2 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις

2 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις

2.1. Η ελληνική αγορά εργασίας 2.1.1. Οι εξελίξεις στην απασχόληση Για έκτο συνεχόμενο έτος η απασχόληση στην ελληνική οικονομία εξακολούθησε να συρρικνώνεται. Στο β τρίμηνο του 2014 ο αριθμός εργαζομένων είχε μειωθεί στο επίπεδο του αντίστοιχου τριμήνου του 1983 (!), αποτυπώνοντας συσσωρευτικές απώλειες που αντιστοιχούν σε 31 έτη. 5.000.000 4.500.000 4.000.000 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 Διάγραµµα 2.1 Ελληνική οικονοµία: Eπίπεδο απασχόλησης 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Ο ετήσιος ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης εξακολουθεί να είναι αρνητικός και να κινείται σε υψηλό επίπεδο (-2,6%), αν και εμφανίζει βελτίωση έναντι των δύο προηγούμενων ετών (-4,2% για το 2012-2013 και 8,7% για το 2011-2012). Η εικόνα αυτή οφείλεται στους πολύ υψηλούς ρυθμούς μείωσης τις απασχόλησης στα δύο προηγούμενα έτη, ρυθμούς μοναδικούς στα παγκόσμια οικονομικά χρονικά. Σε κάθε περίπτωση, τα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η επαναφορά σε θετικούς ρυθμούς αναμένεται να είναι δυσχερής και μακροχρόνια. Όπως είχαμε επισημάνει και στην Ετήσια Έκθεση 2013, η ελληνική κοινωνία θα πρέπει να προετοιμαστεί για το γεγονός ότι θα έρθει αντιμέτωπη με μια κατάσταση «ανάπτυξης χωρίς απασχόληση» («jobless growth»), όταν αποκατασταθούν θετικοί ρυθμοί αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ). Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, οικονομικοί και θεσμικοί, οι οποίοι καθιστούν πιθανή αυτή την προοπτική: Οι αναμενόμενοι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης. Η αβεβαιότητα των επιχειρήσεων ως προς την ανάκαμψη της ζήτησης για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παράγουν. Η δυνατότητα την οποία παρέχει στις επιχειρήσεις το θεσμικό πλαίσιο να ανταποκριθούν στην αυξανόμενη ζήτηση με επέκταση των υπερωριών των ήδη εργαζομένων. Η μετατροπή συμβάσεων μερικής απασχόλησης ή εκ περιτροπής εργασίας σε κανονικές συμβάσεις εργασίας. 41

Διάγραµµα 2.2 Ρυθµός µεταβολής της απασχόλησης 4 2 0-2 -4-6 -8 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -10 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 5.000.000 4.500.000 4.000.000 Διάγραµµα 2.3 Επίπεδο απασχόλησης κατά τρίµηνο 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2007γ 2007δ 2008α 2008β 2008γ 2008δ 2009α 2009β 2009γ 2009δ 2010α 2010β 2010γ 2010δ 2011α 2011β 2011γ 2011δ 2012α 2012β 2012γ 2012δ 2013α 2013β 2013γ 2013δ 2014α 2014β Στο Διάγραμμα 2.3 αποτυπώνονται οι εξελίξεις στην απασχόληση κατά τρίμηνο. Στο β τρίμηνο του 2014 εμφανίζεται μια μικρή ανάκαμψη του επιπέδου απασχόλησης, η οποία φθάνει στο 1,6% περίπου έναντι του α τριμήνου του έτους. Στην Ετήσια Έκθεση 2013, σχολιάζοντας μιαν αντίστοιχη ανάκαμψη της απασχόλησης, σημειώναμε: «Η εξέλιξη αυτή, αν και ευοίωνη, πρέπει να γίνει δεκτή με επιφύλαξη. Πρώτον, γιατί μένει να επιβεβαιωθεί από τις εξελίξεις στην επόμενη χρονική περίοδο. Δεύτερον, ενδέχεται να αποτελεί μια εκδήλωση των εποχικών διακυμάνσεων της απασχόλησης, φαινόμενο που ήταν έντονο πριν από την κρίση, ενώ μετριάστηκε σημαντικά στην περίοδο 2010-2012». Οι εξελίξεις στο επίπεδο της απασχόλησης στα τρίμηνα που ακολούθησαν (γ τρίμηνο του 2013 ως και α τρίμηνο του 2014) δείχνουν το βάσιμο των επιφυλάξεων που διατυπώσαμε και την αθεμελίωτη αισιο- 42

Διάγραµµα 2.4 Ποσοστιαία (%) µεταβολή απασχόλησης κατά φύλο, έναντι ίδιου τριµήνου προηγούµενου έτους 4,00 2,00 0,00 2008γ 2008δ 2014β 2009δ 2010α 2010β 2010γ 2010δ 2011α 2011β 2011γ 2011δ 2012α 2012β 2012γ 2012δ 2013α 2013β 2013γ 2013δ 2014α -2,00-4,00 2009α 2009β 2009γ -6,00-8,00-10,00 Διάγραµµα 2.5 Κατανοµή σωρευτικών απωλειών θέσεων εργασίας κατά φύλο: β τρίµ. 2008 β τρίµ. 2014 31% Άνδρες 69% Γυναίκες Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Άνδρες Γυναίκες δοξία όσων διέβλεψαν στις διακυμάνσεις λόγω της εποχικότητας ενδείξεις σταθερής ανάκαμψης της απασχόλησης. Το Διάγραμμα 2.4 παρουσιάζει τις ποσοστιαίες μεταβολές στο επίπεδο της απασχόλησης έναντι του ίδιου τριμήνου του προηγούμενου έτους κατά φύλο. Οι εξελίξεις στο επίπεδο και στους ρυθμούς μεταβολής της απασχόλησης κατά την περίοδο β τρίμηνο 2013 β τρίμηνο 2014 είναι αξιοσημείωτες: Πρώτον, πρέπει να σημειώσουμε ότι στο β τρίμηνο του 2014 εμφανίζεται θετικός ετήσιος ρυθμός στην απασχόληση των γυναικών ύστερα από 19 τρίμηνα (γ τρίμηνο του 2009) κατά 0,71%. Δεύτερον, η αναμφισβήτητα θετική αυτή εξέλιξη σκιάζεται από τη δραματική επιτάχυνση για δύο συνεχόμενα τρίμηνα (α τρίμ. 2014 και β τρίμ. 2014) του ρυθμού μείωσης της απασχόλησης των ανδρών (μείωση κατά 5,2% και 5,1% αντίστοιχα). Είναι προφανές ότι η κρίση της απασχόλησης απέχει πολύ από το να κλείσει τον κύκλο της. Τρίτον, είναι προφανές ότι οι εξελίξεις αυτές συνδέονται με κλαδικές αναδιατάξεις και αναδιαρθρώσεις, αλλά και με έντονες μεταβολές στις σχέσεις απασχόλησης και τις εργασιακές σχέσεις. 43

Η ταχεία μείωση στο επίπεδο απασχόλησης των ανδρών επιτείνει την κατανομή των απωλειών των θέσεων εργασίας σε βάρος των ανδρών, σχέση η οποία ίσχυε ακόμη και στις περιόδους κατά τις οποίες η απασχόληση των γυναικών παρουσίαζε υψηλότερο ρυθμό μείωσης έναντι της απασχόλησης των ανδρών. Στο Διάγραμμα 2.5 αποτυπώνεται η κατανομή των απωλειών των θέσεων εργασίας κατά φύλο για την περίοδο β τρίμηνο 2008 β τρίμηνο 2014. Επτά στις 10 θέσεις εργασίας που χάθηκαν ανήκουν στους άνδρες. Το Διάγραμμα 2.6 δείχνει ότι μόλις το 10,5% των συνολικών απωλειών των θέσεων εργασίας μεταξύ β τριμήνου 2013 β τριμήνου 2014 αντισταθμίστηκε από την αύξηση της απασχόλησης των γυναικών. Επίσης, το Διάγραμμα 2.7 μας δείχνει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση κατά φύλο και ηλικιακή ομάδα μεταξύ β τριμήνου 2013 β τριμήνου 2014. 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 120 100 80 60 40 20 0 Διάγραµµα 2.6 Αναλογικές απώλειες θέσεων εργασίας κατά φύλο: β τρίµ. 2013 β τρίµ. 2014-20 Άνδρες Γυναίκες Διάγραµµα 2.7 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές απασχόλησης κατά φύλο και ηλικία: β τρίµ. 2013 β τρίµ. 2014 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Άνδρες Γυναίκες 44

Από μια αισιόδοξη οπτική γωνία οι μεταβολές που αποκαλύπτονται στο Διάγραμμα 2.7 δύνανται να εκτιμηθούν ως προάγγελος μιας ανάκαμψης της απασχόλησης: Οι νεαρές ηλικίες κάτω των 30 ετών εμφανίζουν θετικές μεταβολές στην απασχόληση, γεγονός που προϊδεάζει για ανάκαμψη της συνολικής απασχόλησης. Ωστόσο, η αισιόδοξη αυτή οπτική δεν πρέπει να υποκρύψει δύο εξαιρετικά ανησυχητικές προοπτικές. Αφενός, είναι εμφανής η ένταση σχέσεων υποκατάστασης στην εργασία μεταξύ φύλων και ηλικιακών ομάδων. Η σχετικά φθηνότερη εργασία των ατόμων νεαρής ηλικίας (ιδιαίτερα των γυναικών) αντικαθιστά τη σχετικά ακριβότερη εργασία των εργαζομένων μεγαλύτερης ηλικίας ανεξαρτήτως φύλου. Αφετέρου, ο κίνδυνος να μετατραπεί μια τυπικά καθαρή ανεργία ελλιπούς ζήτησης σε διαρθρωτική ανεργία, το οικονομικό και κοινωνικό κόστος αντιμετώπισης της οποίας θα αποδειχθεί πολλαπλάσιο από το κόστος έγκαιρης λήψης αντικυκλικών μέτρων δημοσιονομικού και νομισματικού χαρακτήρα, παύει να είναι δυνητικός και καθίσταται βέβαιος. Ο Πίνακας 2.1 μας δίνει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση κατά θέση στο επάγγελμα και κατά φύλο. Πίνακας 2.1 Ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση Θέση στο επάγγελμα και φύλο, β τρίμ. 2013 β τρίμ. 2014 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Εργοδότες -12,8-8,3-11,7 Αυτοαπασχολούμενοι -6,2-3,4-5,3 Μισθωτοί -3,0 3,8 0,0 Συμβοηθούντα μέλη -6,0-9,9-8,6 Σύνολο -4,8 0,8-2,6 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Τα στοιχεία του πίνακα είναι αποκαλυπτικά των διεργασιών που συντελούνται στην ελληνική αγορά εργασίας. Υποδεικνύουν τη συρρίκνωση της επιχειρηματικής βάσης της ελληνικής οικονομίας, συρρίκνωση έντονη μεταξύ των εργοδοτών και λιγότερο έντονη στο χώρο της αυτοαπασχόλησης. Οι απώλειες αυτές οφείλονται στη διακοπή λειτουργίας, κυρίως, μικρών και μεσαίων επιχειρηματικών μονάδων και οδηγούν στη συρρίκνωση και της απασχόλησης των συμβοηθούντων και μη αμειβόμενων μελών της οικογένειας, η εργασία των οποίων είναι καθοριστική για τη βιωσιμότητα των μικρών επιχειρήσεων. Στην περίοδο που εξετάζουμε (β τρίμ. 2013 β τρίμ. 2014) ο ανά εργοδότη αριθμός μισθωτών αυξήθηκε από 9,4 σε 10,6 άτομα. 1 Μεταξύ β τριμήνου 2013 β τριμήνου 2014 επτά κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας εμφανίζουν θετική μεταβολή της απασχόλησης, έναντι πέντε στην περίοδο β τρίμηνο 2012 β τρίμηνο 2013. Στους επτά αυτούς κλάδους δημιουργήθηκαν 81.000 θέσεις εργασίας, ενώ την ίδια περίοδο στους λοιπούς κλάδους σημειώθηκε μείωση της απασχόλησης με συνολικές απώλειες 174.000 θέσεων εργασίας, διατηρώντας αρνητικό το ισοζύγιο για έκτο συνεχόμενο έτος. Σχεδόν το σύνολο των νέων θέσεων εργασίας (96,6%) συγκεντρώνεται σε τέσσερις κλάδους (ξενοδοχεία-εστίαση, διοικητικές-υποστηρικτικές δραστηριότητες, εκπαίδευση και τέχνες- 1. Το β τρίμηνο του 2008 το αντίστοιχο μέγεθος ήταν 7,8 μισθωτοί ανά εργοδότη. 45

2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου διασκέδαση), ενώ σχεδόν οι μισές (45,6%) συγκεντρώνονται στα ξενοδοχεία-εστίαση. Η αύξηση της τουριστικής κίνησης φαίνεται να παρασύρει και τον κλάδο τεχνών-διασκέδασης, αλλά χωρίς να δημιουργεί σημαντικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα σε λοιπούς κλάδους. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό των κλαδικών αναδιαρθρώσεων είναι η, αναμενόμενη άλλωστε εξαιτίας της έντασης της κρίσης, αστάθεια των μεταβολών της απασχόλησης κατά κλάδο. Από τους πέντε κλάδους που παρουσίαζαν αύξηση της απασχόλησης κατά την περίοδο β τρίμηνο 2012 β τρίμηνο 2013 μόνο τρεις εμφανίζουν θετικό πρόσημο (ορυχεία, ενέργεια, ύδρευση), ενώ οι υπόλοιποι δύο (ενημέρωση και δημόσια διοίκηση) παρουσιάζουν σημαντικές απώλειες θέσεων εργασίας. Οι κλάδοι που αντιμετώπισαν απώλειες θέσεων εργασίας παρουσιάζουν περισσότερο ισόρροπη κατανομή στις συνολικές απώλειες. Ο κλάδος του εμπορίου εμφανίζει τη μεγαλύτερη συμμετοχή στο σύνολο των απωλειών (18,3% των συνολικών απωλειών) και ακολουθούν οι κατασκευές (13,9%), η μεταποίηση (11,2%), η δημόσια διοίκηση (11%), οι χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες (10,5%) και η γεωργία (10,4%), ενώ οι κλάδοι επαγγελματικών-επιστημονικών δραστηριοτήτων και ο κλάδος υπηρεσιών υγείας συμμετέχουν με 7,3% έκαστος. Η ποιότητα των νέων θέσεων εργασίας που δημιουργήθηκαν στην περίοδο αναφοράς (β τρίμ. 2013 β τρίμ. 2014) είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμη. Το 45% είναι θέσεις μερικής απασχόλησης, ενώ στη μισθωτή εργασία η αύξηση της προσωρινής εργασίας αντισταθμίζει ακριβώς τη μείωση των εργαζομένων με συμβάσεις αορίστου χρόνου. Στους κλάδους που εμφανίζουν αύξηση της απασχόλησης το 25% των νέων θέσεων εργασίας στα ξενοδοχεία-εστίαση, το 61% στην εκπαίδευση και το 85% στις τέχνες-διασκέδαση είναι μερικής απασχόλησης. Επίσης, ο κλάδος ξενοδοχείων-εστίασης συμμετέχει κατά 43,6% στην αύξηση των συμβάσεων ορισμένου χρόνου, ενώ η δημόσια διοίκηση με 22,4% και η εκπαίδευση με 9,5%. Ύστερα από έξι έτη ύφεσης, τα υφεσιακά φαινόμενα στην απασχόληση εξακολουθούν να είναι ισχυρά. Είναι βέβαιο ότι η έκταση και η διάρκεια των φαινομένων σηματοδοτούν μια διαδικασία «δημιουργικής καταστροφής» του υπάρχοντος παραγωγικού δυναμικού. Δυστυχώς, το «δημιουργικό» τμήμα αυτής της διαδικασίας δεν έχει γίνει αισθητό, πλην ίσως του κλάδου του τουρισμού, ο οποίος όμως δεν προσφέρει ισχυρά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στους λοιπούς κλάδους, ενώ εξαρτάται υπερβολικά από τη διεθνή συγκυρία. Η προσπάθεια να αποτελέσει ο τουρισμός τον κλάδο-ατμομηχανή ενός νέου παραγωγικού προτύπου εκτιμάται ότι θα οδηγήσει σε σημαντικά αδιέξοδα. Ταυτοχρόνως, οι δημιουργούμενες νέες θέσεις είναι κυρίως μερικής απασχόλησης, ενώ θέσεις εργασίας αορίστου χρόνου μετατρέπονται σε θέσεις προσωρινής απασχόλησης. Το Διάγραμμα 2.8 παρουσιάζει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην κλαδική απασχόληση, ενώ το Διάγραμμα 2.9 δείχνει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην πλήρη και στη μερική απασχόληση κατά κλάδο, επισημαίνοντας σχέσεις υποκατάστασης σε ορισμένους κλάδους. Περισσότερο έντονη είναι η σχέση υποκατάστασης μεταξύ μόνιμης και προσωρινής απασχόλησης, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 2.10. Συνολικά ο αριθμός των μισθωτών εργαζομένων με σχέση αορίστου χρόνου μειώνεται κατά 48.500 άτομα, ενώ αυξάνεται ο αριθμός των εργαζομένων με σχέση ορισμένου χρόνου κατά το ίδιο μέγεθος. 46

40,0 30,0 Διάγραµµα 2.8 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές στην κλαδική απασχόληση: β τρίµ. 2013 β τρίµ. 2014 29,5 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0 Α -3,8 7,0 3,7 2,1 3,1 Γ ΣΤ Ζ Η Ι Κ Λ Μ Ξ Π Σ Τ Β Δ Ε Θ Ν Ο Ρ -1,4-0,7-6,1-5,1-4,3-4,3-6,8-6,1-6.0-16,3 12,2 Α. Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία Β. Ορυχεία και λατοµεία Γ. Μεταποίηση Δ. Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου, ατµού κ.λπ. Ε. Παροχή νερού, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων Στ. Κατασκευές Ζ. Χονδρικό και λιανικό εµπόριο. Επισκευή µηχανοκίνητων Η. Μεταφορά και αποθήκευση Θ. Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και υπηρεσιών Ι. Ενηµέρωση και επικοινωνία -19,0 13,9-14,5 Κ. Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες Λ. Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Μ. Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες Ν. Διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες Ξ. Δηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλεια Ο. Εκπαίδευση Π. Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας Ρ. Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία Σ. Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών Τ. Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Διάγραµµα 2.9 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές στην κλαδική απασχόληση: Πλήρης και µερική Μέρος 2 Α B Γ Δ Ε Στ Ζ Ι Κ Θ Η Πλήρης Μερική Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ -150-100 -50 0 50 100 150 Α. Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία Β. Ορυχεία και λατοµεία Γ. Μεταποίηση Δ. Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου, ατµού κ.λπ. Ε. Παροχή νερού, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων Στ. Κατασκευές Ζ. Χονδρικό και λιανικό εµπόριο. Επισκευή µηχανοκίνητων Η. Μεταφορά και αποθήκευση Θ. Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και υπηρεσιών Ι. Ενηµέρωση και επικοινωνία Κ. Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες Λ. Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Μ. Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες Ν. Διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες Ξ. Δηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλεια Ο. Εκπαίδευση Π. Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας Ρ. Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία Σ. Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών Τ. Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών 47

Διάγραµµα 2.10 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές στην κλαδική απασχόληση: Mόνιµη και προσωρινή Α Στ Κ Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι B Μόνιµη Προσωρινή 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ -100-50 0 50 100 150 Α. Γεωργία, δασοκοµία και αλιεία Β. Ορυχεία και λατοµεία Γ. Μεταποίηση Δ. Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου, ατµού κ.λπ. Ε. Παροχή νερού, επεξεργασία λυµάτων, διαχείριση αποβλήτων Στ. Κατασκευές Ζ. Χονδρικό και λιανικό εµπόριο. Επισκευή µηχανοκίνητων Η. Μεταφορά και αποθήκευση Θ. Δραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και υπηρεσιών Ι. Ενηµέρωση και επικοινωνία 2.1.2. Οι βασικοί δείκτες της αγοράς εργασίας Κ. Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες Λ. Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Μ. Επαγγελµατικές, επιστηµονικές και τεχνικές δραστηριότητες Ν. Διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες Ξ. Δηµόσια διοίκηση και άµυνα. Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλεια Ο. Εκπαίδευση Π. Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας και κοινωνικής µέριµνας Ρ. Τέχνες, διασκέδαση και ψυχαγωγία Σ. Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών Τ. Δραστηριότητες νοικοκυριών ως εργοδοτών Στα διαγράμματα που ακολουθούν αποτυπώνονται οι βασικοί δείκτες της ελληνικής αγοράς εργασίας από το 1983 ως το 2014 (για το β τρίμηνο του έτους). Οι μακροχρόνιες αυτές σειρές μάς επιτρέπουν να εντοπίσουμε βασικά χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας, αλλά και να επισημάνουμε τις βασικές τάσεις και τις μεταβολές σε αυτές. Οι δείκτες που χρησιμοποιούμε είναι τρεις: ο δείκτης απασχόλησης, το ποσοστό ανεργίας και ο δείκτης συμμετοχής. Ο δείκτης απασχόλησης ορίζεται ως το κλάσμα του αριθμού των εργαζομένων προς το επίπεδο του πληθυσμού αντίστοιχης ηλικίας. Από μια οπτική, ο δείκτης αυτός μας δίνει την πιθανότητα ένα άτομο να διαθέτει εργασία. Ο δείκτης συμμετοχής ορίζεται ως κλάσμα του αριθμού των ατόμων που ανήκουν στο εργατικό δυναμικό προς τον αντίστοιχο πληθυσμό. Κατ αναλογία, ο δείκτης συμμετοχής μάς ορίζει την πιθανότητα ένα άτομο με συγκεκριμένα δημογραφικά χαρακτηριστικά να συμμετέχει στο εργατικό δυναμικό, δηλαδή να έχει εργασία ή να είναι άνεργο. Τέλος, το ποσοστό ανεργίας ορίζεται ως το κλάσμα του αριθμού των ανέργων προς το μέγεθος του εργατικού δυναμικού, με αντίστοιχα δημογραφικά χαρακτηριστικά. Επίσης, το ποσοστό ανεργίας μάς δίνει την πιθανότητα ένα άτομο που ανήκει στο εργατικό δυναμικό να είναι άνεργο. Ως γνωστόν, βάσει των συμβατικών ορισμών της EUROSTAT, τους οποίους χρησιμοποιεί και η Ελληνική Στατιστική Αρχή στην Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, για να θεωρηθεί ένα άτομο ότι είναι στην κατάσταση ανεργίας, πρέπει: 48

να μην έχει εργασία να είναι σε θέση να αναλάβει αμέσως εργασία να έχει κάνει συγκεκριμένες ενέργειες για να βρει εργασία κατά το αμέσως προηγούμενο διάστημα. Επίσης, ένα άτομο θεωρείται εργαζόμενο έστω και αν έχει εργαστεί μία ώρα κατά την εβδομάδα αναφοράς ή αν απουσιάζει προσωρινώς από την εργασία του. Στα διαγράμματα που ακολουθούν εξετάζουμε τις εξελίξεις στους βασικούς δείκτες για τα άτομα εργάσιμης ηλικίας (15-65 ετών) και με αναφορά στα δύο φύλα, καθώς οι διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών, τόσο στην ένταξη στην αγορά εργασίας (εργατικό δυναμικό) όσο και στη δομή της απασχόλησης, είναι σημαντικές. Ο δείκτης απασχόλησης των γυναικών εμφανίζει μια σταθερή και εντυπωσιακή αυξητική τάση σε όλη την περίοδο με εξαίρεση, φυσικά, την περίοδο μετά το 2010. Η κρίση επηρεάζει το δείκτη απασχόλησης των γυναικών με υστέρηση περίπου δύο ετών. Αυτό είναι, βεβαίως, αποτέλεσμα της συγκέντρωσης της γυναικείας απασχόλησης στις υπηρεσίες, κλάδοι των οποίων δέχονται τις επιπτώσεις της κρίσης με καθυστέρηση, μετά τη μεταποίηση και κυρίως τις κατασκευές, κλάδος σχεδόν αποκλειστικά ανδρικής απασχόλησης. Ωστόσο, είναι εντυπωσιακή η αύξηση του δείκτη απασχόλησης των γυναικών σε όλη την προ κρίσης περίοδο. Ενώ το 1983 η πιθανότητα να εργάζεται μια γυναίκα ηλικίας 15 ως 65 ετών ήταν 34,2% (κάτι λίγο περισσότερο από 1 γυναίκα στις 3), ο δείκτης φθάνει στο 49,2% το 2009, δηλαδή εργάζεται περίπου η 1 στις 2. Η σημαντική αυτή αλλαγή, αλλαγή με μεγάλες επιπτώσεις όχι μόνο για την οικονομία, αλλά και για την κοινωνία συνολικά και για την οικογενειακή ζωή και για την οργάνωση του κράτους και των προσφερόμενων κοινωνικών υπηρεσιών, έγινε δυνατή, όπως θα δούμε στη συνέχεια, και λόγω, αν όχι κυρίως, του εμπορίου και του ρόλου του ως κλάδου έλξης της γυναικείας εργασίας. Αντιθέτως, ο δείκτης απασχόλησης των ανδρών χαρακτηρίζεται από τέσσερις διακριτές περιόδους: Στην πρώτη περίοδο εμφανίζει μια σαφή πτωτική τάση (1983-1991), στη δεύτερη Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Διάγραµµα 2.11 Δείκτης απασχόλησης 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 49

Διάγραµµα 2.12 Δείκτης συµµετοχής 90 80 70 60 50 40 30 20 10 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 35 30 25 20 0 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Διάγραµµα 2.13 Ποσοστό ανεργίας (%) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 15 10 5 0 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 μια σχετική σταθερότητα με διακυμάνσεις μικρού εύρους (1991-1999), στην τρίτη υπάρχει σαφής ανοδική τάση (1999-2008), για να ακολουθήσει η έντονα πτωτική τάση από το 2008 ως σήμερα. Είναι επίσης σαφές ότι δεν αντιμετωπίζουμε σε καμία περίοδο φαινόμενα αντικατάστασης της ανδρικής εργασίας από τη γυναικεία. Ουσιαστικά, οι μεταβολές στο δείκτη απασχόλησης των ανδρών συνδέονται περισσότερο με αντίστοιχες διακυμάνσεις του δείκτη συμμετοχής των ανδρών, ιδιαίτερα κατά την πρώτη περίοδο. 2 Με άλλα λόγια, ο δείκτης απασχόλησης 2. Ο δείκτης συσχέτισης μεταξύ του δείκτη απασχόλησης και του δείκτη συμμετοχής για τους άνδρες είναι πολύ υψηλός (88,34) για την περίοδο 1983-2008. 50

των ανδρών επηρεάζεται περισσότερο από τις ροές απομάκρυνσης ή ένταξης του πληθυσμού των ανδρών στην αγορά εργασίας και στη δομή της απασχόλησης. Αυτός ο μηχανισμός παύει να λειτουργεί στην περίοδο της κρίσης. Από το 2008 ο δείκτης απασχόλησης των ανδρών μειώνεται από το 75,4 στο 58,1 το 2014, δηλαδή περισσότερο από 17 ποσοστιαίες μονάδες, αλλά ο δείκτης συμμετοχής επηρεάζεται μόνο κατά 3 ποσοστιαίες μονάδες. Η κρίση δεν έχει οδηγήσει σε μαζική έξοδο των άνεργων ανδρών από το εργατικό δυναμικό, αν και εμφανίζεται σημαντική μείωση του δείκτη συμμετοχής κατά τον τελευταίο χρόνο. Πολύ περισσότερο αυτό δεν ισχύει για τις γυναίκες, των οποίων ο δείκτης συμμετοχής αυξάνεται στην περίοδο της κρίσης, ενδεχομένως ως αποτέλεσμα του «πρόσθετου εργαζομένου» σε μια προσπάθεια αναπλήρωσης των μειωμένων οικογενειακών εισοδημάτων. Αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων είναι η παραμονή ενός όλο και μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού στην κατάσταση της ανεργίας. Το επιχείρημα αυτό αποσαφηνίζεται με τη βοήθεια του Πίνακα 2.2. Πίνακας 2.2 Πιθανότητα παραμονής στην ίδια κατάσταση απασχόλησης: 2008-2014 Απασχολούμενοι Άνεργοι Μη ενεργοί Σύνολο Κατάσταση ένα χρόνο πριν β τρίμηνο 2008 Απασχολούμενοι 97,1 1,4 1,5 100 Άνεργοι 27,5 60,6 11,9 100 Μη ενεργοί 3,1 2,9 94,0 100 β τρίμηνο 2014 Απασχολούμενοι 93,9 3,9 2,2 100 Άνεργοι 12,8 77,4 9,7 100 Μη ενεργοί 1,1 2,5 96,4 100 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Ο Πίνακας 2.2 μας δίνει την πιθανότητα παραμονής στην ίδια κατάσταση ενός ατόμου με εκείνη που είχε ένα χρόνο πριν ή της μεταβολής αυτής της κατάστασης. Το β τρίμηνο του 2008 ένας εργαζόμενος κατά το αντίστοιχο τρίμηνο του 2007 είχε 97,1% πιθανότητα να εξακολουθήσει να εργάζεται ανεξαρτήτως αν στη διάρκεια των 12 μηνών που μεσολαβούν αντιμετώπισε ένα ή περισσότερα διαστήματα ανεργίας. Η πιθανότητα μειώνεται σε 93,9% το 2014 για τα άτομα που διέθεταν εργασία το β τρίμηνο του 2013. Ένα άτομο με εργασία το β τρίμηνο του 2007 είχε 1,4% πιθανότητα να καταγραφεί ως άνεργο το β τρίμηνο του 2008 και 1,5% πιθανότητα να αποχωρήσει από το εργατικό δυναμικό. Η πιθανότητα ένα άτομο εργαζόμενο το β τρίμηνο του 2013 να είναι άνεργο το β τρίμηνο του 2014 αυξάνεται (3,9%), ενώ αυξάνεται λίγο η πιθανότητα να αποχωρήσει από το εργατικό δυναμικό (2,2%). Ένας άνεργος το β τρίμηνο του 2007 είχε πιθανότητα 27,5% να εργάζεται το β τρίμηνο του 2008. Η πιθανότητα αυτή συρρικνώνεται σε 12,8% για το β τρίμηνο του 2014. Αντιθέτως, η πιθανότητα παραμονής σε κατάσταση ανεργίας αυξάνεται από 60,6% στο 77,4%, ενώ η πιθανότητα αποχώρησης από το εργατικό δυναμικό μειώνεται από 11,9% σε 9,7%. Το 2014 έχει αυξηθεί επίσης η πιθανότητα παραμονής εκτός του εργατικού δυναμικού έναντι του 2008 (96,4% έναντι 94%). Ταυτοχρόνως, η πιθανότητα επιτυχούς ένταξης στο εργατικό 51

2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου δυναμικό (εξασφάλιση εργασίας) υποδιπλασιάζεται (από 3,1% σε 1,1%), ενώ μειώνεται και η πιθανότητα ένταξης ως ανέργου (από 2,9% σε 2,5%). Είναι αποδεκτό ότι οι ροές ένταξης και απομάκρυνσης προς και από το εργατικό δυναμικό αποτελούν αντικείμενο της κοινωνικής πολιτικής (εκπαίδευση, κοινωνική ασφάλιση, υγεία, στέγαση, μητρότητα κ.λπ.). Καθώς το ελληνικό κράτος αποσύρεται από την ικανοποίηση αυτών των αναγκών, ο πληθυσμός προσπαθεί να τις ικανοποιήσει εντασσόμενος στην αγορά εργασίας. Σε περιόδους υψηλής και παρατεταμένης ύφεσης, όπως η τρέχουσα, η πίεση στην αγορά εργασίας αυξάνεται ακόμη περισσότερο, οδηγώντας σε κατάρρευση των εργασιακών σχέσεων και σε συρρίκνωση των μισθών και της καταναλωτικής ζήτησης. Η πολιτική του workfare, όπως έχει καταγραφεί στη σχετική βιβλιογραφία, σε συνθήκες ύφεσης συμβάλλει στην επαύξηση της ανεργίας, όχι μόνο από την πλευρά της ζήτησης αλλά και της προσφοράς της εργασίας. Το Διάγραμμα 2.14 επιβεβαιώνει την προηγηθείσα ανάλυση καταγράφοντας τους δείκτες συμμετοχής κατά ηλικιακή ομάδα για τα δύο φύλα. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 15-19 Διάγραµµα 2.14 Ηλικιακοί δείκτες συµµετοχής 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ Σύνολο 15-64 Άνδρες β τρίµ. 2013 Άνδρες β τρίµ. 2014 Γυναίκες β τρίµ. 2013 Γυναίκες β τρίµ. 2014 2.1.3. Ανεργία: Επίπεδο και διάρθρωση Το επίπεδο της ανεργίας μειώθηκε μεταξύ β τριμήνου 2013 και β τριμήνου 2014 κατά 70.000 περίπου άτομα και το ποσοστό της ανεργίας από 27,3% σε 26,8% στις εργάσιμες ηλικίες. Το παράδοξο του να έχουμε ταυτοχρόνως μείωση τόσο στο επίπεδο απασχόλησης όσο και στο επίπεδο της ανεργίας οφείλεται στις τάσεις απομάκρυνσης από το εργατικό δυναμικό. Η απομάκρυνση από το εργατικό δυναμικό ενεργοποιείται καθώς επεκτείνεται η διάρκεια της οικονομικής κρίσης και η παραμονή στην κατάσταση της ανεργίας μέσω δύο μηχανισμών: αφενός της μετανάστευσης τμήματος του πληθυσμού στην αλλοδαπή, περιλαμβανομένων και των οικονομικών μεταναστών που επαναπατρίζονται, αφετέρου της έντασης των φαινομένων του «απογοητευμένου ανέργου», δηλαδή των ανέργων που έχουν εξαντλήσει τις δυνατότητες ανεύρεσης εργασίας, παύουν να ψάχνουν ενεργά για να εντοπίσουν διαθέσιμες θέσεις εργασίας και συνεπώς δεν καταγράφονται ως άνεργοι. 52

Η ανάλυση των μεταβολών της ανεργίας δείχνει ότι τα 2/3 της συνολικής μεταβολής οφείλονται στη μεταβολή του εργατικού δυναμικού και το υπόλοιπο 1/3 στη μείωση του ποσοστού ανεργίας. Στο σύνολο των ηλικιακών ομάδων το ποσοστό ανεργίας παρουσίασε τον ηλικιακό διχασμό που εμφανίζει και η εξέταση των μεταβολών της απασχόλησης. Το ποσοστό ανεργίας μειώνεται στις νεότερες ηλικίες και αυξάνεται στις μεγαλύτερες. Τα σχετικά στοιχεία εμφανίζονται στο Διάγραμμα 2.15. Και σ αυτή την περίοδο διατηρήθηκε το χαρακτηριστικό το οποίο επικράτησε από την αρχή της τρέχουσας κρίσης, δηλαδή οι άνδρες συμβάλλουν περισσότερο από τις γυναίκες στην αύξηση της ανεργίας. Το 52,5% της αύξησης της ανεργίας οφείλεται στην αυξημένη ανεργία των ανδρών. 90 80 70 60 50 40 30 20 Διάγραµµα 2.15 Ποσοστό ανεργίας (%) Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις 10 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ Σύνολο 15-64 Μέρος 2 Άνδρες β τρίµ. 2013 Άνδρες β τρίµ. 2014 Γυναίκες β τρίµ. 2013 Γυναίκες β τρίµ. 2014 Διάγραµµα 2.16 Ηλικιακή κατανοµή της ανεργίας 25 20 15 10 5 0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Άνδρες β τρίµ. 2013 Άνδρες β τρίµ. 2014 Γυναίκες β τρίµ. 2013 Γυναίκες β τρίµ. 2014 53

2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Παρά τη δραματική διαμόρφωση των ποσοστών ανεργίας για τους νέους κάτω των 25 ετών, η εικόνα για τις ηλικιακές ομάδες στο άλλο άκρο της κλίμακας αποκαλύπτεται το ίδιο ή και περισσότερο οδυνηρή. Στο Διάγραμμα 2.16 εμφανίζεται η κατανομή των ανέργων κατά ηλικία. Αν και τα ποσοστά ανεργίας αυτών των ηλικιακών ομάδων (άνω των 50 ετών) είναι αισθητά χαμηλότερα από το μέσο ποσοστό ανεργίας, ο όγκος των ανέργων είναι μεγαλύτερος από εκείνον των ανέργων κάτω των 25 ετών (16,5% έναντι 12,5%). Το μερίδιο των ατόμων άνω των 50 ετών στη συνολική ανεργία αυξάνεται σημαντικά και συνεχώς στη διάρκεια της τρέχουσας κρίσης. Οι συνέπειες αυτής της εξέλιξης θα εκδηλωθούν με ένταση στο άμεσο μέλλον: Πρόκειται για ηλικιακές ομάδες που ουσιαστικά έχουν αποκλειστεί από τη δομή της απασχόλησης, ακόμα και αν αρχίσει η ανάκαμψη. Στο σύνολό τους δεν θα διαθέτουν τις προϋποθέσεις συνταξιοδότησης, γεγονός που θα δημιουργήσει έναν σκληρό πυρήνα φτωχοποιημένων και περιθωριοποιημένων ανθρώπων. Ιδιαίτερη επιδείνωση παρουσιάζει η εξέλιξη της μακροχρόνιας ανεργίας. Το Διάγραμμα 2.17 παρουσιάζει την αναλογία της μακροχρόνιας ανεργίας (άνεργοι άνω του έτους) στο σύνολο των ανέργων κατά φύλο και ηλικία. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 15-19 Διάγραµµα 2.17 Ποσοστό (%) µακροχρόνια ανέργων στο σύνολο των ανέργων 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Άνδρες β τρίµ. 2013 Άνδρες β τρίµ. 2014 Γυναίκες β τρίµ. 2013 Γυναίκες β τρίµ. 2014 Στο σύνολο των ανέργων το μερίδιο της μακροχρόνιας ανεργίας αυξήθηκε από 65,6% σε 74%, επιδείνωση κατά 9 ποσοστιαίες μονάδες μέσα σε ένα έτος. Τα πολύ υψηλά ποσοστά μακροχρόνιας ανεργίας δείχνουν την ανάγκη ριζικού ανασχεδιασμού της μακροοικονομικής πολιτικής και των ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης. 54

2.2. Η απασχόληση στο εμπόριο το 2014 2.2.1. Βασικές τάσεις Για έκτο συνεχόμενο χρόνο η απασχόληση στο εμπόριο παρουσίασε μείωση. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της ΕΛΣΤΑΤ, ο κλάδος του εμπορίου το β τρίμηνο του 2014 απασχολούσε 624.496 άτομα ή 617.192 άτομα εργάσιμης ηλικίας (15-65 ετών). Διάγραµµα 2.18 Eπίπεδο απασχόλησης στο εµπόριο 900.000 800.000 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Το 2008 σηματοδοτεί τον τερματισμό μιας μεγάλης περιόδου σταθερής και ταχείας αύξησης της απασχόλησης στο εμπόριο και την απαρχή μιας περιόδου συρρίκνωσης. Το 2014 η απασχόληση στο εμπόριο είχε μειωθεί στα επίπεδα του 1995, το οποίο σημαίνει ότι μέσα σε ένα έτος έχασε σε όρους απασχόλησης άλλα δύο έτη, καθώς το 2013 το επίπεδο απασχόλησης του εμπορίου ήταν στο επίπεδο του 1997. Σε σχέση με το 2008 το εμπόριο παρουσιάζει απώλειες 208.000 καθαρών θέσεων εργασίας ή το 25% των θέσεων εργασίας του 2008 1 στις 4. Υπολογίζοντας τις εξελίξεις με εκτίμηση των τάσεων, κατά την περίοδο της ταχείας αύξησης της απασχόλησης στο εμπόριο (1998-2009 α τρίμ.) η απασχόληση αυξανόταν κατά 3.780 θέσεις εργασίας σε κάθε τρίμηνο ή κατά 15.100 θέσεις εργασίας σε ετήσια βάση κατά μέσο όρο. Από το α τρίμηνο του 2009 η απασχόληση στο εμπόριο μειώνεται κατά 11.140 θέσεις για κάθε τρίμηνο ή κατά 44.560 άτομα σε ετήσια βάση κατά μέσο όρο, ελαφρώς λιγότερο από το προηγούμενο έτος. Στην περίοδο 2008-2014 το λιανικό εμπόριο έχασε το 20,8% των θέσεων εργασίας που διέθετε το 2008, έναντι απωλειών 29% στο χονδρικό εμπόριο και 40,7% στο εμπόριο αυτοκινήτων. 55

Διάγραµµα 2.19 Επίπεδο απασχόλησης στους κλάδους του εµπορίου 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 0 1998α 1998γ 1999α 1999γ 2000α 2000γ 2001α 2001γ 2002α 2002γ Χονδρικό & λιανικό εµπόριο & επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων 2003α 2003γ 2004α 2004γ 2005α 2005γ Χονδρικό εµπόριο, εκτός από το εµπόριο µηχανοκίνητων οχηµάτων Λιανικό εµπόριο, εκτός από το εµπόριο µηχανοκίνητων οχηµάτων Το Διάγραμμα 2.19 μας δείχνει την εξέλιξη στο επίπεδο απασχόλησης στους επιμέρους κλάδους του εμπορίου. Εκ των υστέρων θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι η κρίση απασχόλησης είχε προαναγγελθεί από την πτώση της απασχόλησης στην εμπορία αυτοκινήτων ήδη από την αρχή του 2008, ενώ το λιανικό εμπόριο συνέχιζε τη σημαντική αύξηση της απασχόλησης ως τις αρχές του 2009. Το χονδρικό εμπόριο αρχίζει να επηρεάζεται αρνητικά ακόμα πιο μετά, από το β τρίμηνο του 2011. 2006α 2006γ 2007α 2007γ 2008α 2008γ 2009α 2009γ 2010α 2010γ 2011α 2011γ 2012α 2012γ 2013α 2013γ 2014α 56 2.2.2. Συγκριτικά στοιχεία: Απασχόληση στο εμπόριο και στο σύνολο Παρά τη σημαντική μείωση στο επίπεδο απασχόλησης, το εμπόριο εξακολουθεί να αποτελεί τον κυριότερο κλάδο απασχόλησης της ελληνικής οικονομίας. Το 2014 συγκέντρωνε το 17,5% της συνολικής και το 20,4% της μη αγροτικής απασχόλησης. Η συμμετοχή του εμπορίου στη συνολική απασχόληση μειώθηκε έναντι του 2013 (18,1%). Με αναφορά στη μη αγροτική απασχόληση σε όλη τη διάρκεια της κρίσης, η συμμετοχή του εμπορίου στην απασχόληση παραμένει σταθερή στο 20,4% το 2008, αν και στο ενδιάμεσο διάστημα είχε αυξήσει τη συμμετοχή του (20,9% το 2013), δείχνοντας την ανθεκτικότητα της απασχόλησης του ελληνικού εμπορίου έναντι άλλων κλάδων της οικονομίας. Το Διάγραμμα 2.20 είναι ενδεικτικό του ρόλου που διαδραμάτισε η απασχόληση στο εμπόριο για τη συνολική απασχόληση της χώρας. Το εμπόριο αποτέλεσε τον κύριο κλάδο αύξησης της απασχόλησης, αντισταθμίζοντας τις απώλειες που εμφάνισαν οι λοιποί κλάδοι υψηλής απασχόλησης, όπως η αγροτική παραγωγή και η μεταποίηση, καθ όλη την περίοδο 1993-2008, αποτελώντας τον μεγαλύτερο κλάδο σε όρους απασχόλησης στην ελληνική οικονομία. Μία στις 5 γυναίκες που εργάζονται στον μη αγροτικό τομέα της οικονομίας απασχολείται στον κλάδο του εμπορίου (19,9% της συνολικής μη αγροτικής απασχόλησης). Το ποσοστό εμφανίζεται σαφώς μειωμένο έναντι του 2012 (20,4%) και ακόμη περισσότερο έναντι του 2008 (22,4%). Για δεύτερο συνεχόμενο έτος το ποσοστό των απασχολούμενων γυναικών στο εμπόριο υπολείπεται του ποσοστού του εμπορίου στη συνολική μη αγροτική απασχόληση.

Διάγραµµα 2.20 Μερίδιο εµπορίου στη συνολική απασχόληση 19,00 18,50 18,00 17,50 17,00 16,50 16,00 15,50 15,00 14,50 14,00 2,0 1,8 1,6 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Διάγραµµα 2.21 Συντελεστής εκπροσώπησης ηλικιακών οµάδων στο εµπόριο σε σχέση µε τη µη αγροτική απασχόληση 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ 2008 2013 2014 Σχεδόν 1 στους 4 νέους κάτω των 25 ετών που εργάζεται στον μη αγροτικό τομέα απασχολείται στο εμπόριο (22,8%). Το ποσοστό αυτό αυξάνεται από το 2008 ως το 2014 για τους νέους 20-25 ετών, όπως και για τους νέους άνδρες ηλικίας 15-20 ετών, ενώ συρρικνώνεται για τα νεαρά κορίτσια της ίδιας ηλικίας (από 32,4% το 2008 σε 29,5% το 2014). Το Διάγραμμα 2.21 μας δείχνει το βαθμό συγκέντρωσης (εκπροσώπησης) των ηλικιακών ομάδων στο εμπόριο σε σχέση με την αντίστοιχη συγκέντρωσή τους στη μη αγροτική απασχόληση (βλ. επεξήγηση στο πλαίσιο που ακολουθεί). 57

Το εμπόριο εξακολουθεί, παρά την κρίση, να συγκεντρώνει σχετικά υψηλότερη αναλογία μεταξύ των εργαζόμενων νέων κάτω των 25 ετών. Στις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες με εξαίρεση τις ηλικίες μεταξύ 60 και 70 ετών ο δείκτης εκπροσώπησης λαμβάνει τιμές μικρότερες της μονάδας. Η εξέλιξη του δείκτη εκπροσώπησης δείχνει ότι στη διάρκεια της περιόδου 2008-2014 ο δείκτης βελτιώνεται στις νεαρές ηλικίες (ως 30 ετών) και στις ηλικίες άνω των 50 ετών. Η εξέλιξη αυτή υπογραμμίζει την ικανότητα του εμπορίου να διατηρεί σχετικά περισσότερο ικανοποιητικά από άλλους κλάδους την απασχόληση ευαίσθητων ομάδων του εργατικού δυναμικού. Συντελεστής Συγκέντρωσης της Απασχόλησης μιας κατηγορίας εργαζομένων σ έναν κλάδο είναι η αναλογία της κατηγορίας αυτής στην κλαδική απασχόληση προς την αναλογία της στο σύνολο των κλάδων. Η τιμή του συντελεστή δίνεται από τη σχέση: 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου N ij Nj l = Ni N Όπου l : Ο συντελεστής συγκέντρωσης Ν ij : Ο αριθμός των εργαζομένων της κατηγορίας i στον κλάδο j. Ν j : Ο αριθμός του συνόλου των εργαζομένων στον κλάδο j. Ν i : Ο αριθμός του συνόλου των εργαζομένων της κατηγορίας i στο σύνολο των κλάδων. Ν: Το σύνολο των εργαζομένων σε όλους τους κλάδους. Η κρίσιμη τιμή του δείκτη είναι η μονάδα. Όταν ο δείκτης λαμβάνει τιμή ίση με μονάδα, τότε η κατηγορία αυτή εργαζομένων κατανέμεται στον κλάδο με την ίδια αναλογία με την οποία κατανέμεται στη συνολική απασχόληση. Αν η τιμή του δείκτη είναι μεγαλύτερη της μονάδας, τότε η κατηγορία αυτή εργαζομένων συγκεντρώνεται στον κλάδο αναλογικά περισσότερο απ ό,τι στο σύνολο της απασχόλησης. Αν η τιμή του δείκτη είναι μικρότερη της μονάδας, τότε συγκεντρώνεται στον κλάδο λιγότερο απ ό,τι στη συνολική απασχόληση (υποεκπροσώπηση). Μεταξύ 2008 και 2014 η μέση ηλικία εργαζομένων στο εμπόριο αυξάνεται σχεδόν κατά ένα έτος ή και λιγότερο. Τα σχετικά στοιχεία καταγράφονται στον Πίνακα 2.3. Πίνακας 2.3 Μέση ηλικία εργαζομένων στο εμπόριο: 2008-2014 Μέση ηλικία εργαζομένων 2008 2014 Άνδρες 41,3 42,1 Γυναίκες 39,7 40,3 Σύνολο 40,7 41,4 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Η εξέλιξη αυτή είναι η αναμενόμενη, καθώς έχει μειωθεί η ροή εισόδου νέων σε ηλικία εργαζομένων στη δομή της απασχόλησης σε σχέση με το 2008, αν και σε σχέση με το 2014 μειώνεται η μέση ηλικία, ιδιαίτερα των γυναικών. Στο Διάγραμμα 2.22 εμφανίζεται η ηλικιακή κατανομή των εργαζομένων στη μη αγροτική απασχόληση και στο εμπόριο για το έτος 2014. Και οι δύο κατανομές εμφανίζουν επικρα- 58

Διάγραµµα 2.22 Ηλικιακό πρότυπο: Mη αγροτική απασχόληση Eµπόριο (2014) 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 τούσα τιμή στα 42,5 έτη, αλλά η ηλικιακή κατανομή στο εμπόριο εμφανίζεται ισχυρότερη στις μικρότερες ηλικιακές ομάδες έναντι της συνολικής μη αγροτικής απασχόλησης. Ο Πίνακας 2.4 μας δίνει το συντελεστή εκπροσώπησης για το εμπόριο σε σχέση με τη συνολική μη αγροτική απασχόληση κατά θέση στο επάγγελμα για το 2014 (β τρίμηνο). Πίνακας 2.4 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75+ Μη αγροτική Εµπόριο Συντελεστής εκπροσώπησης κατά θέση στο επάγγελμα: 2014 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Εργοδότες 1,6 1,3 1,5 Αυτοαπασχολούμενοι 1,4 1,6 1,5 Μισθωτοί 0,8 0,8 0,8 Συμβοηθούντα μέλη 1,7 2,2 2,0 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Οι επιχειρηματίες, είτε με τη μορφή του εργοδότη είτε ως αυτοαπασχολούμενοι, εμφανίζουν συγκριτικά υψηλή συχνότητα παρουσίας στη δομή της απασχόλησης του εμπορίου. Επίσης υψηλή είναι η παρουσία των συμβοηθούντων μελών του ιδιοκτήτη των επιχειρήσεων. Αντιθέτως, η μισθωτή εργασία υπολείπεται σημαντικά ως προς το συντελεστή εκπροσώπησης σε σχέση με την παρουσία της στη συνολική μη αγροτική απασχόληση. Στο εμπόριο συγκεντρώνεται το 31,6% του συνόλου των εργοδοτών, το 30,5% των αυτοαπασχολουμένων και το 40,3% των συμβοηθούντων μελών της συνολικής μη αγροτικής απασχόλησης. Στο εμπόριο όμως συγκεντρώνεται μόλις το 16,3% των μισθωτών εργαζομένων, ποσοστό που περιορίζεται στο 15,9% στους άνδρες μισθωτούς και φθάνει το 16,7% στις γυναίκες. Σε σχέση με το 2013 η συγκέντρωση αυτοαπασχολουμένων στο εμπόριο υποχωρεί αισθητά (34,7%), υπογραμμίζοντας τις αναδιαρθρώσεις επιχειρήσεων στον κλάδο. Παρά το γεγονός ότι ο κλάδος του εμπορίου συγκεντρώνει σχετικά νεανικό εργατικό δυναμικό, το εκπαιδευτικό επίπεδο των εργαζομένων στο εμπόριο υπολείπεται σημαντικά εκεί- 59

νου των εργαζομένων των λοιπών κλάδων της μη αγροτικής απασχόλησης. Ο Πίνακας 2.5 παρουσιάζει το συντελεστή εκπροσώπησης κατά εκπαιδευτικό επίπεδο των εργαζομένων στο εμπόριο σε αντιστοίχιση με τη μη αγροτική απασχόληση. 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου Πίνακας 2.5 Συντελεστής εκπροσώπησης κατά επίπεδο εκπαίδευσης: 2014 Επίπεδο εκπαίδευσης Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Διδακτορικό Μεταπτυχιακό 0,4 0,3 0,4 ΑΕΙ 0,6 0,5 0,5 Ανώτερη Τεχνική 0,9 0,9 0,9 Λύκειο 1,2 1,6 1,4 Γυμνάσιο 1,2 1,3 1,3 Δημοτικό 1,1 1,0 1,1 Τάξεις Δημοτικού 1,3 1,4 1,3 Καθόλου Σχολείο 3,6 3,1 3,5 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Σε σύγκριση με το 2013 το εμπόριο προσελκύει αναλογικά ακόμη λιγότερο εργαζομένους με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Ωστόσο αποτελεί επαγγελματική διέξοδο για άτομα με μέσο ή χαμηλό επίπεδο σπουδών. Από την οπτική αυτή, το εμπόριο αποτελεί μια δικλίδα ασφαλείας, αποτελώντας πύλη εισόδου σε άτομα νεαρής ηλικίας και σε άτομα που δεν έχουν πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ο Πίνακας 2.6 παρουσιάζει το συντελεστή εκπροσώπησης στο εμπόριο των εργαζομένων με πλήρη και μερική απασχόληση στο σύνολο και στους μισθωτούς εργαζομένους. Πίνακας 2.6 Συντελεστής εκπροσώπησης πλήρους-μερικής εργασίας: 2014 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Σύνολο εμπορίου Πλήρης 1,03 0,97 1,01 Μερική 0,62 1,19 0,94 Μισθωτοί εμπορίου Πλήρης 1,02 0,94 0,98 Μερική 0,80 1,42 1,19 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου 60 Ο κλάδος του εμπορίου συγκεντρώνει μεγαλύτερη αναλογία εργαζομένων με πλήρη απασχόληση από το σύνολο της μη αγροτικής απασχόλησης. Ωστόσο, η συγκέντρωση αυτή είναι καθορισμένη από το φύλο: Στους άνδρες εργαζομένους (σύνολο και μισθωτοί) ο συντελεστής διαμορφώνεται μικρότερος της μονάδας, σε αντίθεση με τις γυναίκες εργαζόμενες στον κλάδο, όπου ο συντελεστής είναι μεγαλύτερος της μονάδας ιδιαίτερα στις γυναίκες που εργάζονται ως μισθωτές. Στο σύνολο των γυναικών με καθεστώς μισθωτής εργασίας στον κλάδο, το 18,7% εργάζεται με σχέση μερικής απασχόλησης, χωρίς να υπάρχει μεταβολή έναντι του 2013. Σε αντίθεση με τη μερική απασχόληση, η εργασία ορισμένου χρόνου δεν συγκεντρώνει σημαντικό αριθμό εργαζομένων στο εμπόριο (7,1% στο σύνολο των μισθωτών του εμπορίου

έναντι 11,6% στο σύνολο των μισθωτών στη μη αγροτική απασχόληση). Τόσο στο εμπόριο όσο και στο σύνολο της μη αγροτικής απασχόλησης η αναλογία της εργασίας ορισμένου χρόνου αυξάνεται αισθητά το 2014 έναντι του 2013. Τόσο στους άνδρες όσο και στις γυναίκες, ο συντελεστής εκπροσώπησης διαμορφώνεται αισθητά κάτω της μονάδας (0,47 και 0,74 αντιστοίχως). Συνοψίζοντας: Το εμπόριο διατηρεί την πρώτη θέση στην απασχόληση μεταξύ των κλάδων της ελληνικής οικονομίας και στη διάρκεια της κρίσης, εμφανίζοντας συνολικά αναλογικά μικρότερες απώλειες σε θέσεις εργασίας. Τον τελευταίο χρόνο όμως παρουσιάζει αναλογικά μεγαλύτερες απώλειες θέσεων εργασίας. Διατηρεί επίσης την ικανότητα να προσελκύει νεανικό εργατικό δυναμικό. Διατηρεί τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου όγκου επιχειρηματιών, ανεξαρτήτως φύλου. Χάνει στη διάρκεια της κρίσης την ικανότητά του να συγκεντρώνει τη γυναικεία απασχόληση. Χαρακτηρίζεται από εργαζομένους με σχετικά χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο. Συγκεντρώνει σχετικά υψηλό ποσοστό μερικής απασχόλησης, ιδιαίτερα μεταξύ των γυναικών που εργάζονται ως μισθωτές. Δεν συγκεντρώνει υψηλά ποσοστά μισθωτών με συμβάσεις ορισμένου χρόνου. 2.3. Η απασχόληση στο εμπόριο: Μεταβολές 2.3.1. Οι μεταβολές στους κλάδους του εμπορίου Το β τρίμηνο του 2014 η απασχόληση στο εμπόριο μειώθηκε κατά 31.700 άτομα περίπου ή κατά 4,8% έναντι του αντίστοιχου τριμήνου του 2013. Τόσο η απόλυτη μείωση της απασχόλησης όσο και η ποσοστιαία είναι μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες που είχαν καταγραφεί στο διάστημα β τρίμ. 2012 β τρίμ. 2013. Το Διάγραμμα 2.23 δείχνει τις ετήσιες ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση του εμπορίου κατά την περίοδο 1993-2014. Ο ρυθμός μεταβολής εμφανίζει έντονες κυκλικές διακυμάνσεις, μένοντας σε θετικό πρόσημο ως το 2008. Από το 2009 και για τα επόμενα έτη ο ρυθμός μεταβολής είναι αρνητικός, φθάνοντας το -12% το 2012. Το 2014 ο ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης παραμένει σε αρνητικό πρόσημο, σημειώνοντας δεύτερο αρνητικό ρεκόρ. Στην Ετήσια Έκθεση 2013 σημειώναμε: «Δεδομένης της έντονης κυκλικότητας των ρυθμών μεταβολής της απασχόλησης στο εμπόριο, η άμβλυνση που σημειώνεται στο ρυθμό μεταβολής στην απασχόληση κατά το 2013 μπορεί να εκληφθεί είτε ως μια πρώτη αισιόδοξη ένδειξη ανάσχεσης της πτωτικής τάσης είτε ως προσωρινή βελτίωση με επανάκτηση της ισχύος των κυκλικών διακυμάνσεων. Την τελική απάντηση στο ερώτημα αυτό θα τη δούμε κατά την επόμενη διετία». Αν η επιτάχυνση του ρυθμού μείωσης της ανεργίας στην περίοδο 2013-2014 είναι η απαρχή μιας κυκλικής διακύμανσης, θα υπάρξει περαιτέρω επιδείνωση για τα επόμενα ένα ή δύο έτη. Ουσιαστικά όμως, η μείωση της απασχόλησης στο εμπόριο ακολουθεί τις μειώσεις στο διαθέσιμο μετά τους φόρους οικογενειακό εισόδημα και την πτώση της ιδιωτικής κατανάλωσης. Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 61

Διάγραµµα 2.23 Ετήσιες ποσοστιαίες (%) µεταβολές της απασχόλησης του εµπορίου 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 -12 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου -14 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 Διάγραµµα 2.24 Ποσοστιαία (%) κατανοµή απωλειών θέσεων εργασίας στο εµπόριο 56% 20% 24% Εµπορία-συντήρηση αυτοκινήτων Χονδρικό εµπόριο Λιανικό εµπόριο 62 Το Διάγραμμα 2.24 παρουσιάζει την κατανομή των απωλειών θέσεων εργασίας μεταξύ των επιμέρους κλάδων του εμπορίου για την περίοδο 2008-2014. Το λιανικό εμπόριο κατέχει την πρώτη θέση στις απώλειες θέσεων εργασίας, με ποσοστό 56%. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέπουμε το γεγονός ότι ο κλάδος των αυτοκινήτων είχε ήδη εισέλθει σε περίοδο σημαντικών μειώσεων της απασχόλησης ήδη από το 2008, ένα χρόνο πριν ακολουθήσουν οι λοιποί κλάδοι του εμπορίου. Ο κλάδος του αυτοκινήτου εμφάνιζε ελαφρά ανάκαμψη της απασχόλησης μεταξύ β τριμήνου 2012 και β τριμήνου 2013 κατά 2,6% έναντι μείωσης κατά 6,9% στο χονδρικό εμπόριο και 3,4% στο λιανικό, η οποία όμως οδήγησε σε νέες μεγάλες απώλειες θέσεων εργασίας. Κατά την περίοδο β τρίμηνο 2013 β τρίμηνο 2014 το λιανικό εμπόριο χάνει 12.600 θέσεις εργασίας (-2,8%), το χονδρικό εμπόριο 8.100 θέσεις εργασίας (-6,2%) και ο κλάδος των αυτοκινήτων επιστρέφει σε έντονη συρρίκνωση της απασχόλησης με 10.900 απώλειες σε θέσεις εργασίας (-15,1%).

2.3.2. Οι μεταβολές κατά φύλο και ηλικία Ο κύριος όγκος των γυναικών που απασχολούνται στον κλάδο του εμπορίου συγκεντρώνεται στο λιανικό εμπόριο. Το ποσοστό των γυναικών που εργάζονται στο λιανικό εμπόριο στο σύνολο της απασχόλησης των γυναικών του εμπορίου αυξάνεται μεταξύ 2008-2014 παρά το γεγονός ότι η απασχόληση των γυναικών μειώνεται. Με άλλα λόγια, οι επιπτώσεις της κρίσης ευνοούν την πόλωση της γυναικείας απασχόλησης στον κλάδο του εμπορίου, ο οποίος παραδοσιακά παρουσίαζε υψηλή συγκέντρωση των εργαζόμενων γυναικών. Οι κλάδοι στους οποίους οι γυναίκες διέθεταν μειωμένη πρόσβαση διώχνουν σε μεγαλύτερη αναλογία τις γυναίκες από τη δομή της απασχόλησης. Η εξέλιξη αυτή μπορεί να είναι κατανοητή από την οπτική του οικονομικού ορθολογισμού στον κλάδο εμπορίας και συντήρησης αυτοκινήτων, όπου κυριαρχούν τεχνικά επαγγέλματα με κυρίαρχη την ανδρική απασχόληση. Οι γυναίκες στον κλάδο αυτό περιορίζονται σε δραστηριότητες διοίκησης, λογιστηρίου κ.λπ. Οι εργασιακοί αυτοί χώροι επλήγησαν περισσότερο, καθώς μέλημα των επιχειρήσεων του κλάδου ήταν να διατηρηθεί, κυρίως, η ειδικευμένη εργασία των τεχνιτών. Οι τάσεις αυτές μετριάζονται κατά την τελευταία περίοδο, καθώς η απασχόληση των γυναικών στο χονδρικό εμπόριο παρουσιάζει μικρή αύξηση, ενώ οι απώλειες συνεχίζονται στον κλάδο των αυτοκινήτων και στο λιανικό εμπόριο. Ωστόσο, ο οικονομικός ορθολογισμός δεν μπορεί να ερμηνεύσει τις μεταβολές της απασχόλησης κατά φύλο στους κλάδους του εμπορίου. Ακόμη και στο λιανικό εμπόριο η απασχόληση των γυναικών μειώνεται ταχύτερα και σε μεγαλύτερη έκταση από την απασχόληση των ανδρών. Και στο ζήτημα αυτό εμφανίζεται διαφοροποίηση από την επικρατούσα τάση. Την περίοδο β τρίμηνο 2013 β τρίμηνο 2014 οι απώλειες θέσεων εργασίας επιμερίζονται στον κλάδο του εμπορίου και στο λιανικό εμπόριο αναλογικά περισσότερο στους άνδρες παρά στις γυναίκες: Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Διάγραµµα 2.25 Κατανοµή γυναικών εργαζοµένων στους κλάδους του εµπορίου 100% 90% 80% 70% 60% 82,8% 84,2% 82,7% 81,3% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 14,8% 13,1% 14,4% 14,8% 2,4% 2,7% 2,9% 3,9% β τρίµ. 2014 β τρίµ. 2013 β τρίµ. 2012 β τρίµ. 2008 Λιανικό Χονδρικό Εµπόριο αυτοκινήτων 63

Στην περίοδο β τρίμηνο 2008 β τρίμηνο 2014 το 65,9% των συνολικών απωλειών θέσεων εργασίας στο λιανικό εμπόριο επιμερίζεται στις γυναίκες, ενώ στο διάστημα β τρίμηνο 2013 β τρίμηνο 2014 το ποσοστό αυτό μειώνεται στο 45%. Είναι πολύ πιθανό τα κριτήρια μη οικονομικού ορθολογισμού που φαίνεται να λειτούργησαν οδηγώντας στην προστασία της ανδρικής απασχόλησης να παύουν να είναι τόσο ενεργά όσο κατά την προηγούμενη περίοδο, οδηγώντας σε αναδιαρθρώσεις του εργατικού δυναμικού των επιχειρήσεων υπέρ ενός νεανικότερου και φθηνότερου εργατικού δυναμικού, κυρίως γυναικών. 100% 90% 80% Διάγραµµα 2.26 Αναλογία γυναικών κατά κλάδο του εµπορίου 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Εµπόριο αυτοκινήτων Χονδρικό Λιανικό Σύνολο β τρίµ. 2008 β τρίµ. 2012 β τρίµ. 2013 β τρίµ. 2014 Η μέση ηλικία των εργαζομένων στο εμπόριο αυξήθηκε ελαφρώς κατά ένα περίπου έτος στην περίοδο 2008-2014. Η αύξηση είναι περισσότερο έντονη όταν περιοριστούμε στους εργαζομένους ως 65 ετών. Σε σχέση όμως με το 2013, η μέση ηλικία των εργαζομένων μειώνεται ελαφρά και επανέρχεται περίπου στα επίπεδα του 2012. Ο Πίνακας 2.7 μας δίνει τις σχετικές πληροφορίες. Πίνακας 2.7 Μέση ηλικία εργαζομένων στο εμπόριο: Ηλικίες 15-65 ετών 2008 2012 2013 2014 Άνδρες 40,0 41,0 41,7 41,3 Γυναίκες 38,9 39,9 40,6 39,7 Σύνολο 39,5 40,5 41,3 40,6 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Οι μεταβολές στη μέση ηλικία των εργαζομένων και η μείωση που εμφανίζεται κατά το τελευταίο διάστημα ενισχύουν την άποψη ότι ο κλάδος του εμπορίου αντιμετωπίζει την αναδιάρθρωση του προσωπικού του. Ο Πίνακας 2.8 αποτυπώνει με σαφήνεια την τάση που επικρατεί στην περίοδο 2013-2014. 64

Πίνακας 2.8 Aπώλειες θέσεων εργασίας στο εμπόριο κατά φύλο και ομάδες ηλικιών 2013-2014 σε απόλυτους αριθμούς και ποσοστιαίες μεταβολές Απόλυτες μεταβολές Ποσοστιαίες μεταβολές Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 15-19 348 1393 1741 18,7 492,2 81,4 20-24 -2351 2092-259 -15,5 19,5-1,0 25-29 585-2633 -2048 1,4-7,7-2,7 30-34 -892 1069 177-1,7 2,7 0,2 35-39 -10282 2608-7674 -16,1 6,8-7,5 40-44 -8987-833 -9820-12,7-1,8-8,4 45-49 -1010-683 -1693-1,8-2,0-1,9 50-54 -1810-3044 -4854-4,3-10,3-6,8 55-59 -6354-176 -6530-18,5-1,1-13,1 60-64 1240-1535 -295 8,6-20,8-1,4 ΣΥΝΟΛΟ -29513-1742 -31255-7,5-0,7-4,8 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου Η ηλικιακή αναδιάρθρωση των εργαζομένων στο εμπόριο λαμβάνει δύο μορφές: Πρώτον, την ταχεία απομάκρυνση των ηλικιών άνω των 40 ετών και την αύξηση της απασχόλησης των νεότερων ηλικιών. Δεύτερον, την υποκατάσταση μεταξύ ανδρικής και γυναικείας εργασίας, ιδιαίτερα στις ηλικίες ως 40 ετών. Οι ορατές αυτές τάσεις δεν αντανακλούν μόνον την προσφυγή των εργοδοτών σε φθηνότερη εργασία, αλλά και την ένταση των κλαδικών αναδιαρθρώσεων με τη συρρίκνωση των μικρών επιχειρήσεων και την ενίσχυση των μεγάλων επιχειρήσεων του κλάδου. Σε προηγούμενη Ετήσια Έκθεση (2008), πριν από την εκδήλωση της κρίσης, είχαμε επισημάνει ότι η εξέλιξη των ηλικιακών δομών στην απασχόληση σχετίζεται με το δυναμισμό του κλάδου. Τότε είχαμε προειδοποιήσει ότι η ανάσχεση της εισόδου νέων εργαζομένων στον κλάδο μεταξύ 2007-2008 αποτελεί σημείο κάμψης του δυναμισμού του εμπορίου σε όρους Η απασχόληση στο εμπόριο: Διάρθρωση και εξελίξεις Μέρος 2 Διάγραµµα 2.27 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές στην απασχόληση κατά ηλικιακή οµάδα: β τρίµ. 2008 β τρίµ. 2014 20 10 0-10 -20-30 -40-50 -60-70 -80 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο 65

απασχόλησης. Στην περίοδο 2008-2014 η ανάσχεση εισόδου των νέων στο εμπόριο μετατράπηκε σε απομάκρυνση. Το Διάγραμμα 2.27 παρουσιάζει τις ποσοστιαίες μεταβολές στην απασχόληση κατά φύλο και ηλικιακή ομάδα, ενώ το Διάγραμμα 2.28 δείχνει τις εξελίξεις κατά το προηγούμενο έτος, όπως αυτές περιγράφονται στον Πίνακα 2.8. 3 Το Διάγραμμα 2.28 παρουσιάζει ανάγλυφα τις τάσεις υποκατάστασης μεταξύ ανδρικής και γυναικείας εργασίας στον κλάδο του εμπορίου. Διάγραµµα 2.28 Ποσοστιαίες (%) µεταβολές στην απασχόληση κατά ηλικιακή οµάδα: β τρίµ. 2013 β τρίµ. 2014 25 20 15 10 2014 Ετήσια έκθεση ελληνικού εμπορίου 5 0-5 -10-15 -20-25 20-24 25-29 30-34 35-39 Άνδρες 40-44 45-49 50-54 55-59 Γυναίκες Ο Πίνακας 2.9 δείχνει τη μέση ηλικία των εργαζομένων στους κλάδους του εμπορίου. Σε όλους τους κλάδους παρουσιάζεται αισθητή αύξηση της μέσης ηλικίας των εργαζομένων και για τα δύο φύλα. Η μόνη κατηγορία που διαφοροποιείται από τη γενική αυτή διαπίστωση είναι η μέση ηλικία των γυναικών μεταξύ 2013-2014. 60-64 Σύνολο Πίνακας 2.9 Μέση ηλικία εργαζομένων Κλάδοι εμπορίου Εμπόριο αυτοκινήτων 2008 2013 2014 Άνδρες 39,0 41,1 41,0 Γυναίκες 36,7 39,1 37,1 Σύνολο 38,7 40,9 40,6 Χονδρικό εμπόριο 2008 2013 2014 Άνδρες 40,5 42,0 42,8 Γυναίκες 39,2 39,5 38,5 Σύνολο 40,1 41,4 41,5 Λιανικό εμπόριο 2008 2013 2014 Άνδρες 40,2 41,8 41,4 Γυναίκες 38,9 40,8 40,5 Σύνολο 39,5 41,3 41,0 Πηγή: ΓΓ ΕΛΣΤΑΤ, ΕΕΔ 2014 Β τριμήνου 3. Από το Διάγραμμα 2.28 παραλείπεται η ηλικιακή ομάδα 15-19 ετών, στην οποία εμφανίζεται μια πολύ μεγάλη ποσοστιαία αύξηση της απασχόλησης, η οποία οφείλεται στα πολύ μικρά επίπεδα απασχόλησης. 66