Πολεοδομική εξέλιξη προσφυγικού συνοικισμού. Μελέτη περίπτωσης Καισαριανής.

Πολεοδομική εξέλιξη προσφυγικού συνοικισμού. Μελέτη περίπτωσης Καισαριανής. Μαριάννα ΚΑΠΟΥΡΑΛΟΥ Αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ mkapouralou@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Πεδίο μελέτης της παρούσας εργασίας είναι ο Δήμος Καισαριανής. Σκοπός της εργασίας είναι να διερευνηθούν οι λόγοι, οι οποίοι μετέτρεψαν ένα προσφυγικό οικισμό που δημιουργήθηκε στα πλαίσια αποκατάστασης των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922, σε μια υπερκατοικημένη και αλλοιωμένη ως προς τον αρχικό της χαρακτήρα περιοχή, με εμφανή όλα τα προβλήματα που συναντάμε σήμερα στον αστικό χώρο. Στόχος της ιστορικής αναδρομής της πολεοδομικής εξέλιξης του Δήμου και της κριτικής παρουσίασης των προτάσεων που εφαρμόσθηκαν, είναι η ανεύρεση των επιπτώσεων της έλλειψης σχεδιασμού και των μελλοντικών τάσεων εξέλιξης της Καισαριανής. ABSTRACT Field study of this work is the City Kessariani. The purpose of this paper is to explore the reasons, which turned a refugee settlement established in rehabilitation of refugees from Asia Minor disaster of 1922 in an overcrowded and altered to its original character area, with all the obvious problems which have been in urban areas. The aim of the historic account of urban development of the municipality and the critical presentation of the implemented proposals, is to find the effects of lack of planning and future development trends of Kessariani. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πόλη είναι μια έννοια πολυδιάστατη. Φαινόμενο κοινωνικό, άμεσα συνδεδεμένο με την ανάγκη του ανθρώπου για οργάνωση σε σύνολα, με σκοπό την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης του. Αν και φαινομενικά κάθε πόλη είναι διαφορετική, εντούτοις το σύνολο των πόλεων χαρακτηρίζεται από ένα κοινό πυρήνα πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών χαρακτηριστικών. Τα στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα της πόλης είναι πολυάριθμα. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας γίνεται μια προσπάθεια διερεύνησης των χαρακτηριστικών αυτών που διαμορφώνουν και μεταλλάσσουν την πόλη μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Συγκεκριμένα, επιλέχθηκε η περίπτωση της Καισαριανής, μιας πόλης μέσα στην πόλη, που κατοικήθηκε μαζικά το 1922 με την εγκατάσταση των προσφύγων, την ίδια περίπου εποχή που το μοντέρνο κίνημα με τη Χάρτα των Αθηνών διατύπωνε προτάσεις και ιδέες για την ευρωπαϊκή πόλη. Εντούτοις η Καισαριανή δημιουργήθηκε μέσα από την ανάγκη γρήγορης εγκατάστασης και αποκατάστασης μιας μάζας ανθρώπων, χωρίς την ύπαρξη ουσιαστικού πολεοδομικού σχεδιασμού. Με τον ίδιο λοιπόν αυθαίρετο τρόπο εξελίχθηκε και επεκτάθηκε χάνοντας τελικά την αρχική ταυτότητά της, γεγονός που βασίζεται τόσο στην έλλειψη σχεδιασμού όσο και στην μη εφαρμογή των σχεδίων που σε διάφορες φάσεις προτάθηκαν. Υπόθεση της εργασίας είναι ότι η Καισαριανή σαν προσφυγικός συνοικισμός παρουσιάζει ιδιαίτερα κοινωνικά, πολιτισμικά, μορφολογικά και πολεοδομικά χαρακτηριστικά. Στόχος της εργασίας αποτελεί η διερεύνηση των διεργασιών εκείνων που είναι υπεύθυνες για την αλλοίωση του χαρακτήρα αυτού.

Σε πρώτη φάση θεωρήθηκε σκόπιμο να γίνει αναφορά στην εγκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων στον Ελλαδικό χώρο γενικά. Στη συνέχεια γίνεται μια παρουσίαση του Δήμου Καισαριανής και μια σύντομη ιστορική αναδρομή. Στην τέταρτη ενότητα αναλύεται η πολεοδομική εξέλιξη της Καισαριανής σε 4 περιόδους που χαρακτηρίζονται από τα αντίστοιχα σχέδια που προτάθηκαν ή/και υλοποιήθηκαν. Τέλος, στην πέμπτη ενότητα διατυπώνονται συμπεράσματα, κατόπιν αξιολόγησης των παραπάνω στοιχείων. 2. Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Το 1922, ως αποτέλεσμα της Μικρασιατικής καταστροφής, ένας τεράστιος αριθμός προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα. Η είσοδος αυτή των Μικρασιατών προσφύγων είναι τέτοιας κλίμακας που ανατρέπει κάθε πληθυσμιακή ισορροπία: σε μια χώρα πέντε εκατομμυρίων κατοίκων προστίθεται ένα κύμα προσφύγων που ο αριθμός τους αγγίζει το ενάμισι εκατομμύριο (Πεντζόπουλος, 1966). Πριν από το 1922 η Αθήνα και ο Πειραιάς αποτελούσαν δύο αλληλεξαρτώμενες, αλλά ξεχωριστές πόλεις: Η Αθήνα λειτουργούσε ως πρωτεύουσα, ενώ ο Πειραιάς συγκέντρωνε τις βιομηχανικές κυρίως δραστηριότητες. Οι πληθυσμοί τους ναι μεν αυξάνονταν, αλλά το κύμα μετανάστευσης προς την Αμερική απέτρεπε μια γρήγορων ρυθμών αστικοποίηση. Η έλευση όμως των προσφύγων οδήγησε σε διπλασιασμό του πληθυσμού της πόλης. Το 1928 στην Αθήνα μόνο το 28,7% του πληθυσμού είναι αυτόχθονες, το 28,2% πρόσφυγες και το 43% εσωτερικοί μετανάστες. Παράλληλα παρατηρείται αύξηση τόσο στον γεωργικό, όσο και στον βιοτεχνικό βιομηχανικό τομέα της ελληνικής οικονομίας, γεγονός που οφείλεται στην αύξηση του εργατικού δυναμικού. Αξίζει να σημειωθεί ότι η απογραφή του 1930 αναφέρει 67.892 βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις, έναντι των 33.704 μονάδων που λειτουργούσαν το 1920. Οι κοινωνικοί και οικονομικοί μετασχηματισμοί της περιόδου ουσιαστικά έθεσαν τα θεμέλια της σημερινής πολεοδομικής διαμόρφωσης της πρωτεύουσας. Οι ανάγκες στέγασης των προσφύγων και των εσωτερικών μεταναστών οδήγησαν στην κατοίκηση των παρυφών της Αθήνας και του Πειραιά, που μέχρι το 1922 δεν είχαν προάστια. Οι τρεις μεγάλες πόλεις της χώρας Αθήνα, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη συγκεντρώνουν το 15% του συνολικού πληθυσμού. Η Αθήνα, όπως και σήμερα, συγκεντρώνει το σύνολο των πολιτικών, οικονομικών και διοικητικών δραστηριοτήτων, ενώ παράλληλα παρατηρείται διόγκωση των διοικητικών μηχανισμών σε ένα κράτος του οποίου η οικονομία πριν ακόμα από την εγκατάσταση των προσφύγων χαρακτηριζόταν από υπερχρέωση του δημοσίου, νομισματική αστάθεια και ανισορροπία των εξωτερικών συναλλαγών(κανετάκης, Μπενέκη, Σαρηγιάννης, 2002). Εικόνα 1. Διάγραμμα εγκατάστασης προσφύγων στην Ελλάδα (ΥΠΕΠΘ) Για την ομαλή αποκατάσταση και ένταξη των προσφύγων κινητοποιούνται διάφοροι δημόσιοι φορείς (υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως, υπουργείο Γεωργίας), ενώ συστήνονται και νέοι οργανισμοί (Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, Επιτροπή

Αποκατάστασης Προσφύγων). Σημαντικό επίσης ρόλο παίζουν η ιδιωτική πρωτοβουλία, καθώς και ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις (αμερικάνικος και σουηδικός Ερυθρός Σταυρός, American Near East Relief). Οι προσπάθειες αποκατάστασης ακολούθησαν δύο βασικές κατευθύνσεις: Καταρχήν δόθηκε έμφαση στην επαγγελματική αποκατάσταση και στη συνέχεια στην στέγαση των προσφύγων. Όσον αφορά στη στέγαση, το έργο ανέλαβε η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ), η οποία λειτουργούσε αυτόνομα. Όπως και οι γενικές προσπάθειες αποκατάστασης, έτσι και η στέγαση πραγματοποιήθηκε πάνω σε δύο άξονες. Έτσι έχουμε από τη μία πλευρά την εγκατάσταση των προσφύγων στον αγροτικό χώρο, και από την άλλη την αστική εγκατάσταση, αν και αξίζει να σημειωθεί, ότι μεγαλύτερη έμφαση δόθηκε στην αγροτική εγκατάσταση (τα 4/5 των διαθέσιμων πόρων δαπανήθηκαν για την εγκατάσταση των προσφύγων στην επαρχία.). Το πρώτο μέτρο που λήφθηκε για την γρήγορη εγκατάσταση των προσφύγων, είναι αυτό της επίταξης ακινήτων. Με το νόμο "Περί επιτάξεως ακινήτων δι' εγκατάστασιν προσφύγων" επιτάσσονται αρχικά περίπου 8.000 κενά ακίνητα, ενώ το μέτρο επεκτείνεται στη συνέχεια και σε ευρύχωρα ακίνητα όπου κατοικούν μικρές οικογένειες. Το μέτρο αυτό δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινό, καθώς οι κατοικίες αυτές δεν επαρκούν, αλλά και λόγω των προβλημάτων που συνεπάγεται η αναγκαστική συμβίωση σε περιορισμένο χώρο. Έτσι, ανατίθεταi στο Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων (ΤΠΠ) η κατασκευή κατοικιών. Τα απαιτούμενα κεφάλαια προέρχονται από δωρεές, εράνους και κληροδοτήματα, ενώ το ΤΠΠ επιχορηγείται και από το κράτος με μορφή δανείων που πρόκειται να αποπληρώσει από τα δικά του έσοδα. Καθώς το Ταμείο ήταν υπεύθυνο κυρίως για την αστική αποκατάσταση των προσφύγων (η αγροτική αποκατάσταση ήταν μέλημα του Υπουργείου Γεωργίας αρχικά και αργότερα της ΕΑΠ), αναγείρει στο Παγκράτι τον πρώτο οργανωμένο συνοικισμό στην περιοχή πρωτευούσης και καθώς το πείραμα κρίνεται επιτυχημένο, το ΤΠΠ προβαίνει στην ανέγερση κατοικιών και σε άλλες περιοχές (Ποδαράδες, Καισαριανή, Κοκκινιά), με κριτήρια επιλογής των συγκεκριμένων περιοχών ότι βρίσκονταν κοντά σε αστικά κέντρα και ότι είχαν νερό! Ωστόσο το ΤΠΠ δεν θα κατασκευάσει έργα υποδομής, με αποτέλεσμα οι συνοικισμοί να παρουσιάζουν πιο πολύ την εικόνα του γκέτο, παρά αυτή ενός σχεδιασμένου οικισμού, ενώ παράλληλα η χωροθέτησή τους εκτός του πολεοδομικού ιστού της πόλης σε συνδυασμό με την έλλειψη δικτύου μεταφορών τους περιθωριοποιεί. Εικόνα 2. Εφημερίδα της εποχής καταγγέλλει τις συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων (Ιστορικό αρχείο Δήμου Καισαριανής) Η ίδρυση της ΕΑΠ το 1923, αποτελεί ουσιαστικά εγγύηση για την Κοινωνία των Εθνών, ώστε να χορηγήσει στη Ελλάδα δάνειο για την αποκατάσταση των προσφύγων. Αντίθετα με το Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων, η διοίκηση της ΕΑΠ υπάγεται κατά το ήμισυ στη ΚτΕ και κατά το άλλο ήμισυ στην ελληνικό κράτος με πρόεδρο τον H. Morgenthau. Όπως αναφέρθηκε, η ΕΑΠ ως το 1927, ασχολείται με την αγροτική

αποκατάσταση. Στη συνέχεια όμως αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου το έργο της αποκατάστασης, τόσο αστικής όσο και αγροτικής. Η ΕΑΠ κινούμενη στα πλαίσια του ΤΠΠ από το 1924 εισάγει ένα σύστημα εκμίσθωσης των κατοικιών το οποίο ένα χρόνο αργότερα θα επεκταθεί και σε πωλήσεις κατοικιών. Το σύστημα αυτό είναι ουσιαστικά που προκαλεί εντάσεις στη σχέση μεταξύ της επιτροπής και των προσφύγων, καθώς οι δεύτεροι θεωρούν ότι οποιαδήποτε οικονομική απαίτηση θα μπορούσε να δικαιολογηθεί μόνο σε περίπτωση που το κράτος τους απέδιδε τις αποζημιώσεις που τους χρωστούσε για τις περιουσίες που είχαν εγκαταλείψει στις πατρίδες τους.(γκιζελή, 1984) Όσον αφορά στην κατασκευή των προσφυγικών κατοικιών, σχεδόν το σύνολο των κατοικιών που κατασκεύασε το ΤΠΠ, ήταν πρόχειρα, ξύλινα καταλύματα κακής κατασκευής και συντήρησης. Η προχειρότητα αυτή στην κατασκευή εντείνει την αίσθηση του προσωρινού κάνοντας τους πρόσφυγες να πιστέψουν ότι η εγκατάσταση στην Ελλάδα είναι κάθε άλλο παρά μόνιμη και ότι σύντομα θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους, κάτι που βέβαια δεν έγινε ποτέ. Η ΕΑΠ από την άλλη πλευρά, σε αντίθεση με το ΤΠΠ, προβαίνει στην κατασκευή πιο μόνιμων ξύλινων κατοικιών. Ωστόσο, η ανάγκη συντήρησης των ξύλινων αυτών κατασκευών οδήγησε την ΕΑΠ σε λύσεις κατασκευής με τοπικά υλικά (πέτρα, σοβά, κεραμίδια), τα οποία αν και πιο ακριβά δεν χρειάζονταν συχνή συντήρηση. Παρά τις προσπάθειες του ΤΠΠ και της ΕΑΠ, οι κατοικίες που κατασκευάζονται δε επαρκούν σε καμία περίπτωση με αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός προσφύγων να αυτοστεγάζεται σε πρόχειρες πλινθόκτιστες κατασκευές. Εικόνα 3. Οι κατοικίες της ΕΑΠ (Ιστορικό αρχείο Δήμου Καισαριανής) Αναφέρονται συνοπτικά οι παρακάτω τύποι προσφυγικών κατοικιών: εγκατάσταση σε ξύλινα παραπήγματα των πολεμικών επανορθώσεων που παραχωρούσε το κράτος, τα λεγόμενα «γερμανικά» (Περιστέρι, Κοκκινιά) εγκατάσταση σε μονώροφα ή διώροφα, απλά ή δίδυμα σπίτια, που κατασκευάζονταν από τους οργανισμούς που αναφέρθηκαν παραπάνω (Νέα Φιλαδέλφεια, Καισαριανή, Βύρωνας, Νέα Ιωνία, Καλλιθέα, Ρέντης, Κοκκινιά) εγκατάσταση σε πρόχειρα παραπήγματα κατασκευής επίσης των οργανισμών αυτών (Κουντουριώτικα, Πεδίο Άρεως, Δραπετσώνα, Καλλιθέα, Σφαγεία, Δουργούτι) εγκατάσταση σε τριώροφες πολυκατοικίες που κατασκεύαζαν η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και το Υπουργείο Πρόνοιας (λεωφόρος Αλεξάνδρας, Στέγη Πατρίδος, Δραπετσώνα, Κερατσίνι) παραχώρηση οικοπέδων, όπου με ιδιωτική πρωτοβουλία έκτιζαν οι πρόσφυγες τις κατοικίες τους (Νέα Ιωνία, Καισαριανή, Κοκκινιά, Κορυδαλλός, Κερατσίνι) εγκατάσταση σε αυθαίρετα παραπήγματα είτε σε εκτός πόλεως περιοχές (Αμφιθέα, Κορυδαλλός, Καλογρέζα, Περισσός, κ.α.), είτε σε κενούς χώρους μέσα στην πόλη (Ιλισσός, Πανόρμου κ.α.), είτε στα εσωτερικά των οικοδομικών τετραγώνων των οργανωμένων μονάδων των τριώροφων πολυκατοικιών (σχεδόν σε όλους τους παραπάνω χώρους). Όσον αφορά την πολεοδομική οργάνωση, στις περιπτώσεις κρατικών παραπηγμάτων ακολουθείται η λογική του ιπποδάμειου συστήματος, όπου τα παραπήγματα διατάσσονται εν

σειρά σε στοίχους και καταλαμβάνουν όλο το διαθέσιμο χώρο, αφήνοντας κάποια κενά «πλατειών» ή κοινόχρηστων λουτρών και εγκαταστάσεων υγιεινής, πλυντηρίων κ.λπ. Στις πολυκατοικίες εφαρμόζονται οι αρχές του Μοντέρνου Κινήματος του Μεσοπολέμου σε κατά στοίχους διατάξεις, συνήθως σε παράλληλες σειρές (λεωφόρος Αλεξάνδρας, Στέγη Πατρίδος, Δραπετσώνα κ.α.), αλλά και σε γωνιακές συνθέσεις με κεντρικούς μεγάλους χώρους (Άγιοι Ανάργυροι, Πειραιάς κ.α.). Στις περιπτώσεις διώροφων κατοικιών ή πολυκατοικιών είτε έχουμε ιπποδάμειο (Σταματάκη, Ρέντη) είτε εκλεκτικιστικές συνθέσεις κηπουπόλεων με κυκλικούς δρόμους και συμμετρικές πλατείες (Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια). Σε περιπτώσεις συνθέσεων που περιβάλλουν το οικοδομικό τετράγωνο αφήνοντας στο κέντρο του ελεύθερο δημόσιο χώρο με κοινόχρηστες λειτουργίες όπως τα πλυντήρια που αναφέρθηκαν, το σύνολο των περιοχών είναι οικοδομικά τετράγωνα ιπποδάμειου συστήματος (Κοκκινιά κυρίως). Όπου διανέμονται οικόπεδα ακολουθείται το ιπποδάμειο σύστημα, εκτός αν η τοπογραφία ή ο διαθέσιμος χώρος δεν το ευνοούν (Καισαριανή, Νέα Ιωνία, Κορυδαλλός κ.α.). Στα αυθαίρετα των οικιστών γίνεται ό,τι και σε κάθε άλλη αυθαίρετη δόμηση στην Αθήνα, προσπάθεια διανομής της κατειλημμένης γης, όπου ενστικτωδώς αφήνονται ελάχιστες ελεύθερες δίοδοι σε ένα γενικό «ιπποδάμειο» σύστημα, που συνήθως είναι προέκταση των παρυφών της πόλης όπου προσκολλώνται τα αυθαίρετα.(σαρηγιάννης, Παπαδοπούλου, 2007) Εικόνα 4. Οι κατοικίες της ΕΑΠ. Διακρίνονται τα υλικά κατασκευής (Ιστορικό αρχείο Δήμου Καισαριανής) Είναι γεγονός ότι η είσοδος των προσφύγων επιταχύνει τις διαδικασίες διατύπωσης πολεοδομικής νομοθεσίας η οποία κατά βάση υφίσταται μόλις από το 1914. Ήδη το 1917 ο υπουργός Συγκοινωνίας Α. Παπαναστασίου, μετά την αντίδραση που ακολούθησε την ανέγερση της επταώροφης με μπετόν αρμέ οικοδομής Γιάνναρη, στη συμβολή Όθωνος και Φιλελλήνων, είχε προκαλέσει την ψήφιση του νόμου 858 που ρύθμιζε τα οικοδομικά ύψη. Το πρώτο διάταγμα «Περί υψών» εκδόθηκε δύο χρόνια αργότερα και όριζε ως επιτρεπόμενο ύψος τα 12/10 του πλάτους της οδού και μέγιστο τα 22 μ. Τον Αύγουστο του 1922 άλλο διάταγμα όριζε ως ελάχιστο επιτρεπόμενο ύψος ορόφων στο κέντρο της πόλης τα 3 μ. και μέγιστο ύψος για την οικοδομή τα 22 μ. Η περίοδος 1922-1930 είναι εξαιρετικά γόνιμη από πλευράς νομοσχεδίων. Το 1926 αναφέρονται 130 νόμοι και 525 νομοθετικά διατάγματα, σε αντίθεση με την περίοδο 1913-1922 όπου τα νομοθετήματα ήταν 320 (Γκιζελή, 1984). Το νομοθετικό διάταγμα 12.5.1923 «Περί ανεγέρσεως ευθηνών κατοικιών», οι οποίες προορίζονται για τους ανάπηρους πολέμου, τους υπαλλήλους, τους συνταξιούχους, τους εργάτες, τους πρόσφυγες και «τας απορωτέρας ιδίως κοινωνικάς τάξεις», αν και σημαντικό ως πρώτη προσπάθεια που απευθύνεται όχι μόνο στους πρόσφυγες αλλά και στα γηγενή κατώτερα κοινωνικά στρώματα, χρειάστηκε στη συνέχεια λεπτομερέστερη διατύπωση. Στις 17.7.1923 δημοσιεύεται το θεμελιώδες νομοθετικό διάταγμα «Περί σχεδίων πόλεων, κωμών και συνοικισμών του κράτους και οικοδομής αυτών» που για πρώτη φορά αντιμετωπίζει συνολικά την ανάπτυξη της πόλης. Δυστυχώς με το άρθρο 20 του νόμου 3714 / 24.12.28 που ισχύει για μία τετραετία, γίνεται δυνατή η χορήγηση άδειας «προς ανέγερσιν οικημάτων μονίμων ή προσωρινών δι αστικήν εν γένει εγκατάστασιν

προσφύγων και άνευ της τηρήσεως της νομοθεσίας περί σχεδίου πόλεων». Με το άρθρο 40 του ΝΔ 17.7 / 16.8 «επιτρέπεται η αναγκαστική απαλλοτρίωση με σκοπό την ίδρυση πλήρων συνοικισμών, όταν το επιβάλλει ανάγκη (εγκατάσταση προσφύγων ή αστέγων λόγω σεισμού, πλημμύρας ή θεομηνίας, κρίση κατοικίας από οποιοδήποτε λόγο κτλ.)». Το βασιλικό διάταγμα «Περί απαλλοτριώσεως ακινήτων διά την ανέγερσιν ευθηνών οικιών» της 10.11.1923 και το «Περί συστάσεως συνεταιρισμού δημοσίων υπαλλήλων προς ανέγερσιν ευθηνών οικιών» της 15.11.1923 εισάγουν το νέο θεσμό των οικοδομικών συνεταιρισμών αλλά και εγκαινιάζουν την πρακτική ιδιαίτερης μεταχείρισης κοινωνικών ομάδων σε ό,τι αφορά την αστική δόμηση στον ελλαδικό χώρο. Ο Τσαγρής σχολιάζει την κατάσταση που επικρατεί: «Διά την οικοδόμησιν παραχωρείται πάσα Κρατική ευκολία ένεκεν της επιτακτικής ανάγκης της στεγάσεως (των προσφύγων). Τόσον, ώστε πλείστοι γηγενείς, προκειμένου να οικοδομήσουν, κατορθώνουν, νομιμότατα, να προσφυγοποιηθούν, διά να απολαύσουν των ευκολιών της οικοδομήσεως» Ένα άλλο μέτρο που πιθανότατα ψηφίζεται για να διευκολύνει το έργο της ΕΑΠ, η οποία, όπως ήδη αναφέρθηκε, αντιμετωπίζει προβλήματα με την πώληση των διαμερισμάτων της, είναι το νομοθετικό διάταγμα «Περί της κατ ορόφους ή διαμερίσματα ιδιοκτησίας» της 19.3.1927, που με τροποποιήσεις θα μετασχηματιστεί στο νόμο 3471 / 4.1.1929 «Περί της ιδιοκτησίας κατά ορόφους» και θα εισαγάγει το θεσμό της οριζόντιας ιδιοκτησίας αντί της ιδιοκτησίας κατά οικόπεδο, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στην ανέγερση πολυκατοικιών. Στις 14.7.1927 δημοσιεύεται ο νόμος «Περί συστάσεως οικοδομικών συνεταιρισμών αστών προσφύγων», που μετά από διάφορες προσθήκες θα κυρωθεί ως νόμος 3875/7.1.1929 και θα αποτελέσει τη νομοθετική βάση του ζητήματος. Ως το 1933 συστήνονται περισσότεροι από 320 προσφυγικοί οικοδομικοί συνεταιρισμοί με 10.500 μέλη. Επίσης με τον νόμο 5204/1931 «Περί ιδρύσεως εργατικής εστίας» συστήνεται ως ΝΠΔΔ η «Εργατική Εστία» με σκοπό την ανέγερση κτηρίων για την εγκατάσταση των επαγγελματικών οργανώσεων των εργατικών στρωμάτων. Στο μεταξύ η ΕΑΠ από το 1926 επεξεργάζεται δικό της οικοδομικό κανονισμό αναλαμβάνοντας στην πράξη ρόλο «πολεοδόμου». Δημοσιεύεται, τέλος, ο κρατικός Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΓΟΚ) με το νόμο 3741 της 17.9.1929. O κανονισμός ακολουθεί τις κατευθύνσεις που είχε θέσει ο Hébrard ήδη από το 1910 και παίρνει την τελική του μορφή μετά από επεξεργασία από τον Δημητρακόπουλο, ανώτατο υπάλληλο στο υπουργείο Μεταφορών, με το ΝΔ της 3.4.1929. Ωστόσο η εφαρμογή του θα συναντήσει αντιδράσεις (Γεωργακοπούλου, 2002). Συμπερασματικά μπορεί κανείς να παρατηρήσει πως κάτω από την πίεση των περιστάσεων μπήκαν τα θεμέλια για τους σημαντικότερους πολεοδομικούς νόμους, διαιωνίστηκε ωστόσο μια επικίνδυνη τακτική: με το πρόσχημα της ιδιαιτερότητας της κοινωνικής ομάδας των προσφύγων, νομιμοποιήθηκε η καταστρατήγηση των νομοθεσιών από το ίδιο το κράτος-νομοθέτη-εκσυγχρονιστή. Το κράτος, αν δεν προέβλεψε, ανέχτηκε πάντως την κατάσταση που διαμορφωνόταν, από τη μία επειδή κάλυπτε την αδυναμία του να εφαρμόσει συγκεκριμένη πολιτική σε ένα πολύ ευαίσθητο θέμα, την κοινωνική κατοικία, και από την άλλη για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας, καθώς οι κατά καιρούς «διορθωτικές» ρυθμίσεις-νομιμοποιήσεις της αυθαιρεσίας αποτέλεσαν έναν από τους κύριους τρόπους ενσωμάτωσης των λαϊκών στρωμάτων, ενώ παράλληλα συντηρούσαν την πελατειακή εξάρτησή τους μέσω των κομμάτων. Θα πίστευε κανείς ότι αυτό το κίνημα αστικοποίησης στον ελλαδικό χώρο θα ήταν μια ευκαιρία για εφαρμογή πολεοδομικού σχεδιασμού σε μια ευρύτερη κλίμακα. Η αυτονομία όμως των φορέων, αλλά και η έλλειψη συντονισμού, αποτρέπει μια συνολική πολιτική στο ζήτημα της στέγασης. Αν και γίνονται προσπάθειες οργανωμένης εγκατάστασης, οι αρμόδιοι δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στον έλεγχο της απασχόλησης των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν μετά το 1922 στα αστικά κέντρα και όχι στην εκπόνηση ενός γενικού σχεδίου για την επέκταση της πόλης (Κατσάπης, 2003). Στα πλαίσια αυτά, στην Αθήνα παρατηρείται

εγκατάσταση των προσφύγων σε περιοχές γύρω από βιομηχανίες (Ταύρος, Δουργούτι, Κοκκινιά, Δραπετσώνα)(Σαρηγιάννης, 2000). Εικόνα 3. Οι προσφυγικές συνοικίες της Αθήνας και του Πειραιά (Σαρηγιάννης, 2000) Η Αθήνα του 1922 μόλις που ξεπερνά τις 200.000 κατοίκους και παρουσιάζει πρόβλημα στέγασης πριν από την έλευση των Μικρασιατών ( Γεωργακοπούλου, 2002). Έτσι, δημιουργούνται νέοι οικισμοί εκτός ορίων πόλης (Βύρωνας, Υμηττός, Νέα Καλλικράτεια), χωρίς τις απαραίτητες υποδομές, με βασικά κριτήρια την ύπαρξη ελεύθερου χώρου και ενίοτε και την ύπαρξη νερού. Ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς της περιόδου 1925-1930 είναι η Καισαριανή. 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Η Καισαριανή ανήκει στους δήμους της ανατολικής Αθήνα, βρίσκεται σε απόσταση τριών χιλιομέτρων από το κέντρο της Αθήνας σε υψόμετρο 130 μέτρων στις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού. Συνορεύει βόρεια με τους Δήμους Ζωγράφου και Αθηναίων, ανατολικά με τον Υμηττό, νότια με το Δήμο Βύρωνος και Αθηναίων (Παγκράτι) και δυτικά πάλι με το Δήμο Αθηναίων. Η συνολική έκταση του Δήμου Καισαριανής, σήμερα, είναι 8.500 περίπου στρέμματα, από τα οποία τα 7.500 είναι ορεινή περιοχή και πράσινο και τα 1.000 κατοικημένοι και κοινόχρηστοι χώροι. Η πραγματική κατοικήσιμη έκταση είναι 780 περίπου στέμματα. Η Καισαριανή έχει σχήμα τριγωνικό με βάση την κεντρική λεωφόρο και τις άλλες οριζόντιες και κάθετες οδούς προς αυτή. Ο πληθυσμός της, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, είναι περίπου 26.500, αλλά στην πραγματικότητα αυτός υπερβαίνει τις 35.000 (Δήμος Καισαριανής). Εικόνα 4. Ο Δήμος Καισαριανής στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθηνών (Wikipedia)

3.1. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Λίγα χρόνια πριν την εγκατάσταση των προσφύγων η Καισαριανή δεν ήταν ιδιαίτερα θελκτική για κατοικία και ίδρυση οικισμού: τοποθεσία δασώδης, βραχώδης και ερημική με άγρια βλάστηση που τη διέσχιζε ο Ηριδανός. Μάλιστα το 1917 με απόφαση της δασικής υπηρεσίας του Υπουργείου Γεωργίας οι ορεινές και πεδινές εκτάσεις του Υμηττού χαρακτηρίζονται αναδασωτέες, μια απόφαση που ποτέ δεν εφαρμόστηκε λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής και της εγκατάστασης των προσφύγων. Στην απογραφή του 1920, όπου η Καισαριανή αναγνωρίστηκε ως οικισμός της Αθήνας, ο πληθυσμός της, σύμφωνα με τα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας, έφθανε μόλις τα 11 άτομα κυρίως κτηνοτρόφοι που δεν ήταν μόνιμοι στην περιοχή, αλλά διέθεταν προσωρινά καταλύματα και κατέφευγαν σ' αυτά ανάλογα με τις εργασίες τους. Ο μοναδικός μόνιμος κάτοικος της περιοχής που αναφέρεται ήταν ο μακεδονομάχος οπλαρχηγός Έξαρχος, ο οποίος είχε την κατοικία του κοντά στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο "Κάραβελ". Μέχρι την εγκατάσταση των προσφύγων η περιοχή της Καισαριανή, στα σημεία που δεν ήταν βοσκότοπος, χρησιμοποιούταν κατά κύριο λόγο από το στρατό, ενώ εξυπηρετούσε και ανάγκες του κράτους. Συγκεκριμένα στην περιοχή Αγίου Νικολάου υπήρχαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις (αποθήκες υλικού πολέμου και τρεις κρατικές φαρμακαποθήκες), ενώ στην ίδια περιοχή βρίσκονταν και οι στάβλοι της εθνικής φρουράς. Ανατολικά της Μονής Καισαριανής ήταν εγκατεστημένη η στρατιωτική μονάδα χημικού πολέμου, στο ύψος του σημερινού νεκροταφείου υπήρχαν στρατώνες, ενώ το 1919 ιδρύεται και το νοσοκομείο Συγγρού (Τζόκας, 1998). Εικόνα 5. Σε πρώτο πλάνο οι στήλες του Ολυμπίου Διός, στο κοίλωμα στον βραχώδη λόφο βρίσκεται το Καλλιμάρμαρο, αριστερά ο χώρος που αργότερα δημιουργήθηκε η Καισαριανή, μέσα 19ου αι. (Ιστορικό αρχείο Δήμου Καισαριανής) 4. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ 4.1. ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1922 1950 Το 1922 οι πρόσφυγες που φτάνουν στην Αθήνα και τον Πειραιά καταυλίζονται πρόχειρα στο Σύνταγμα προσδοκώντας βοήθεια. Βλέποντας ότι η βοήθεια αυτή καθυστερεί ή δεν πρόκειται να φτάσει, ένας σημαντικός αριθμός προσφύγων από τα Βουρλά και το Σιβρισάρι κατόπιν μεσολάβησης του Βουρλιώτη ανθυπολοχαγού Μπερκάντζα εγκαθίσταται σε σκηνές στην περιοχή δίπλα στο νοσοκομείο Συγγρού, θέτοντας με τον τρόπο αυτό το "θεμέλιο λίθο" για τη δημιουργία του μετέπειτα συνοικισμού της Καισαριανής (Τζόκας, 1998).

Εικόνα 6. Η εγκατάσταση στη Καισαριανή κατά την πρώτη οικιστική περίοδο (Τζόκας, 1998). Το 1923, αρκετούς μήνες μετά την προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων στο συνοικισμό Συγγρού, ιδρύεται όπως αναφέρθηκε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων. Σκοπός του ήταν η επίλυση του στεγαστικού ζητήματος, καθώς πλέον με την υπογραφή της συνθήκης της Λοζάνης κατέστη σαφές ότι η εγκατάσταση των Μικρασιατών δεν ήταν προσωρινή. Το Τ.Π.Π στα πλαίσια λειτουργίας του, αναλαμβάνει το σχεδιασμό τεσσάρων περιοχών της Αττικής ως μόνιμο τόπο εγκατάστασης των προσφύγων: την Καισαριανή, το Βύρωνα, την Νέα Ιωνία και την Κοκκινιά, με την επίσημη αιτιολογία ότι βρίσκονται κοντά στην Αθήνα και τον Πειραιά, γεγονός που διευκολύνει την χωροθέτηση και ομαλή ένταξή τους στον υφιστάμενο αστικό ιστό. Διακρίνουμε δηλαδή στο έργο του Τ.Π.Π την διαδικασία που είναι γνωστή ακόμα και σήμερα στην Ελλάδα, όπου ο σχεδιασμός δεν προηγείται, αλλά έπεται της ανάπτυξης της πόλης. Είναι γεγονός ότι η χωροθέτηση των προσφυγικών οικισμών δεν έγινε με κριτήριο τις καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης, αλλά εξυπηρετούσε πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Σε πολιτικό επίπεδο το κυβερνόν κόμμα των φιλελεύθερων επιδιώκει να εκμεταλλευτεί το προσφυγικό στοιχείο για να εξασφαλίσει εκλογική νίκη έναντι του λαϊκού κόμματος, στόχος που επιτυγχάνεται με την πληθυσμιακή πυκνότητα των εκλογικά κρίσιμων περιφερειών: η εγκατάσταση των προσφύγων στην Καισαριανή σημαίνει ενίσχυση των φιλελεύθερων ψήφων σε μια περιοχή που διοικητικά ανήκει στη Αθήνα. Από την άλλη πλευρά, σε οικονομικό επίπεδο, η χωροθέτηση οικισμών κοντά σε βιομηχανικές περιοχές σήμαινε για την άρχουσα τάξη πληθώρα φτηνού εργατικού δυναμικού. Τον Μάιο του 1923, σύμφωνα με σχέδια που εκπονεί το Τ.Π.Π, ξεκινά η πρώτη οικιστική περίοδος της Καισαριανής. Συγκεκριμένα, κατασκευάζονται 500 ξύλινα παραπήγματα και 1.000 πλινθόκτιστα δωμάτια από την ανατολική πλευρά της Φαρμακαποθήκης προς τη λεωφόρο Υμηττού, τα οποία κατέληγαν στη σημερινή λεωφόρο Εθνικής Αντιστάσεως δίπλα στο ρέμα του Ηριδανού. Η χάραξη των οικοδομικών τετραγώνων γινόταν σε υποτυπώδες Ιπποδάμειο σύστημα, προσαρμοσμένο στο φυσικό ανάγλυφο της περιοχή, ενώ στο κέντρο του οικοδομικού τετραγώνου τοποθετούνταν οι κοινόχρηστες λειτουργίες. Το πλάτος των δρόμων ήταν το ελάχιστο δυνατό, καθώς δεν υπήρχε πρόβλεψη διέλευσης οχημάτων που να συνδέουν τον οικισμό με το κέντρο της πόλης, ενώ υποδομές όπως δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης ήταν ανύπαρκτα. Σαφώς στα πλαίσια αυτά, που δεν ικανοποιούσαν τις στοιχειώδεις ανάγκες, δεν προβλέπονταν δημόσιοι υπαίθριοι χώροι, ενώ τα κενά των οικοδομικών τετραγώνων και οι ίδιοι οι δρόμοι λειτουργούσαν ως υποδοχείς της κοινωνικής ζωής των κατοίκων. Στα τέλη του 1923 με το ΤΠΠ να μην μπορεί πλέον να ανταπεξέλθει, ιδρύεται η ΕΑΠ, που αποτελούσε και εγγύηση για την ΚτΕ ώστε να χορηγήσει στη Ελλάδα δάνεια για την προσφυγική αποκατάσταση. Όμως η συνολική αποκατάσταση που διακήρυττε η ΕΑΠ δεν επιβεβαιώθηκε και στη πράξη: η στέγαση των προσφύγων συνεχιζόταν με την ίδια προχειρότητα όπως επί εποχής ΤΠΠ. Στα πλινθόκτιστα προστίθενται τώρα και διώροφες κατοικίες κατά μήκος της κεντρικής λεωφόρου. Ο συνοικισμός αρχίζει να επεκτείνεται προς τον Υμηττό.

Ο πληθυσμός της Καισαριανής στα τέλη της δεκαετίας του 20 αριθμεί περίπου 16.000 κατοίκους σε μια μικρή πυκνοκατοικημένη περιοχή. Οι κάτοικοι επικαλούμενοι τις κακές συνθήκες υγιεινής στον οικισμό, ζητούσαν την επέκταση αυτού στο τμήμα δεξιά της κεντρικής λεωφόρου μέχρι το Σκοπευτήριο. Κατόπιν αδράνειας του κράτους κατέλαβαν οι ίδιοι την περιοχή. Το κράτος δεν είχε πλέον άλλη λύση από το να απαλλοτριώσει και επίσημα την περιοχή Σκοπευτηρίου. Για άλλη μια φορά η αρμόδιοι αναλογιζόμενοι το πολιτικό κυρίως κόστος υποκύπτουν στις πιέσεις. Δεν προβαίνουν στην εκπόνηση ενός συνολικού σχεδίου που θα προβλέπει και θα καθορίζει την οικιστική ανάπτυξη, παρά επιτρέπουν την ανεξέλεγκτη εξάπλωση του συνοικισμού. 4.2 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1950-1970 Όπως είναι αναμενόμενο, τα πρώτα χρόνια μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, λίγες ενέργειες έγιναν για την αισθητική ή πολεοδομική εξέλιξη της Καισαριανής. Σε μια χώρα με ανοιχτές ακόμα τις πληγές του Παγκοσμίου και εν συνεχεία το Εμφυλίου πολέμου, πρωταρχικό ρόλο δεν έπαιξε η ανάπλαση οποιουδήποτε οικισμού. Η μόνη επέμβαση κατά την δεκαετία το 50 είναι η κατεδάφιση των παραπηγμάτων στην περιοχή Αγίου Νικολάου και η αντικατάστασή τους από πολυκατοικίες το 1964 (πολυκατοικίες της Φρειδερίκης). Η κατασκευή των πολυκατοικιών δεν ακολούθησε ένα ευρύτερο πολεοδομικό σχεδιασμό για την περιοχή, ενώ στα παραπήγματα που δεν κατεδαφίστηκαν εγκαταστάθηκαν κάτοικοι από άλλες περιοχές (Μυτιλήνη, Κερατσίνι) στα πλαίσια του φαινομένου της εσωτερικής μετανάστευσης. Η ανάγκη για ένα πρόγραμμα ανάπλασης και διατήρησης της φυσιογνωμίας της Καισαριανής είχε γίνει αντιληπτή από τα μέσα της δεκαετίας του 60. Οι προτάσεις του δήμου ακολουθούσαν τρεις κατευθύνσεις: α) παροχή κατοικίας που διασφάλιζε ανθρώπινους όρους διαβίωσης, β) δημιουργία ενός σωστού οικιστικού περιβάλλοντος, γ) δημιουργία ενός φορέα για την εξασφάλιση των συμφερόντων των κατοίκων. Το 1966 στα πλαίσια του Ε Πανελλήνιου Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων με θέμα: "Τα προβλήματα της μείζονος περιοχής Αθηνών" τίθεται για άλλη μια φορά το ζήτημα της μελλοντικής επέκτασης της Αθήνας, εννοώντας με τον όρο αυτό, όχι μόνο το Δήμο Αθηναίων, αλλά το ευρύτερο Λεκανοπέδιο. Ήδη η Αθήνα έχει πάρει τρομακτικές διαστάσεις (σύμφωνα με την απογραφή του 1961 ο πληθυσμός της ανέρχεται στο 1.850.000 κατοίκους), αντιστοιχώντας στο 1/4 του συνολικού πληθυσμού της χώρας, ενώ την ίδια εποχή η Ρώμη έχει το 1/25 του πληθυσμού της Ιταλίας, η Μαδρίτη το 1/15, ακόμα και το Παρίσι έχει το 1/6 του πληθυσμού της Γαλλίας. Είναι σαφείς οι ρυθμοί συγκέντρωσης που χαρακτηρίζουν την πρωτεύουσα σε σύγκριση με αντίστοιχα αστικά κέντρα άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Η πρόταση δομής και οργάνωσης της πόλης που αναπτύσσει ομάδα ερευνητών στην εισήγησή της "Δομή των περιοχών κατοικίας και επίδρασή της στο ρυθμιστικό του Λεκανοπεδίου Αθηνών" προέβλεπε αύξηση των κατοίκων στα 5 εκατομμύρια σε χρονικό διάστημα 35-50 χρόνων νούμερα τρομακτικά για την εποχή, αλλά τόσο αληθινά με σημερινά δεδομένα. Το σχέδιο ουσιαστικά βασιζόταν στην αποκέντρωση της Αθήνας, όχι τόσο προς την υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά κυρίως προς τις υπάρχουσες περιοχές κατοικίας του Λεκανοπεδίου, στόχος που επιτυγχανόταν με τη δημιουργία τοπικών κέντρων λειτουργιών (εμπορίου, διοίκησης, εξυπηρέτησης κατοίκων, υγείας, ψυχαγωγίας). Τα τοπικά αυτά κέντρα χωρίζονταν σε έξι κατηγορίες ανάλογα με την πυκνότητα δόμησης, τις επενδύσεις που είχαν πραγματοποιηθεί, τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες κλπ. Σκοπός της ταξινόμησης αυτής ήταν να εξαλειφθούν οι ανισότητες, ώστε τα κέντρα να μην λειτουργούν ανταγωνιστικά, αλλά να ικανοποιούν τις ανάγκες των κατοίκων περιορίζοντας τις μετακινήσεις προς το κέντρο της Αθήνας. Πρόκειται δηλαδή για μια προσέγγιση που βασίζεται στην αποκέντρωση εκεί που υπάρχει πολλή λειτουργία και στη συγκέντρωση εκεί που δεν υπάρχει καθόλου ή ελάχιστα (Διαμαντόπουλος, 1966).

Εικόνα 7. Σχηματική περιγραφή της πρότασης για την ανασυγκρότηση της Αθήνας (προσωπικό αρχείο). Ως μελέτη περίπτωσης επιλέχθηκε η Καισαριανή, που εντάσσεται σύμφωνα με τους μελετητές στην κατηγορία Γ, περιοχές δηλαδή με περιορισμένη έκταση, οικοδομές μέχρι τρεις ορόφους, χωρίς ιδιαίτερες επενδύσεις και κατοίκους χαμηλού ή μεσαίου εισοδήματος. Την εποχή που παρουσιάστηκε η μελέτη, η Καισαριανή από άποψη έκτασης (850 εκτάρια) ανήκει στους μεγαλύτερους δήμους της πρωτεύουσας. Από την έκταση αυτή, τα 650 εκτάρια δεν είναι οικοδομήσιμα, ο αριθμός των κατοίκων ανέρχεται στις 25. 000 σε μια έκταση 86,5 εκταρίων (χωρίς το Σκοπευτήριο και την ελεύθερη έκταση προς τον Υμηττό), με αντίστοιχη μέση πυκνότητα 320 κατ./εκτάριο. Όσον αφορά στις συνθήκες κατοικίας, τα πλινθόκτιστα δεν έχουν συντηρηθεί ολοκληρωτικά από την εποχή κατασκευής τους, ενώ κάποια από αυτά με το καθεστώς της αντιπαροχής έχουν δώσει τη θέση τους σε πολυκατοικίες, ιδίως κοντά στη Φορμίωνος που συνορεύει με το Παγκράτι και είναι δυνατή η εκμετάλλευση των υψηλότερων συντελεστών δόμησης. Σημαντικό κομμάτι της έκτασης του δήμου καταλαμβάνουν οι δρόμοι. Συγκεκριμένα καλύπτουν 28 εκτάρια, το 34,7% της κτισμένης περιοχής και είναι συνολικού μήκους 40 χιλιομέτρων, από τα οποία τα 7 ασφαλτοστρωμένα. Τα έργα υποδομής παραμένουν σε πρωτόγονη κατάσταση. Χαρακτηριστικό της εικόνας του δήμου είναι η έλλειψη κοινόχρηστων και πράσινων χώρων και η πυκνή αν και διώροφη δόμηση, ενώ η περιοχή στα όριά της περιβάλλεται από άλση και πράσινο. Στόχοι της πρότασης ήταν η οργάνωση των περιοχών κατοικίας κατά γειτονιές, η εξασφάλιση του απαραίτητου εξοπλισμού και των απαραίτητων τετραγωνικών ανά κάτοικο, βασική προϋπόθεση για "ευχάριστη και υγιεινή ζωή". Σύμφωνα με τους μελετητές, το προσχέδιο αυτό του ρυθμιστικού Καισαριανής ήταν μια προσπάθεια διατύπωσης ιδεών για μια ανάπλαση πάνω σε συγκεκριμένο παράδειγμα που θα λειτουργούσε ως πρότυπο. Ιδιαίτερη μέριμνα λήφθηκε για την κίνηση των πεζών με το διαχωρισμό πεζόδρομων και δρόμων κυκλοφορίας αυτοκινήτων, με σκοπό το αυτοκίνητο να εξυπηρετεί χωρίς να "διαλύει τα πάντα". Επίσης προτείνεται η κατάργηση της κεντρικής λεωφόρου, που τότε όπως και σήμερα διασπούσε την Καισαριανή και χρησιμοποιούνταν ως μετάβαση προς τον Υμηττό. Σε αντικατάσταση προτείνεται διάνοιξη βασικής αρτηρίας που ακολουθεί το Ηριδανό στα όρια με την Πανεπιστημιούπολη. Η πρόταση αυτή παραπέμπει στο μοντέλο Woonerf με τη δημιουργία ζωνών ήπιας κυκλοφορίας εντός περιοχών κατοικίας. Αρνητικό στοιχείο της πρότασης αυτής ήταν η έλλειψη πρόβλεψης για τη διατήρηση των πλινθόκτιστων, κομμάτι της ιστορίας της περιοχής. Αντ αυτού προβλέπονται νέες κατοικίες μεγάλου ύψους με τους αναγκαίους υπαίθριους χώρους, σύμφωνα με τις επιταγές των

ευρωπαϊκών μοντέλων. Επίσης δεν γίνεται προσπάθεια ένταξης του Ηριδανού στον αστικό ιστό. Οι όποιες προτάσεις επανασύνδεσης της πόλης με το φυσικό περιβάλλον περιορίζονται στο πράσινο μόνο στοιχείο. Παρόλα αυτά το πρόβλημα της πολεοδομικής εξέλιξης της Καισαριανής για πρώτη φορά αντιμετωπίστηκε οργανωμένα και συνολικά και η πρόταση έγινε δεκτή και από τους κατοίκους. Η επιβολή όμως της επταετούς δικτατορίας ανέκοψε οποιαδήποτε προσπάθεια υλοποίησης με αποτέλεσμα η πρόταση να μην εφαρμοσθεί. Εικόνα 8. Πρόταση πολεοδομικής ανάπλασης της Καισαριανής που παρουσιάστηκε στο Ε Πανελλήνιο Συνέδριο Αρχιτεκτόνων (πρακτικά Ε Πανελλήνιου Συνεδρίου Αρχιτεκτόνων, 1966). 4.3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1970-1990 Από το 1974, η Καισαριανή μετατρέπεται σε περιοχή ελκυστική για κατοικία, γεγονός που οφείλεται στην μικρή απόσταση από το κέντρο της Αθήνας και τον κορεσμό των γειτονικών περιοχών. Οι τιμή της γης τινάζεται στα ύψη, ακόμα και στον πυρήνα των προσφυγικών που θεωρείται υποβαθμισμένη περιοχή. Το ζήτημα της ανάπλασης είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Το 1978 δημιουργείται η Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομικού Σχεδιασμού (ΔΕΠΟΣ), σκοπός της οποίας είναι πολεοδομικές παρεμβάσεις για οικιστική ανάπλαση που αποσκοπούν στη γενικότερη βελτίωση και αναζωογόνηση υποβαθμισμένων αστικών περιοχών, μέσα από μια σειρά επεμβάσεων όπως προγράμματα ανάπλασης, μεταφορά συντελεστή δόμησης, επιβολή ειδικών όρων δόμησης. Η ΔΕΠΟΣ σε συνεργασία με το Δήμο Καισαριανής εκπονεί πολεοδομική μελέτη ανάπτυξης και ανάπλασης για ένα τμήμα της περιοχής Αγίου Νικολάου, που προτείνει να κηρυχθεί οικιστική περιοχή. Η παρέμβαση που προτείνεται ακολουθεί πέντε κατευθύνσεις: Την έγκαιρη και οργανωμένη αναβάθμιση της περιοχής Την βελτιωμένη επαναστέγαση των κατοίκων Βελτίωση των πολεοδομικών σταθερών στην περιοχή (πυκνότητα, συντελεστής εκμετάλλευσης, ελεύθεροι χώροι, πράσινο) Δημιουργία συνθηκών ανάπτυξης τριτογενών δραστηριοτήτων και κοινωνικών εξυπηρετήσεων Προσφορά κοινωνικών και λοιπών εξυπηρετήσεων και στην γύρω αστική περιοχή (ΔΕΠΟΣ, 1979)

Η παρούσα μελέτη αναγνωρίζει ότι χωρίς συγκεκριμένες παρεμβάσεις η περιοχή θα αναπτυχθεί με τη μέθοδο της αντιπαροχής, χωρίς πρόβλεψη ελεύθερων χώρων και χώρων εξυπηρετήσεων, ενώ η αύξηση της πυκνότητας θα γίνει κατά τέτοιο τρόπο ώστε δεν θα ικανοποιούνται παρά οι στοιχειώδεις ανάγκες των κατοίκων. Αντιλαμβάνεται τα προβλήματα που θα προκύψουν μελλοντικά από την άνευ σχεδιασμού επέκταση και ανοικοδόμηση, αναφέροντας ωστόσο πολύ συνοπτικά τους τρόπους αντιμετώπισης της κατάστασης αυτής. Παράλληλα αντιμετωπίζει την περιοχή μελέτης σαν ένα αυτόνομο οργανισμό, αποκομμένο από την υπόλοιπη Καισαριανή και δεν την μελετά σαν ένα τμήμα όλο του Δήμου. Η δε προτεινόμενη επέκταση της Λεωφόρου Υμηττού λειτουργεί σαν ισχυρότατο όριο που αποκόβει ακόμα περισσότερο την περιοχή. Το 1983 στα πλαίσια της πολεοδομικής ανασυγκρότησης της Αττικής το ΥΠΕΧΩΔΕ αναθέτει στην ομάδα μελετητών ΚΕΠΑΜΕ ΑΘΗΝΑ 83 πολεοδομική μελέτη αναθεώρησης 5 Δήμων της Αθήνας μεταξύ των οποίων και η Καισαριανή. Η μελέτη αυτή ουσιαστικά βασιζόταν στις κατευθύνσεις της εισήγησης που είχε γίνει το 1966 στο Συνέδριο Αρχιτεκτόνων (δύο από τους μελετητές συμμετείχαν και ως εισηγητές στο συνέδριο του 1966). Ορίζει ως βασική πολεοδομική μονάδα την γειτονιά, με σκοπό την καλύτερη προσέγγιση των προβλημάτων της περιοχής. Δεδομένου ότι η Καισαριανή έχει τρία μέτωπα τα οποία δεν επιτρέπουν την περαιτέρω εξάπλωση της (Δήμος Ζωγράφου, Δήμος Βύρωνα, Υμηττός), προτείνει την μέγιστη αξιοποίηση της υπάρχουσας οικιστικής ζώνης με όρους που ακολουθούν τα διεθνή πρότυπα (κοινωνικός εξοπλισμός, ελάχιστο πράσινο ανά κάτοικο, μείωση του συντελεστή δόμησης). Επίσης, για την ενοποίηση των δύο περιοχών που βρίσκονται εκατέρωθεν της κεντρικής λεωφόρου, προτείνεται η πεζοδρόμηση αυτής κατά το ήμισυ, ώστε να πάψει να λειτουργεί ως κεντρική αρτηρία και παράλληλα να αποτελέσει βασικό άξονα κίνησης των πεζών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μελέτη αυτή αντιμετωπίζει την Καισαριανή σαν πολεοδομική ενότητα και σε σχέση με τις γειτονικές περιοχές και δεν προτείνει λύσεις για μεμονωμένα τμήματα του Δήμου (ΚΕΠΑΜΕ ΑΘΗΝΑ 83, 1986). Η μελέτη αυτή έγινε δεκτή τόσο από το Δήμο όσο και από τους κατοίκους. Η εμφάνιση όμως ιδιοκτησιακών και οικονομικών εμπόδιζαν την έναρξη του έργου. Η έλλειψη τίτλων ιδιοκτησίας και η χρηματοδότηση του έργου ήταν τα βασικότερα εμπόδια στο δρόμο προς την υλοποίηση, που κατόπιν διετούς στασιμότητας κατάληξε στην ανάπλαση ενός μόλις τετραγώνου. Η κατασκευή του Ο.Τ 21 σήμανε και το τέλος του οράματος για την ανάπλαση της Καισαριανής. Μια τελευταία προσπάθεια έγινε το 1991 στα πλαίσια του προγράμματος RESITE της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το πρόγραμμα αυτό χρηματοδοτούσε την ανάπλαση προβληματικών περιοχών της Ευρώπης, εφόσον πληρούσαν τις προϋποθέσεις. Η μελέτη ανάπλασης όμως της Καισαριανής δεν προκρίθηκε, καθώς επιλέχτηκαν κάποιες περιοχές της Πορτογαλίας. 4.4 Η ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ ΣΗΜΕΡΑ Η σημερινή μορφή της Καισαριανής σε καμία περίπτωση δεν παραπέμπει στον μικρό προσφυγικό συνοικισμό του 1923. Τα πλινθόκτιστα, κομμάτι της ιστορίας της Καισαριανής, είναι πλέον ελάχιστα και ακατοίκητα, σχεδόν ανύπαρκτα δίπλα στις πολυώροφες πολυκατοικίες που χτίζονται. Η ανοικοδόμηση της δεκαετίας του 80 άλλαξε την δομή και τη σύνθεση του πληθυσμού του Δήμου. Η ελκυστική θέση της Καισαριανής και η γειτνίασή της με την Πανεπιστημιούπολη, τον Υμηττό και το άλσος του σκοπευτηρίου λειτούργησαν σαν πόλος έλξης για την εγκατάσταση μεσαίων στρωμάτων ενώ στα λίγα προσφυγικά και τις εργατικές πολυκατοικίες κατοικούν πλέον οικονομικοί μετανάστες και όσοι από τους παλιούς κατοίκους δεν είχαν τη δυνατότητα αγοράς ενός "πολυτελούς κατασκευής" διαμερίσματος με θέα το άλσος.

Τα προβλήματα στην περιοχή είναι αυτά που είχαν προβλεφθεί από το 1966: έλλειψη κοινόχρηστων χώρων, υποβάθμιση των υπαρχόντων ελεύθερων χώρων, εξάπλωση του συνοικισμού μέχρι τους πρόποδες του Υμηττού, στενοί δρόμοι χωρίς πρόβλεψη για την κίνηση των πεζών, εξάντληση του ισχύοντος συντελεστή δόμησης με αποτέλεσμα την υπερεκμετάλλευση της γης. Με τα δεδομένα αυτά η Καισαριανή όχι μόνο έχει χάσει την φυσιογνωμία της. Αυτό στο οποίο σίγουρα έχει αποτύχει είναι να εξασφαλίσει στους κατοίκους της τις απαραίτητες συνθήκες διαβίωσης. Εικόνα 9. Η ανεπιτυχής συνύπαρξη προσφυγικών και "μοντέρνων" πολυκατοικιών, αποτέλεσμα της έλλειψης πολιτικής για την προστασία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος (Τζόκας, 1998). 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Καισαριανή δεν διαφέρει από άλλους προσφυγικούς συνοικισμούς ως προς τον τρόπο που δημιουργήθηκε, αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε. Αποτέλεσμα της επιτακτικής ανάγκης στέγασης των προσφύγων, ακολούθησε τις γνωστές για τα ελληνικά δεδομένα διαδικασίες: ιδιωτική πρωτοβουλία, έλλειψη κρατικής μέριμνας, πολιτικά και κομματικά συμφέροντα, ιδιωτικά συμφέροντα, έλλειψη συνεννόησης μεταξύ των φορέων, μη εφαρμογή σχεδιασμού. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός όπου αυτός υπήρξε, δεν λειτούργησε με τέτοιο τρόπο ώστε να θέσει τις βάσεις για την μελλοντική εξάπλωση του οικισμού, αλλά φρόντισε γρήγορα και με το λιγότερο δυνατό κόστος (είτε αυτό ήταν οικονομικό, είτε πολιτικό) να καλύψει τις απολύτως απαραίτητες ανάγκες των προσφύγων. Με τον ίδιο αυθαίρετο τρόπο οι συνοικισμοί επεκτάθηκαν τις επόμενες δεκαετίες, ελλείψει πολιτικής βούλησης για την εφαρμογή μιας δυναμικής πολιτικής για την προστασία του φυσικού, δομημένου και πολιτισμικού περιβάλλοντος. Το κράτος δεν έπαιξε το ρυθμιστικό ρόλο που του ανήκε, αλλά άσκησε την ελάχιστη δυνατή παρεμβατική πολιτική και αναλογιζόμενο το πολιτικό και κομματικό κόστος ανέχτηκε τις αυθαιρεσίες, ενώ δεν προέβλεψε ή αγνόησε την μελλοντική εξέλιξη της πόλης. Οι νόμοι δεν εφαρμόστηκαν ή τροποποιήθηκαν, ώστε να εξυπηρετούν τα συμφέροντα συγκεκριμένων ατόμων, εις βάρος του κοινωνικού συνόλου. Μέσα στα πλαίσια αυτά και δεδομένης της απαξίωσης του αστικού σχεδιασμού τα τελευταία 80 χρόνια, η προοπτικές εξέλιξης της Καισαριανής δεν μπορεί να διαφέρουν από τη μέχρι σήμερα εξέλιξή της. Η πόλη θα συνεχίσει να αναπτύσσεται κατακόρυφα, μέχρι που οι πιέσεις για προσφορά γης θα "καταπιούν" και τα τελευταία απομεινάρια της ιστορίας της. Το πρόβλημα άλλωστε δεν υπήρξε, όπως αναφέρθηκε, η έλλειψη σχεδίων ή νομοθεσίας, αλλά η μη εφαρμογή αυτών. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός χρειάζεται στην Αθήνα (και κατ επέκταση στην Καισαριανή), όχι για να επιβάλει μορφές σύμφωνα με τα κριτήρια της νεοκλασικής σκέψης, αλλά για να κάνει την πόλη πιο ανθρώπινη, αναδεικνύοντας τη μικρή κλίμακα στο εσωτερικό της μεγάλης (Βλαστός 1997).

ΑΝΑΦΟΡΕΣ Βλαστός Θ. (1997), Προς μια βιώσιμη πρωτεύουσα. Το στοίχημα της αρχιτεκτονικής, Αρχιτέκτονες τεύχος 9/10. Γεωργακοπούλου Φ. (2002), Προσφυγικοί Συνοικισμοί στην Αθήνα και τον Πειραιά, Εσωτερική έκδοση ΙΜΕ, Αθήνα. Γκιζελή Β. (1984), Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα, Εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα. ΔΕΠΟΣ (1979), Προκαταρκτική μελέτη για κήρυξη οικιστικής περιοχής, Αθήνα. Διαμαντόπουλος Γ. (1966), Δομή των περιοχών κατοικίας και επίδρασί της στο ρυθμιστικό του Λεκανοπεδίου Αθηνών, Πρακτικά Ε Πανελλήνιου Συνεδρίου Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, Αθήνα. Ιστοσελίδα Δήμου Καισαριανής Κανετάκης Γ, Μπενέκη Ε., Σαρηγιάννης Γ. (2002), Άγιος Ιωάννης Ρέντη. Η ιστορική και πολεοδομική του εξέλιξη, Έκδοση Δήμου Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Αθήνα. Κατσάπης Κ. (2003), Πέρα από την καταστροφή: Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Εσωτερική έκδοση ΙΜΕ, Αθήνα. ΚΕ.ΠΑ.ΜΕ. ΑΘΗΝΑ 83 (1986), Πολεοδομική μελέτη αναθεώρησης Δήμου Καισαριανής, Αθήνα. Παπαδοπούλου Ε., Σαρηγιάννης Γ. (2007), Η εγκατάσταση των προσφύγων του '22 στο Λεκανοπέδιο Αθηνών. Η σημερινή κατάσταση των προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Αθήνα. Δυνατότητες προστασίας, Άρθρο στο περιοδικό MONUMENTA. Pentzopoulos D. (1966), The Balkan Exchange of Minorities and its Impact on Greece, C Hurst & Co Publishers Ltd, Hurst. Σαρηγιάννης Γ. (2000), Αθήνα 1830-2000. Εξέλιξη-Πολεοδομία-Μεταφορές, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα. Τζόκας Σ. (1998), Καισαριανή. Η φυσιογνωμία μιας πόλης, Εκδόσεις Προμηθευτής Χριστάκης, Αθήνα. http://en.wikipedia.org