν κι αυτοί τ ανάλογα; Προστασία βιοποικιλότητας στην Ελλάδα Η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε χρηµατοδοτήσει δεκάδες Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες (Ν. 1650/1986) που θα οδηγούσαν σε θεσµοθέτηση περιοχών προστασίας της φύσης. Μέχρι το 2000, όµως, δεν είχε προχωρήσει πολλά το τότε υπουργείο περιβάλλοντος (Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε.), παρά τις ισχυρές ευρωπαϊκές πιέσεις. Αυτές άρχισαν να τελεσφορούν όταν διαφάνηκε προ των πυλών ανάσχεση χρηµατοδοτήσεων. Έτσι θεσµοθετήθηκε στη Ζάκυνθο το Εθνικό θαλάσσιο πάρκο και έτσι ιδρύθηκε ο φορέας διαχείρισής του, ο πρώτος στη χώρα. Ακολούθησε ο Σχινιάς- Μαραθώνας. Μετά, µέσα σε µια νύχτα, το 2003, ιδρύθηκαν 25 φορείς διαχείρισης προστατευόµενων περιοχών και συστήθηκαν τα διοικητικά τους συµβούλια, αφού, σύµφωνα µε τις σχετικές αποφάσεις, δεν βάραιναν τον κρατικό προϋπολογισµό (ΦΕΚ 126/2003). ηµιουργήθηκαν δηλαδή ΝΠΙ του ευρύτερου δηµόσιου τοµέα που κλήθηκαν να διαχειριστούν 5
δηµόσια αγαθά και αξίες, χωρίς πρόβλεψη στήριξής τους. Το κράτος απεµπολούσε τις ευθύνες του και αρνιόταν να δει τις υποχρεώσεις του (τουλάχιστον υπήρχαν τότε διαθέσιµοι ευρωπαϊκοί πόροι). ηµιουργήθηκαν αρχές για να διαχειριστούν περιοχές που µόνο κατ όνοµα ήταν προστατευόµενες, αφού στη µέγιστη πλειονότητά τους δεν ήταν καν θεσµοθετηµένες (αρκετές ούτε και τώρα). ηµιουργήθηκαν διαχειριστικές αρχές αποτελούµενες από άµισθους εθελοντές που κλήθηκαν να φτιάξουν - αυτοί και κυρίως οι πρόεδροί τους - λειτουργικές οντότητες από το µηδέν. Χωρίς ουσιαστική υποστήριξη, σε καθεστώς συνεχώς µεταβαλλόµενων οδηγιών και έχοντας να αντιµετωπίσουν ένα γραφειοκρατικό δαίδαλο. Το υβριδικό σύστηµα που επέλεξε η πολιτική ηγεσία για τη διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών είχε από τη µια όλα τα χαρακτηριστικά και τις δεσµεύσεις ενός έργου ευρωπαϊκού προγράµµατος κι από την άλλη όλους τους περιορισµούς και κακοδαιµονίες µιας κρατικής οντότητας. Οι φορείς διαχείρισης βρέθηκαν να παλεύουν σε δύσκολα νερά: οι διαφορετικές δεσµεύσεις και περιορισµοί που συνόδευαν τα δύο συστήµατα συγκρούονταν αναγκαστικά και απαιτούνταν ιδιαίτεροι χειρισµοί για να αντιµετωπιστούν οι συνεπακόλουθες διοικητικές και λειτουργικές ανωµαλίες. Αλλά η βοήθεια από την εποπτεύουσα αρχή δεν περίσσευε. Παρά τις τεράστιες αντιξοότητες, πολλοί φορείς διαχείρισης τα κατάφεραν. Κυρίως, επειδή τους στήριξε µε ενθουσιασµό ανθρώπινο δυναµικό υψηλών προδιαγραφών που πρόσφερε χρόνο, κόπο κι εµπειρογνωµοσύνη (Βώκου 2011). Όµως, ο ενθουσιασµός στερεύει, πολύ περισσότερο µετά τις πρόσφατες αλλαγές του νοµικού πλαισίου (καταργήσεις-συγχωνεύσεις φορέων διαχείρισης και άλλες επιβαρυντικές τροποποιήσεις). Οι προοπτικές δεν είναι ευοίωνες. Κι ίσως στην πορεία, για άλλη µια φορά, θα κληθούν οι λύκοι να φυλάξουν τα πρόβατα. Η πολιτική ηγεσία, µε µικρές και µικρής διάρκειας εξαιρέσεις, αποδείχθηκε αδιάφορη (αν όχι εχθρική) στα θέµατα βιοποικιλότητας και προστατευόµενων περιοχών. Σε αυτό οφείλεται το γεγονός ότι ακόµα δεν έχουµε εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα που προβλεπόταν να έχει ολοκληρωθεί ήδη από το 1998 11, όπως και το ότι η χώρα βρίσκεται σε αδυναµία να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την Οδηγία 92/43. Συγκεκριµένα, θα έπρεπε να είχαν διεξαχθεί έρευνες πεδίου µε στόχο την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης τουλάχιστον των ειδών και των τύπων οικοτόπων της Οδηγίας στην επικράτειά της και µε αυτές να είχε ετοιµαστεί η αναγκαία εξαετής έκθεση για την εφαρµογή της Οδηγίας. Σύµφωνα µε τα προβλεπόµενα, η έκθεση θα έπρεπε να ήταν έτοιµη τον Ιούνιο 2013. Αρχές 2014, δεν έχουν ακόµη ξεκινήσει οι σχετικές έρευνες πεδίου, παρά τις µεγάλες προσπάθειες προς την κατεύθυνση αυτή της Επιτροπής Φύση 2000 12 και της σχετικής επιστηµονικής κοινότητας. Ούτε έχει εκπληρωθεί η υποχρέωση να προδιαγραφούν στόχοι, προτεραιότητες και µέτρα διαχείρισης για τις οντότητες που θεωρητικά προστατεύονται στο Ελληνικό τµήµα του δικτύου Natura 2000. 11 βλ. Πρώτη εθνική αναφορά στη Σύµβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα, Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε. 1998. Αθήνα [http://users.uoa.gr/~alegakis/index_el_files/pdffiles/natreport1long.pdf]. Κατά τη φάση συγγραφής αυτής της εργασίας, βγήκε στη διαβούλευση [http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?fileticket=2vfclb5xfw4%3d&tabid=232&language=el-gr] σχέδιο Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα, 14 χρόνια µετά την εµφάνιση του πρώτου σχεδίου. 12 Η Επιτροπή αυτή αποτελεί κεντρικό επιστηµονικό όργανο του κράτους σε θέµατα βιοποικιλότητας και προστατευόµενων περιοχών. Πρόεδρός της κατά το διάστηµα 2010-2013 ήταν η υπογράφουσα. 6
Και πάλι υπήρχαν στη διάθεση της χώρας έξι ολόκληρα χρόνια (συµπληρώθηκαν το 2012) για να προετοιµαστεί. Αυτά τα χρόνια που πέρασαν χωρίς να γίνει τίποτα, αυτή η αδιαφορία και αµέλεια - πολύ περισσότερο που υπήρχαν διαθέσιµοι ευρωπαϊκοί πόροι για να γίνουν όλα - βαραίνουν τις ηγεσίες του Υ.ΠΕ.Κ.Α. και πολύ περισσότερο αυτές που βρίσκονται πλησιέστερα στην καταληκτική ηµεροµηνία εκπλήρωσης των ανεκπλήρωτων υποχρεώσεών µας. Ήξεραν, αλλά αδιαφόρησαν. Ότι θα αναλάβουν ίσως το πολιτικό κόστος των ενεργειών τους, δεν φθάνει. Γιατί εµείς οι πολίτες τελικά θα πληρώσουµε - και σε ποιότητα περιβάλλοντος και σε χρήµα. Αξιοποίηση των γενετικών µας πόρων Παρότι χώρα Μεσογειακή, η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από µεγάλη κλιµατική ποικιλία. Τέτοια που να οδηγεί σε εµφάνιση και κατά τόπους επικράτηση συστηµάτων που διαβαθµίζονται από υποτροπικά µέχρι και υποπολικά, από τα φοινικοδάση της Κρήτης µέχρι τα δάση ερυθρελάτης της Ροδόπης, συνεισφέροντας το καθένα την ξεχωριστή βιοποικιλότητα ειδών µε την οποία συνδέεται. Κι ακόµα, το γεωλογικό παρόν και παρελθόν και η αποµόνωση που επιβάλλει η πολυσχιδής µορφολογία της χώρας, µε το πλήθος των νησιών και των βουνοκορφών, ευνόησαν τη δηµιουργία και τη διατήρηση ειδών που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον πλανήτη. Η εικόνα που συνοπτικά αποτυπώνεται στους αριθµούς του Πίν. 1 δείχνει τον τεράστιο εθνικό βιολογικό πλούτο. ίνει ταυτόχρονα µια αίσθηση και των υποχρεώσεων που έχουµε ως χώρα για τη διατήρησή του όπως και των δυνατοτήτων και ευκαιριών για αξιοποίησή του. Μάλιστα, ο πραγµατικός πλούτος είναι κατά πολύ µεγαλύτερος, αφού δεν έχει συµπεριληφθεί στα µεγέθη του πίνακα η βιοποικιλότητα των µικροοργανισµών, ένα άλλο τεράστιο και εν πολλοίς ανεξερεύνητο γενετικό κεφάλαιο. Ο δίκαιος και ισότιµος διαµοιρασµός των ωφελειών από την εµπορική ή άλλη χρήση των γενετικών πόρων, που αποτελεί τον τρίτο στόχο της Σύµβασης για τη Βιοποικιλότητα, υποδηλώνει δικαιώµατα που έχουν χώρες (ή και περιοχές) - πηγές γενετικών πόρων ή και κάτοχοι παραδοσιακής γνώσης σχετικής µε τη χρήση τους. Πολλές χώρες ασκούν αυστηρή πολιτική προστασίας των βιολογικών τους πόρων, ανάµεσα σε αυτές και η γειτονική µας Τουρκία. Στην Ελλάδα, ενώ υπάρχει σχετικό νοµικό πλαίσιο, η χώρα µοιάζει ξέφραγο αµπέλι για όποιον θα ήθελε να εκµεταλλευτεί τους πόρους της. Τα αυτοφυή φυτά και τα µανιτάρια της συλλέγονται, συνήθως χωρίς κανένα έλεγχο, ενώ στο διαδίκτυο βρίθουν τα φυτώρια διαφόρων χωρών που πωλούν ενδηµικά και προστατευόµενα φυτά της, χωρίς κανείς να ξέρει την προέλευσή τους. Σε ορισµένες περιοχές της χώρας έχουν γίνει ενέργειες προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά δεν φθάνουν. Ούτε φθάνει η αποστολή σχετικών εγκυκλίων στους αρµόδιους. Η εποπτεία και φύλαξη του βιολογικού µας πλούτου θα πρέπει να ασκείται µε σοβαρότητα από τις αρχές που µπορούν να επιβάλλουν το νόµο. Και πολύ περισσότερο, η χώρα µας, που είναι ιδιαίτερα προνοµιούχος από την άποψη της βιοποικιλότητας στο πλαίσιο της Ευρώπης, θα πρέπει να προετοιµαστεί για άσκηση των δικαιωµάτων της επί των γενετικών πόρων που διαθέτει. Το 7
πρωτόκολλο της Ναγκόγια 13 που εξειδικεύει τον τρίτο στόχο της Σύµβασης για τη Βιοποικιλότητα αναµένεται να τεθεί σε εφαρµογή εντός του 2014. Μάλιστα, υπάρχει µεγάλη κινητικότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση για έκδοση σχετικού Κανονισµού. εν είναι κρυσταλλωµένη η κατάσταση ως προς όλα τα θέµατα που συνδέονται µε την πρόσβαση στους γενετικούς πόρους και τον προβλεπόµενο διαµοιρασµό των ωφελειών από τη χρησιµοποίησή τους. Γι αυτό, δεν θα πρέπει να απουσιάζει η Ελλάδα από τις σχετικές συναντήσεις και διεργασίες για την εξειδίκευση των προβλέψεων του πρωτοκόλλου, ενώ θα πρέπει άµεσα να προχωρήσει σε όλες τις απαραίτητες προπαρασκευαστικές ενέργειες (Βώκου 2013). Θα πρέπει επίσης να αξιοποιηθεί στο έπακρο το ανθρώπινο δυναµικό της. Αντί να στηρίζεται στα πλήθη των φίλων-συµβούλων, η πολιτική ηγεσία της χώρας θα µπορούσε να κάνει καλύτερη χρήση συλλογικών οργάνων, όπως είναι οι σχετικές επιστηµονικές εταιρείες: να απευθυνθεί σε αυτές και να ζητήσει συνδροµή και απαντήσεις. Όπως και να κάνει πολύ καλύτερη χρήση, αντί να τα αφήνει στο περιθώριο, των θεσµοθετηµένων συλλογικών οργάνων που η ίδια δηµιούργησε και των οποίων η σύνθεση χαρακτηρίζεται από διεπιστηµονικότητα και υψηλή εµπειρογνωµοσύνη. Ποια πλεύση; Παρά τις καθυστερήσεις, τις αδράνειες, τις αµέλειες και τα στραβά µάτια, το περιβάλλον της χώρας µας συνεχίζει να διαθέτει υψηλή φυσικότητα και µοναδικά ποιοτικά γνωρίσµατα. Το ίδιο και η βιοποικιλότητα. Το ερώτηµα είναι µέχρι πότε. Ένα µεγάλο πρόβληµα είναι οι πολιτικοί µας και η πολιτική την οποία ασκούν. Αλλά αυτοί δεν θα µπορούσαν να κάνουν τίποτα αν δεν τους βοηθούσαµε εµείς. Η αλλαγή πλεύσης τους είναι και στα δικά µας χέρια. Λένε ότι η εµπειρία προσδιορίζει τη στάση. Αν αυτό αληθεύει, τότε η εξίσωση που ίσως περιγράφει το µεγαλύτερο κίνδυνο για τη βιοποικιλότητα είναι η ακόλουθη: Απουσία εµπειρίας της φύσης = Απουσία αγάπης για τη φύση = Απώλεια της φύσης. Φαίνεται πως χρειάζεται να επανασυνδεθούν οι άνθρωποι µε τη φύση για να διατηρηθεί η φύση. Ενδεχοµένως να βοηθήσει σ αυτό στη χώρα µας, κάτω από τις σηµερινές δύσκολες συγκυρίες, η επιστροφή στην καλλιέργεια της γης τόσων νέων ανθρώπων µε µόρφωση, φιλοδοξίες και οράµατα. Ούτως ή άλλως, θα πρέπει να βρούµε ή να δηµιουργήσουµε κίνητρα που θα προσελκύσουν τους πολλούς και θα τους κάνουν συµµάχους και συµµέτοχους στις προσπάθειες διατήρησης της βιοποικιλότητας. Παράλληλα, θα πρέπει να θυµόµαστε ότι η διατήρηση του επιπέδου του υλικού πολιτισµού µας δεν µπορεί να γίνει χωρίς καµιά επίπτωση. Αλλά, αν δεν µπορούµε να τις αποφύγουµε ολοκληρωτικά, µπορούµε σίγουρα να µετριάσουµε ή να αντισταθµίσουµε τις επιπτώσεις. Υπάρχουν εργαλεία και µέσα προς τούτο, αλλά θέλουν σωστή χρήση. Ως κατακλείδα για το θέµα της βιοποικιλότητας, αισθάνοµαι την ανάγκη να εκφράσω µια άποψη που ξεπερνά τα όρια δικαιοδοσίας που µου παρέχει η επιστήµη µου: εν µπορούµε να ορίζουµε τα πάντα µε γνώµονα τα όρια της ατοµικής µας ύπαρξης. Για να υπερβούµε, όµως, αυτά τα 13 βλ. υποσηµείωση 10 8
όρια, είναι απαραίτητη µια αίσθηση χρέους. Απέναντι στα παιδιά µας, στις επόµενες γενιές, στο ίδιο το φαινόµενο της ζωής, σε κάτι, τέλος πάντων, µεγαλύτερο από το µπόι µας. ιαφορετικά, όλα θα αντιµετωπίζονται µέσα από το πρίσµα του κέρδους, της ανταγωνιστικότητας, του ατοµικού οφέλους, όσες κι αν είναι οι συνοδές απώλειες των φτηνών, άχρηστων ή και βλαβερών. εν ξέρω πώς εµφυσάται µια τέτοια αίσθηση. Η επιστήµη µου δεν µπορεί να βοηθήσει σε αυτό. Μας χρειάζεται ακόµη και µια φρέσκια µατιά που θα µας απεγκλωβίσει από ιδεοληψίες και αυτοµατισµούς του παρελθόντος. Και πραγµατικός διάλογος, όχι απέραντοι µονόλογοι. εν ξέρω πόσο µπορεί προς τέτοια λιµάνια να πλεύσει η νεόπτωχη, πληγωµένη, καχύποπτη και ζαλισµένη Ελλάδα του σήµερα. Έχει όµως άλλη καλύτερη επιλογή; Βιβλιογραφία Βώκου. 2014. Το πρωτόκολλο της Ναγκόγια: αναγκαιότητα, κεντρικά ζητήµατα αντιπαράθεσης, ανοιχτά θέµατα, ευκαιρίες για την Ελλάδα. Στην Ηµερίδα Γενετικοί πόροι: η Ελλάδα µπροστά στην πρόκληση εφαρµογής του πρωτοκόλλου της Ναγκόγια στην Ε.Ε., Αθήνα, εκέµβριος 2013. Βώκου. 2011. Ο θεσµός των φορέων διαχείρισης προστατευόµενων περιοχών 10 χρόνια εφαρµογής. Επιτροπή Φύση 2000, Θεσσαλονίκη. Βώκου. 2009. Οικολογία. University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Constanza R, D Arge R, De Groot R, Farber S, Grasso M, Hannon B, Limburg K, Naeem S, O;Neill RV, Paruelo J, Raskin RG, Sutton P, van den Belt M. 1997. Nature 387: 253-260. Conservation International. 2013 [www.conservation.org/where/priority_areas/hotspots/ europe_central_asia/mediterranean-basin/pages/biodiversity.aspx]. Ελληνική Βοτανική Εταιρεία. 2013 [www.hbs.gr] Gaston KJ, Spicer JI. 1998. Βιοποικιλότητα (µετ. Χιντήρογλου Χ, Βαφείδη 2002). University Studio Press, Θεσσαλονίκη. IUCN. 2006. Red list of threatened plants [www.iucnredlist.org/]. Λεγάκις Α, Μαραγκού Π (επιµ.). 2009. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούµενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα [dipe.ker.sch.gr/kainotomes/to_kokkino_ biblio.pdf]. Myers N, Mittermeier RA, Mittermeier CG, da Fonseca GAB, Kent J. 2000. Nature 403: 853 858. Mittermeier RA, Gil PR, Hoffman M, Pilgrim J, Brooks T, Mittermeier CG, Lamoreux J, da Fonseca GAB. 2004. Hotspots revisited: Earth s biologically richest and most threatened terrestrial ecoregions. Cemex, Mexico City. Mitsch WJ. 1999. Ecological Engineering 13: 1-2. 9