«Αδικοπρακτική ευθύνη από την προσβολή του περιβάλλοντος»

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ με θέμα: «Αδικοπρακτική ευθύνη από την προσβολή του περιβάλλοντος» Υπεύθυνη καθηγήτρια: κα. Δέσποινα Κλαβανίδου Λαφτσίδου Στεφανία Α.Ε.Μ. :100500 Θεσσαλονίκη 2013

Σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας, ο άνθρωπος έπρεπε να παλεύει με τη Φύση για να επιβιώσει. Σ αυτόν τον αιώνα, έχει αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι για να επιβιώσει, πρέπει να την προστατέψει. Jacques-Yves Cousteau, 1910-1997, Γάλλος ωκεανογράφος 1

- Ευχαριστίες - Ολοκληρώνοντας τη συγγραφή της παρούσας εργασίας, αισθάνομαι έντονη την ανάγκη να ευχαριστήσω από καρδιάς την κα. Δέσποινα Κλαβανίδου, υπεύθυνη καθηγήτρια για την εκπόνηση της εν λόγω εργασίας, για την υπομονή, την αμέριστη συμπαράσταση και την πολύτιμη βοήθειά της και κυρίως για την εμπιστοσύνη την οποία επέδειξε στο πρόσωπό μου, καθώς και τον κ. Νικόλαο Μπιτζιλέκη, Πρόεδρο του τμήματος Νομικής, για την ευκαιρία που μου έδωσε να ολοκληρώσω την παρούσα εργασία μου. Θερμές ευχαριστίες θέλω να απευθύνω, επίσης, και προς όλους τους καθηγητές με τους οποίους είχα την τιμή να συνεργαστώ κατά τη διάρκεια των σπουδών μου, για όλες αυτές τις γνώσεις τις οποίες γενναιόδωρα μου μεταλαμπάδευσαν, αλλά και προς όλους τους συμφοιτητές μου, έναν προς έναν, για το ταξίδι αυτό που κάναμε παρέα τρία χρόνια τώρα και όλες τις στιγμές που μοιραστήκαμε. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στους γονείς μου και τον αδερφό μου, που παραμένουν πάντα δίπλα μου και με στηρίζουν αγόγγυστα, έμπρακτοι συμπαραστάτες μου σε κάθε μου βήμα. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες..6 1. Εισαγωγή..7 2. Η προστασία του περιβάλλοντος στην ελληνική έννομη τάξη..10 Ι. Η προστασία του περιβάλλοντος στην ελληνική έννομη τάξη γενικά..10 ΙΙ. Η προστασία του περιβάλλοντος στον χώρο του Αστικού Δικαίου ειδικότερα.16 3. Προϋποθέσεις θεμελίωσης ευθύνης από την προσβολή του περιβάλλοντος με βάση την 914 Α.Κ.24 Ι. Συμπεριφορά (πράξη ή παράλειψη) παράνομη 26 Α. Εισαγωγικά 26 Β. Παραβίαση απαγορευτικού ή επιτακτικού κανόνα δικαίου..30 Γ. Παραβίαση της γενικής υποχρέωσης πρόνοιας, ασφάλειας και προστασίας των ιδιωτικών εννόμων αγαθών στις «συναλλαγές»...35 α. Γενικά..35 β. Η συναλλακτική υποχρέωση προστασίας της ζωής, της υγείας και της σωματικής ακεραιότητας ειδικότερα...41 Δ. Η ύπαρξη νόμιμης άδειας της αρχής και ο παράνομος χαρακτήρα της συμπεριφοράς...47 ΙΙ. Συμπεριφορά υπαίτια...50 Α. Εισαγωγικά 50 Β. Μέτρα ασφάλειας και πρόνοιας 53 Γ. Αντιστροφή του βάρους απόδειξης σύμφωνα με τη θεωρία των σφαιρών επιρροής ή περιοχών κινδύνου.....55 ΙΙΙ. Πρόκληση περιβαλλοντικής ζημίας...57 Α. Εισαγωγικά 57 Β. Έννοια και διακρίσεις της περιβαλλοντικής ζημίας..58 α. Η μελλοντική ζημία ειδικότερα..60 β. Η δημιουργία κινδύνου, η πιθανότητα βλάβης και η απώλεια ευκαιρίας ως ζημία.60 Γ. Υπολογισμός της περιβαλλοντικής ζημίας 63 ΙV. Αιτιώδης συνάφεια μεταξύ αφενός της παράνομης και υπαίτιας συμπεριφοράς και αφετέρου του ζημιογόνου αποτελέσματος...64 A. Εισαγωγικά...64 Β. Το πρόβλημα της θεμελίωσης της αιτιώδους συνάφειας και οι προτεινόμενες λύσεις.65 3

α. Η θεωρία της πρόσφορης αιτίας. 66 β. Η θεωρία του σκοπού του κανόνα δικαίου 70 γ. Η αντιστροφή του βάρους απόδειξης σύμφωνα με τη θεωρία των σφαιρών επιρροής ή περιοχών κινδύνου...71 δ. Η υιοθέτηση της εκ πρώτης όψεως απόδειξης...72 ε. Η θεωρία της απώλειας ευκαιρίας...73 στ. Η υιοθέτηση του κριτηρίου της «δημιουργίας κινδύνου» ή της αύξησης της πιθανότητας βλάβης..74 4. Η κατανομή της ευθύνης μεταξύ περισσότερων δυνητικά ευθυνόμενων προσώπων 76 Ι. Εξωτερική σχέση Ευθύνη εις ολόκληρον των ευθυνόμενων προσώπων (άρθρο 926Α.Κ.)...77 ΙΙ. Εσωτερική σχέση Αναγωγή μεταξύ των ευθυνόμενων προσώπων (άρθρο 927Α.Κ.)...78 5. Λόγοι περιορισμού και αποκλεισμού της ευθύνης...79 Ι. Η περίπτωση του συντρέχοντος πταίσματος του ζημιωθέντος.79 ΙΙ. Η περίπτωση της συρροής με τυχαίο γεγονός ή ανωτέρα βία..81 6. Περιεχόμενο ευθύνης.83 Ι. Ευθύνη προς αποζημίωση και παραγραφή της..83 Α. Περιεχόμενο και έκταση της οφειλόμενης αποζημίωσης.85 Β. Χρόνος υπολογισμού της οφειλόμενης αποζημίωσης...86 Γ. Η δυνατότητα αυτούσιας (in natura) αποζημίωσης...87 ΙΙ. Παράλειψη και άρση της προσβολής...88 Α. Παράλειψη της προσβολής...89 Β. Άρση της προσβολής.89 7.Δικονομικά ζητήματα..90 Ι. Η θεμελίωση της ενεργητικής νομιμοποίησης και η ύπαρξη εννόμου συμφέροντος 90 Α. Τάση διεύρυνσης της ενεργητικής νομιμοποίησης και της έννοιας του εννόμου συμφέροντος στις περιβαλλοντικές διαφορές... 91 Β. Η προβληματική της θεμελίωσης της ενεργητικής νομιμοποίησης σε νομικά πρόσωπα και συλλογικούς φορείς εν γένει..93 Γ. «Οικολογική γειτνίαση»: Η ύπαρξη τοπικής εγγύτητας ως κριτήριο για την θεμελίωση της ύπαρξης εννόμου συμφέροντος.97 ΙΙ. Παθητική νομιμοποίηση..99 ΙΙΙ. Δικαιοδοσία...99 ΙV. Υλική και τοπική αρμοδιότητα.100 4

8.Αστική ευθύνη λόγω πρόκλησης περιβαλλοντικής ζημίας ερειδόμενη σε ειδικά νομοθετήματα..101 Ι. Η διάταξη του άρθρου 29 του Ν.1650/1986..101 ΙΙ. Ο Ν.314/1976 με τον οποίο κυρώθηκε η Διεθνής Σύμβαση των Βρυξελλών του 1969 «περί αστικής ευθύνης συνεπεία ζημιών εκ ρυπάνσεως υπό πετρελαίου» 102 ΙΙΙ. Ο Ν. 743/1977 (και πλέον το ΠΔ 55/1998) «περί προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος και ρυθμίσεως συναφών θεμάτων»...104 ΙV. Ο Ν.855/1978 με τον οποίο κυρώθηκε η Διεθνής Σύμβαση της Βαρκελώνης του 1976 «περί προστασίας της Μεσογείου Θαλάσσης εκ της ρυπάνσεως»...105 V. Ο Ν.1147/1981 με τον οποίο κυρώθηκε η Διεθνής Σύμβαση του 1972 «περί προλήψεως ρυπάνσεως της θαλάσσης εξ απορρίψεως καταλοίπων και άλλων υλών και άλλων τινών διατάξεων».106 VI. Το Ν.Δ. 336/1969 με το οποίο κυρώθηκε η Σύμβαση των Παρισίων του 1960 «περί της αστικής ευθύνης εις τον τομέα της πυρηνικής ενεργείας».. 106 VII. Η Διεθνής Σύμβαση του Lugano του 1993, «περί αστικής ευθύνης για ζημίες από δραστηριότητες επικίνδυνες για το περιβάλλον»...107 VIII. Το Π.Δ. 148/2009 «Περιβαλλοντική ευθύνη για την πρόληψη και την αποκατάσταση των ζημιών στο περιβάλλον», με το οποίο ενσωματώθηκε στην εθνική έννομη τάξη η Οδηγία 2004/35/ΕΚ...108 IX. Ο Ν.2251/1994.110 A. Το αρθ.6 του Ν.2251/1994 για την ευθύνη του παραγωγού ελαττωματικών προϊόντων 110 B. Το αρθ.8 του Ν.2251/1994 για την ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες...111 9. Αντί επιλόγου...112 Βιβλιογραφία - Ξένη βιβλιογραφία - Ηλεκτρονικές Πηγές...113 Νομολογία Ξένη νομολογία Νομολογία ΕΔΔΑ...123 5

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΚ Αστικός Κώδικας ΑΠ Άρειος Πάγος Αρμ Αρμενόπουλος ΑρχΝ Αρχείο Νομολογίας Βλ. Βλέπε ΓΟΚ Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός Δ Δίκη ΕΔΔΑ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ειρ Ειρηνοδικείο ΕισΝΑΚ Εισαγωγικός Νόμος του Αστικού Κώδικα ΕλλΔνη Ελληνική Δικαιοσύνη επ. Επόμενα ΕΣΔΑ Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Εφ. Εφετείο Κ.Πολ.Δ Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ΜΠρ Μονομελές Πρωτοδικείο Ν. Νόμος ΝοΒ Νομικό Βήμα Ολ Ολομέλεια ο.π. Όπως παραπάνω Παρ. Παράγραφος ΠερΔικ Περιβάλλον και Δίκαιο ΠΠρ Πολυμελές Πρωτοδικείο σελ. Σελίδα Σ Σύνταγμα ΣτΕ Συμβούλιο της Επικρατείας τ. Τόμος ΤΝΠ Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΧρΙΔ Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου 6

1. Εισαγωγή Όλο και πιο συχνά γίνεται λόγος για την προσβολή του περιβάλλοντος και την άμεση ανάγκη προστασίας του, η οποία, τις τελευταίες δεκαετίες, αποτελεί αντικείμενο έντονου κοινωνικού, επιστημονικού και πολιτικού προβληματισμού, τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο διάβα των αιώνων, ο άνθρωπος απομακρύνθηκε από τη φύση, έπαψε να τη σέβεται και λησμόνησε ότι και ο ίδιος αποτελεί μέρος της. Η αλματώδης αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού, η βιομηχανική επανάσταση, η αστικοποίηση, η πρόοδος της επιστήμης και η καλπάζουσα τεχνολογική εξέλιξη, οι οποίες όμως δεν συνοδεύτηκαν ταυτόχρονα από τη μελέτη των πιθανών αρνητικών επιπτώσεων που θα μπορούσαν να προκαλέσουν στο περιβάλλον, αλλά και η ακόρεστη επιθυμία του ανθρώπου για οικονομική ανάπτυξη, σε συνδυασμό με τη δημιουργία συνεχώς αυξανόμενων αναγκών, πραγματικών και πλασματικών επηρέασαν έντονα το περιβάλλον. Οι ίδιες οδήγησαν τον άνθρωπο στην αλόγιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και των πλουτοπαραγωγικών πηγών, στη συστηματική χρήση ρυπογόνων καυσίμων και χημικών προϊόντων, στην εφαρμογή της πυρηνικής, της βιογενετικής και της ηλεκτρομαγνητικής τεχνολογίας, καθώς και στην παραγωγή όλο και περισσότερων αποβλήτων (οικιακών, βιομηχανικών, τοξικών, πυρηνικών) και αστικών λυμάτων και στην απόθεση τους, χωρίς καμία προφύλαξη, στο περιβάλλον. Η πεποίθηση, ωστόσο, ότι ο άνθρωπος μπορεί να εκμεταλλεύεται το περιβάλλον χωρίς όρους και χωρίς όρια συνοδεύτηκε από μεγάλο περιβαλλοντικό κόστος, το οποίο έχει άμεσες επιπτώσεις και στον ίδιο. Ο πολίτης του 21 ου αιώνα και κυρίως ο κάτοικος των μεγάλων αστικών κέντρων και των βιομηχανικών περιοχών συνειδητοποιεί καθημερινά ότι εξαιτίας της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος, η ποιότητα της ζωής του υποβαθμίζεται, οι ιδιωτικού δικαίου έννομες σχέσεις του διασαλεύονται, η υγεία, ακόμα και η επιβίωση του, όπως και των μελλοντικών γενεών, απειλείται ότι εν τέλει ο θύτης, γίνεται θύμα των ίδιων του των ενεργειών. Ενόψει όλων αυτών, αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι η προστασία του περιβάλλοντος μέσω της διαμόρφωσης ενός κατάλληλου και ενιαίου νομικού πλαισίου αλλά και της διασφάλισης της αποτελεσματικής εφαρμογής του, τόσο σε εθνικό όσο και σε διασυνοριακό επίπεδο, έχει καταστεί αδήριτη ανάγκη και πράγματι γίνονται βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. Για να μπορέσει, όμως, να μιλήσει κάποιος για την προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει πρώτα να ορίσει την έννοια του περιβάλλοντος γενικά και περαιτέρω ως έννομου αγαθού άξιου νομικής προστασίας. Τι είναι λοιπόν το «περιβάλλον» από νομική σκοπιά; Πρόκειται για ένα ενιαίο αγαθό ή μήπως για πολλά επιμέρους έννομα αγαθά άξια προστασίας 1 ; Αναφέρεται 1 Επ αυτού βλ. Παναγοπούλου Μπέκα, Το περιβάλλον ως έννομο αγαθό, 1992, σελ. 119 επ., η ίδια, Ο προσδιορισμός του προστατευόμενου εννόμου αγαθού υπό την ονομασία «περιβάλλον», Αρμ.1994, σελ. 255, με περαιτέρω παραπομπές, Δελλή, Κοινοτικό Δίκαιο Περιβάλλοντος, 1998, σελ. 29. Βλ. επίσης Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 28. 7

στο λεγόμενο «φυσικό» περιβάλλον ή μήπως εκτείνεται και στο τεχνητό ή περαιτέρω και στο ανθρώπινο περιβάλλον 2 ; Η έννοια του περιορίζεται τοπικά 3 ; Προστατεύεται αυτοτελώς, ή εμμέσως, σε συσχετισμό πάντα με τον άνθρωπο 4,5 ; Όπως διαπιστώνεται πολλά είναι τα ερωτήματα τα οποία μπορούν να γεννηθούν επ αυτού, με αποτέλεσμα να μην είναι εύκολο να καθοριστεί μέσα σε λίγες γραμμές κάτι που είναι τόσο πολύπλευρο και δυναμικό. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που και ο ίδιος ο συνταγματικός νομοθέτης απέφυγε να δώσει έναν σαφή ορισμό επ αυτού. Εντούτοις, σήμερα, όταν αναφερόμαστε στο περιβάλλον, εννοούμε γενικά το σύνολο των φυσικών, κοινωνικών, ιστορικών, πολιτιστικών και βιολογικών παραγόντων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και επηρεάζουν άμεσα η έμμεσα την ποιότητα ζωής, την υγεία των ανθρώπων, την οικολογική ισορροπία και την ιστορική και πολιτιστική παράδοση 6. Με άλλα λόγια, ως περιβάλλον νοείται ό,τι περιβάλλει τον άνθρωπο, είτε αυτό ανήκει στο φυσικό περιβάλλον 7, είτε στο τεχνητό περιβάλλον 8. 2 Ο όρος «ανθρώπινο» περιβάλλον χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή προς το «πραγματικό» περιβάλλον. Το ανθρώπινο περιβάλλον απαρτίζεται από τα υποκείμενα του δικαίου, ενώ το πραγματικό, απαρτίζεται από τα αντικείμενα του δικαίου, τα αγαθά και διακρίνεται περαιτέρω στο φυσικό και στο τεχνητό περιβάλλον. Καράκωστας, Περιβάλλον και Δίκαιο Δίκαιο διαχείρισης και προστασίας των περιβαλλοντικών αγαθών 3, 2011, σελ. 1-2, Κλαβανίδου, Προληπτικοί μηχανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος στο σύστημα του αστικού δικαίου, ΕπισκΕΔ Β/1999, σελ. 375-376. 3 Επ αυτού βλ. Παναγοπούλου Μπέκα, Αρμ.1994, σελ. 255-256, με περαιτέρω παραπομπές. 4 Το ερώτημα αυτό αναφέρεται αφενός στην οικολογική (ή οικοκεντρική ή φυσιοκεντρική) και αφετέρου στην ανθρωποκεντρική θεώρηση του περιβάλλοντος. Η πρώτη αναγνωρίζει το περιβάλλον ως ένα έννομο αγαθό, το οποίο έχει αυταξία και πρέπει να προστατεύεται αυτοτελώς, ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Η δεύτερη προκρίνει την προστασία του περιβάλλοντος σε συνάρτηση με τον άνθρωπο, ως μέσο δηλαδή για την προστασία άλλων δημόσιων και ατομικών αγαθών του ιδίου, όπως της ζωής, της υγείας του κλπ. Επ αυτών βλ. περισσότερα σε Καλαβρό, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών και ευθύνη κατά τον Αστικό Κώδικα, 2009, σελ. 24-25, υποσ.6, με περαιτέρω παραπομπές σε ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, ο οποίος μάλιστα σημειώνει ότι οι εν λόγω θεωρίες από δικαιοπολιτική σκοπιά, δεν αναιρούν η μία την άλλη, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται, θέση που έχει υποστηριχθεί και από τον Δελλή, Κοινοτικό Δίκαιο Περιβάλλοντος, 1998, σελ. 29. Βλ. επίσης Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 2-4 με περαιτέρω παραπομπές, Κουτούπα - Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος 3, 2008, σελ. 3-5, Παναγοπούλου Μπέκα, Το περιβάλλον ως έννομο αγαθό, 1992, σελ. 77 επ.. και στην ίδια, Αρμ.1994, σελ. 251 επ., όπου εξετάζεται το θέμα κυρίως από τη σκοπιά του ποινικού δικαίου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, με περαιτέρω παραπομπές σε ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. 5 Συναφής είναι και η ερώτηση εάν η φύση αποτελεί υποκείμενο ή αντικείμενο του δικαίου. Επ αυτού βλ. ενδεικτικά Δεκλερή, Ο δωδεκάδελτος του περιβάλλοντος: εγκόλπιο βιωσίμου αναπτύξεως, 1996, σελ. 47, Χαϊνταρλή, Η φύση υποκείμενο δικαίου;, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική σελίδα: http://www.nomosphysis.org.gr/articles.php?artid=3970&lang=1&catpid=1 του περιοδικού Νόμος και Φύση. 6 http://kpe-drapets.att.sch.gr/gr/ti_einai_to_perivalon.htm 7 Σύμφωνα με το άρθρο 1, παρ.5 του Ν.360/76 ως "φυσικό περιβάλλον" νοείται «ο περιβάλλων τον άνθρωπο χερσαίος, θαλάσσιος και εναέριος χώρος, με τη χλωρίδα, πανίδα και τους φυσικούς πόρους που περιλαμβάνονται σε αυτόν». Με άλλα λόγια, πρόκειται για τα αγαθά τα οποία έχουν δημιουργηθεί χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Πρβλ. Δίκαιο, Η προστασία του περιβάλλοντος στο ιδιωτικό δίκαιο, Συγκριτική θεώρηση ζητημάτων του ελληνικού και γερμανικού δικαίου, 2009, σελ. 51, Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 2. 8 Στην έννοια του τεχνητού περιβάλλοντος ανήκουν τα έννομα αγαθά τα οποία είναι αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας και τα οποία διακρίνονται περαιτέρω σε οικιστικά (οικισμοί, εγγειοβελτιωτικά έργα, συγκοινωνιακά δίκτυα, τηλεπικοινωνιακές διασυνδέσεις, εγκαταστάσεις 8

Στο ελληνικό δίκαιο, το περιβάλλον ταυτίζεται με το σύνολο των αγαθών που συνθέτουν τον ζωτικό χώρο του ανθρώπου και περιλαμβάνει όλα τα φυσικά και τεχνητά αγαθά, χάρη στα οποία δημιουργείται και αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου και τα οποία είναι απαραίτητα για την επιβίωση, την υγιεινή διαβίωση και την εξασφάλιση της ποιότητας ζωής του 9,10. Όπως γίνεται αντιληπτό και από τον ως άνω ορισμό, το περιβάλλον είναι άμεσα συνυφασμένο με τον άνθρωπο, με τα συλλογικά αλλά και ιδιωτικά έννομα αγαθά του. Η προσβολή του λοιπόν, δημιουργεί ευθύνη του βλάπτοντος και συνακόλουθα αξιώσεις του φορέα των ως άνω αγαθών. Η αστική ευθύνη και ειδικότερα η αδικοπρακτική ευθύνη του υπαιτίου της πρόκλησης περιβαλλοντικής ζημίας, καθώς και τα επιμέρους και πλείστα, όπως θα διαφανεί στην πορεία, νομικά προβλήματα που δημιουργούνται επ αυτού, αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας. Ειδικότερα, μετά από μία γενική αναφορά στην προστασία του περιβάλλοντος στο ελληνικό δίκαιο, η διπλωματική αυτή εργασία ασχολείται με τη δυνατότητα εφαρμογής της διάταξης του άρθρου 914 Α.Κ. στις υποθέσεις περιβαλλοντικών προσβολών, εξετάζει τις προϋποθέσεις θεμελίωσης περιβαλλοντικής ευθύνης με βάση την ως άνω διάταξη και αναλύει τα προβλήματα που ανακύπτουν στην προσπάθεια εφαρμογής της, καθώς και τις λύσεις που έχουν προκριθεί από τη θεωρία και τη νομολογία. Μελετά επίσης, τι συμβαίνει στην περίπτωση που υπάρχουν περισσότερα ευθυνόμενα πρόσωπα, εάν υπάρχουν λόγοι περιορισμού και αποκλεισμού της ευθύνης και επιχειρεί να προσδιορίσει το περιεχόμενο της ευθύνης. Η ύπαρξη εννόμου συμφέροντος και η θεμελίωση της ενεργητικής νομιμοποίησης είναι άλλα δύο βασικά θέματα, δικονομικής φύσης αυτή παραγωγής και εκμετάλλευσης μορφών ενέργειας, βιομηχανικές μονάδες κλπ) και σε πολιτιστικά αγαθά (ιστορικά μνημεία, η καλλιτεχνική, τεχνολογική και εν γένει πολιτιστική κληρονομιά). Πρβλ. Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 2, Κλαβανίδου, ΕπισκΕΔ Β/1999, σελ. 376. Άξιο δε αναφοράς είναι ότι στο άρθρο 1, παρ.6 του Ν.360/76 διατυπώνεται ορισμός και για την έννοια του πολιτιστικού περιβάλλοντος σύμφωνα με τον οποίο ο όρος "πολιτιστικό περιβάλλον" αναφέρεται στα «ανθρωπογενή στοιχεία πολιτισμού και χαρακτηριστικά, όπως αυτά διαμορφώθηκαν από την παρέμβαση και τις σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, περιλαμβανομένων των ιστορικών χώρων ως και της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής εν γένει κληρονομιάς της χώρας». 9 Καράκωστας/ Τσεβρένης, Η προστασία του περιβάλλοντος κατά το Ιδιωτικό Δίκαιο, ΧρΙΔ Ε/2005, σελ. 578, Πρβλ. Δίκαιο, Η προστασία του περιβάλλοντος στο ιδιωτικό δίκαιο, 2009, σελ. 50-51, Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 3, με περαιτέρω παραπομπές, Κλαβανίδου, ΕπισκΕΔ Β/1999, σελ. 375, Σταθούλη, Δημόσιο και Ιδιωτικό Δίκαιο: Δύο αλληλοσυγκρουόμενα δίκαια στα πλαίσια της προστασίας του περιβάλλοντος;, ΠερΔικ1/1997, σελ. 31. 10 Παρεμφερείς είναι και οι ορισμοί που έχουν διατυπωθεί σε νομοθετικά κείμενα. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ.1 του Ν.1650/1986, με τον όρο "περιβάλλον" ορίζεται «το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα της ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες.». Σύμφωνα δε με το άρθρο 1 του Ν.1327/1983, "περιβάλλον" «καλείται το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων που ευρισκόμενοι σε στενή αλληλεπίδραση επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία και την ποιότητα της ανθρώπινης ζωής. Ειδικότερα, το περιβάλλον αποτελείται από το χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, τη χλωρίδα, την πανίδα, τα υπόγεια ύδατα, τους φυσικούς πόρους και τα στοιχεία πολιτισμού, όπως αυτά διαμορφώθηκαν από τη δραστηριότητα του ανθρώπου». Αντίστοιχος ήταν και ο ορισμός που διατυπώθηκε για το περιβάλλον στο άρθρο 1 περ. α του Π.Δ.1180/81 (ΦΕΚ293/Α/81), το οποίο όμως καταργήθηκε με το άρθρο 31 παρ.3 του Ν.1650/1986. 9

τη φορά, τα οποία ερευνώνται. Η εν λόγω μελέτη ολοκληρώνεται με την αναφορά σε ειδικά νομοθετήματα εκ των οποίων παράγεται αστική ευθύνη λόγω πρόκλησης περιβαλλοντικής ζημίας. 2. Η προστασία του περιβάλλοντος στην ελληνική έννομη τάξη Ι. Η προστασία του περιβάλλοντος στην ελληνική έννομη τάξη γενικά Από τα μέσα του 20 ου αιώνα παρατηρήθηκε σε διεθνές επίπεδο έντονη δραστηριότητα σε θέματα περιβαλλοντικού δικαίου. Η ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος βρέθηκε στο επίκεντρο και έτσι διάφορες κινητοποιήσεις έλαβαν χώρα προς την κατεύθυνση αυτή 11, ενώ παράλληλα η ιδέα της κατοχύρωσης της προστασίας του περιβάλλοντος στον καταστατικό χάρτη όλο και περισσότερων κρατών άρχισε να βρίσκει πλήθος οπαδών. Όπως ήταν φυσικό, η Ελλάδα δε θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη ενόψει όλων αυτών. Στην χώρα μας το περιβάλλον (φυσικό, οικιστικό και πολιτιστικό) αναγνωρίσθηκε για πρώτη φορά 12 ως έννομο αγαθό άξιο νομικής προστασίας και δη συνταγματικής περιωπής με το άρθρο 24 του Συντάγματος του 1975 13 και εντάχθηκε στο δεύτερο κεφάλαιό του που αφορά τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα 14. Με το Σύνταγμα του 1975 η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος 11 Ενδεικτικά αναφέρονται η Διεθνής Σύμβαση Ραμσάρ για την προστασία των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων το 1971, η Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τη Σχέση του Ανθρώπου με το Φυσικό Περιβάλλον και την Προστασία του, η οποία έλαβε χώρα στη Στοκχόλμη στις 5 Ιουνίου του 1972, (εκ της οποίας έκτοτε η 5 η Ιουνίου καθιερώθηκε ως Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος), ο Παγκόσμιος Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών για τη Φύση (Στοκχόλμη, 1982), η Συνθήκη του Ρίο για τη βιοποικιλότητα το 1992, η Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών στη Βιέννη το 1993, το Πρωτόκολλο του Κιότο για τις κλιματικές μεταβολές το 1998, η Συνθήκη του Άαρχους για την παροχή πληροφοριών στο κοινό σχετικά με το περιβάλλον το 1998, η Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για την Αειφόρο Ανάπτυξη στο Γιοχάνεσμπουργκ το 2002. Επίσης, η προστασία και η βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος αναγνωρίσθηκε ως βασική αποστολή της ΕΕ, κατοχυρώθηκε δε ρητά στα άρθρα 2, 6 και 174-176 της ΣυνθΕΚ (και ήδη ΕΕ), ενώ σχετική μνεία γίνεται και στον Ευρωπαϊκό Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων που υπογράφτηκε το 2001 (άρθρο 37). 12 Προσπάθειες για την προστασία του περιβάλλοντος απαντώνται και νωρίτερα στη χώρα μας σε νομοθετικά κείμενα αλλά ήταν αποσπασματικές. Βλ. λεπτομέρειες σε Καλαβρό, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών, 2009, σελ. 23, υποσ. 5, με περαιτέρω παραπομπές. 13 Βλ. περισσότερα σε Νίκα Δ., Η νομική προβληματική της προστασίας του περιβάλλοντος, 1985, σελ. 17 επ. Σακελλαρόπουλο, Σκέψεις για το πρόβλημα του περιβάλλοντος από νομική σκοπιά, 1985, σελ. 71 επ. 14 Αξίζει να σημειωθεί ότι το άρθρο 24Σ/1975 έγινε ομόφωνα αποδεκτό από τα μέλη της λαϊκής αντιπροσωπείας, ενώ ως πηγή έμπνευσης του αναφέρονται το Γιουγκοσλαβικό Σύνταγμα του 1974 και το άρθρο 9 του Ιταλικού Συντάγματος του 1948. Η αλήθεια είναι ότι μέχρι τότε η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος ήταν αντικείμενο ρύθμισης σε ελάχιστα ευρωπαϊκά Συντάγματα, ενώ ακόμα και σε αυτά το εύρος προστασίας διέφερε. Για το λόγο αυτό η διάταξη χαρακτηρίστηκε πρωτοποριακή και καινοτόμα, όχι μόνο για τα ελληνικά αλλά και για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Καλαβρός, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών, 2009, σελ. 22-23, υποσ. 3 και 4, με περαιτέρω παραπομπές σε ελληνική και ξένη βιβλιογραφία., Κουτούπα - Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος 3, 2008, σελ. 21-22, Μενουδάκος, Η συνταγματική προστασία του περιβάλλοντος μετά την αναθεώρηση, ΝοΒ 50 (2002), σελ. 45. Αναφορικά με τα συνταγματικά κείμενα διαφόρων κρατών την εποχή εκείνη, βλ. Σιούτη, Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος, 1985, σελ. 30-32. 10

αναγορεύθηκε ρητώς σε κρατική υποχρέωση, τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και σε επίπεδο καταστολής, προστασία η οποία ενισχύθηκε κάποια χρόνια αργότερα, με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001 15. Έκτοτε η προστασία του αποτελεί όχι μόνο υποχρέωση του Κράτους, αλλά πλέον και δικαίωμα του κάθε πολίτη 16, ενώ άξιο αναφοράς είναι ότι πλέον γίνεται σαφής αναφορά στην αρχή της αειφορίας 17. Εντύπωση προκαλεί η συνειδητή επιλογή του νομοθέτη να μην συμπεριλάβει έναν σαφή ορισμό για την έννοια του περιβάλλοντος στην εν λόγω διάταξη. Πέραν 15 Το αναθεωρημένο άρθρο 24 1εδ.α,βΣ, μετά τις τροποποιήσεις του 2001, οι οποίες επισημαίνονται κάτωθι, αναφέρει: «1. Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για τη διαφύλαξή του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας (...).» 16 Στο γερμανικό Σύνταγμα (άρθρο 20aGG το οποίο εισήχθη με την αναθεώρηση του 1994) η προστασία του περιβάλλοντος προβλέπεται ως στόχος του κράτους αποκλειστικά (Umweltstaatsprinzip), χωρίς να θεμελιώνεται άμεσα και ατομικό δικαίωμα επ αυτού, παρά μόνον εμμέσως, δυνάμει κυρίως των άρθρων 1Ι και 2 Ι,ΙΙ GG, με τα οποία αναγνωρίζονται τα απόλυτα ατομικά δικαιώματα της ανθρώπινης αξίας, της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της ζωής. Διαφορά υπάρχει και ως προς την έννοια του περιβάλλοντος, καθώς το ελληνικό δίκαιο την αντιλαμβάνεται με ιδιαίτερη ευρύτητα σε σχέση με το γερμανικό δίκαιο, το οποίο ταυτίζει την έννοια του περιβάλλοντος με το φυσικό περιβάλλον, αποκλειομένου του τεχνητού (πολιτιστικού και οικιστικού), η προστασία του οποίου ανατίθεται κατά κανόνα στην αρμοδιότητα κάθε ομοσπονδιακού κρατιδίου, κυρίως μέσω της θέσπισης ειδικών νόμων. Δίκαιος, Η προστασία του περιβάλλοντος στο ιδιωτικό δίκαιο, 2009, σελ. 52-53, 69 επ. όπου και περισσότερες λεπτομέρειες, όπως και παραπομπές στη γερμανική βιβλιογραφία. 17 Η αρχή της αειφορίας ή βιωσιμότητας (εναλλακτικά η αρχή της αειφόρου ή βιώσιμης ανάπτυξης, - sustainable development, developpement durable, nachhaltige und dauerhafte Entwicklung), επιτάσσει η διαχείριση και η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων να γίνεται με τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η εις το διηνεκές διατήρησή τους για τις επόμενες γενιές. Η ίδια αποσκοπεί στη σταθερή συνεξέλιξη ανθρωπογενών συστημάτων και οικοσυστημάτων. Στη νομολογία του ΣτΕ συχνά σημειώνεται ότι «το φυσικό περιβάλλον έχει αναχθεί σε αυτοτελώς προστατευόμενο αγαθό προκειμένου να εξασφαλισθεί η οικολογική ισορροπία και η διαφύλαξη των φυσικών πόρων προς χάρη και των επομένων γενεών» (βλ. ΣτΕ(Ολ)613/2002, ΣτΕ(Ολ)3478/2000, ΣτΕ (Ολ)2537/1996, ΣτΕ293/2009) ενώ «ουσιώδης όρος για τη βιώσιμη ανάπτυξη είναι η υποχρέωση σχεδιασμού και προγραμματισμού για την εξόρυξη πρώτων υλών και αδρανών υλικών, ώστε να εξασφαλίζεται αφενός μεν η μείωση των δυσμενών για το περιβάλλον επιπτώσεων και ο σεβασμός της φέρουσας ικανότητας της περιοχής, στην οποία αναπτύσσεται η σχετική δραστηριότητα, αφετέρου δε η ορθολογική και με φειδώ εκμετάλλευση των φυσικών πόρων» (βλ. ΣτΕ(Ολ)705/2006, ΣτΕ(Ολ)1569/2005). Μνεία στην εν λόγω αρχή γίνεται συχνά και στις αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων, όπως επί παραδείγματι στην ΜΠρΘεσ25772/2004, ΤΠΝ «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ» όπου χαρακτηριστικά σημειώνεται: «Ο Συντακτικός νομοθέτης, στο άρθρο 24 του Συντάγματος, επιδίωξε να υπαγάγει στην προστασία του όλες τις βασικές πτυχές του περιβάλλοντος, καθιερώνοντας την αρχή της αειφορίας-βιώσιμης ανάπτυξης. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η οικονομική ανάπτυξη και η αντίστοιχη εκμετάλλευση δεν επιτρέπεται να υπερβαίνουν ορισμένα όρια, η υπέρβαση των οποίων δημιουργεί αβεβαιότητα ως προς τη δυνατότητα να συνεχισθεί και στο μέλλον η οικονομική πρόοδος. 'Έτσι, δεν είναι επιτρεπτές οικονομικού χαρακτήρα δραστηριότητες, αν έχουν ως συνέπεια την κατασπατάληση φυσικών πόρων, τη ληστρική εκμετάλλευση αυτών και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, σε τέτοιο βαθμό ώστε να διακυβεύεται η ισόρροπη ανάπτυξη για τις μελλοντικές γενεές και η ικανοποίηση των δικών τους αναγκών». Η εν λόγω αρχή κατοχυρώνεται επίσης στη ΣυνθΕΚ (και ήδη ΕΕ), απαντάται δε σε πολλά άλλα διεθνή κείμενα, ενώ συνέχεται και με πλήθος άλλων επιμέρους αρχών που διέπουν το δίκαιο του περιβάλλοντος, όπως η αρχή της πρόληψης και της προφύλαξης. Για την εν λόγω αρχή βλ. περισσότερα σε Δεκλερή, Ο δωδεκάδελτος του περιβάλλοντος: εγκόλπιο βιωσίμου αναπτύξεως, 1996, σελ. 17, 57 επ., Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 30-31, Κουτούπα - Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος 3, 2008, σελ. 55 επ. Κωστόπουλο, Η προστασία του περιβάλλοντος στη νομολογία του ΣτΕ, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 54 επ., Μενουδάκο, ΝοΒ 50 (2002), σελ. 45-46, 51, Τάχο, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος 6, 2006, σελ. 76 επ, και στην ιστοσελίδα http://www.lawandtech.eu/index.php/el/nea-eidiseis/i-arxi-tis-aeiforou-anaptyksis-sto-dikaioprostasias-tou-periballontos.html, 11

της δυσκολίας διατύπωσης ενός αντίστοιχου ορισμού, για την οποία έχει γίνει ήδη λόγος, αλλά και της λακωνικής διατύπωσης που χαρακτηρίζει γενικότερα τον καταστατικό χάρτη της χώρας, υποστηρίζεται ότι στόχος του νομοθέτη ήταν να διευρύνει, όσο το δυνατόν περισσότερο το προστατευτικό πεδίο των διατάξεων και να το καταστήσει διαχρονικό, ανταποκρινόμενο και στις μελλοντικές εξελίξεις 18. Με τον τρόπο αυτό, το άρθρο 24Σ διατυπώνει μία γενική αρχή, θεμελιώνει το δικαίωμα στο περιβάλλον και μάλιστα ως δικαίωμα ατομικό, κοινωνικό και πολιτικό 19, χωρίς ωστόσο να το εξειδικεύει. Λειτουργεί λοιπόν, ως αφετηρία για την προστασία του περιβάλλοντος, ως μήτρα για την θεμελίωση και ειδικότερων δικαιωμάτων προς αυτήν την κατεύθυνση, έργο το οποίο ανατίθεται περαιτέρω, και μάλιστα μετ επιτάσεως, στη νομοθετική, στην εκτελεστική 20 αλλά και στην δικαστική εξουσία 21. Δυστυχώς όμως η αλήθεια είναι ότι τόσο η νομοθετική όσο και η εκτελεστική εξουσία δεν έχουν δραστηριοποιηθεί όσο θα έπρεπε για την επίτευξη των ανωτέρω συνταγματικών επιταγών, σε αντίθεση με τα δικαστήρια, και πρωτίστως με το ΣτΕ 22, 18 Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 71. 19 Η νομική φύση του δικαιώματος στο περιβάλλον, απασχόλησε έντονα τη νομική επιστήμη. Εν τέλει, επικράτησε η άποψη ότι έχει γνωρίσματα τόσο κοινωνικού, όσο ατομικού, αλλά και πολιτικού δικαιώματος. Εντούτοις, λόγω της δυσκολίας ταξινόμησής του, υποστηρίζεται ότι ανήκει στα λεγόμενα «τρίτης γενιάς» ή «μικτά» δικαιώματα, γνωρίσματα των οποίων είναι η ευρύτητα του εννόμου συμφέροντος προς άσκηση ενδίκων βοηθημάτων, το δικαίωμα συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και η πρόσβαση στην πληροφόρηση επί περιβαλλοντικών θεμάτων. Βλ. περισσότερα σε Δίκαιο, Η προστασία του περιβάλλοντος στο ιδιωτικό δίκαιο, 2009, σελ. 53, Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 71, Καράκωστα/Νίκα Δ., Προστασία του περιβάλλοντος και ενέργεια στην ευρωπαϊκή προοπτική, ΕλλΔνη 37 (1996), σελ. 1275, Κλαβανίδου, ΕπισκΕΔ Β/1999, σελ. 372 με περαιτέρω παραπομπές,, Κουτούπα - Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος 3, 2008, σελ. 27, Κωστόπουλο, Η προστασία του περιβάλλοντος στη νομολογία του ΣτΕ, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 44, Μενουδάκο, ΝοΒ50 (2002), σελ. 50, Παπαδημητρίου, Το περιβαλλοντικό σύνταγμα, θεμελίωση, περιεχόμενο και λειτουργία, Νόμος και Φύση, 1994, σελ. 395 επ., Σιούτη, Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος, 1985, σελ. 48 επ., Τάχος, Δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος 6, 2006, σελ. 44 επ., 124, Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 3, 2006, σελ. 11. 20 Όπως άλλωστε έχει διατυπώσει επανειλημμένως το ΣτΕ, «εκ της συγκεκριμένης συνταγματικής διάταξης προκύπτει ότι ο συντακτικός νομοθέτης δεν αρκέσθηκε στην πρόβλεψη δυνατότητας να θεσπίζονται μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά επέβαλε στα όργανα του Κράτους που έχουν σχετική αρμοδιότητα να προβαίνουν σε θετικές ενέργειες για την διαφύλαξη του προστατευομένου αγαθού και, ειδικότερα, να λαμβάνουν τα απαιτούμενα νομοθετικά και διοικητικά, προληπτικά και κατασταλτικά, μέτρα, παρεμβαίνοντας στον αναγκαίο βαθμό και στην οικονομική ή άλλη ατομική ή συλλογική δραστηριότητα. Κατά την λήψη, εξ άλλου, των μέτρων αυτών τα όργανα της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας οφείλουν, κατά την έννοια της ανωτέρω διάταξης, να σταθμίζουν και άλλους παράγοντες αναγόμενους στο γενικότερο εθνικό και δημόσιο συμφέρον, η επιδίωξη όμως των σκοπών αυτών και η στάθμιση των προστατευόμενων αντίστοιχων έννομων αγαθών πρέπει να συμπορεύεται προς την υποχρέωση της Πολιτείας να μεριμνά για την προστασία του περιβάλλοντος κατά τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται βιώσιμη ανάπτυξη». ΣτΕ(Ολ)3396/2010, ΝΟΜΟΣ ΣτΕ(Ολ)3397/2010, ΝΟΜΟΣ, ΣτΕ(Ολ)705/2006, ΝΟΜΟΣ, ΣτΕ(Ολ)1569/2005, ΝΟΜΟΣ ΣτΕ160/2012, ΝΟΜΟΣ, ΣτΕ739/2011, ΝΟΜΟΣ. 21 Για τις υποχρεώσεις που γεννά το άρθρο 24Σ στις τρεις εξουσίες βλ. περισσότερα σε Νίκα Δ., Η νομική προβληματική της προστασίας του περιβάλλοντος, 1985, σελ. 24-25, Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 71, Κωστόπουλο, Η προστασία του περιβάλλοντος στη νομολογία του ΣτΕ, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 47 επ., Σακελλαρόπουλο, Σκέψεις για το πρόβλημα του περιβάλλοντος από νομική σκοπιά, 1985, σελ. 78 επ. 22 Το ΣτΕ, και ειδικότερα στο Ε τμήμα του, ανέπτυξε από πολύ νωρίς πλούσια νομολογία, επ αυτού, η οποία συνέβαλε ουσιωδώς στη δημιουργική ερμηνεία του, ενώ υπήρξαν φορές που ο δικαστής 12

τα οποία τα τελευταία χρόνια επιδεικνύουν ιδιαίτερο ζήλο σε θέματα περιβαλλοντικής προστασίας και προσπαθούν ερμηνευτικά να προσπελάσουν τις όποιες δυσκολίες. Εντούτοις, η προστασία του περιβάλλοντος δεν επιτρέπεται να επαφίεται στην εκάστοτε ευρηματική ικανότητα των δικαστικών λειτουργών, οι οποίοι καλούνται να κρίνουν μεμονωμένα και περιπτωσιολογικά, και οι οποίοι προφανώς δε δύνανται να υπερκεράσουν το δικαιοπολιτικό έλλειμμα που διακρίνει τη χώρα μας στα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος 23. Η προσφυγή δε σε φαινόμενα εκτεταμένου δικαστικού «ακτιβισμού», όπως συμβαίνει σε άλλες έννομες τάξεις, κυρίως του soft law, δεν συνάδει με το δικαιϊκό μας σύστημα και επιπρόσθετα δημιουργεί ανασφάλεια δικαίου. Πέρα όμως από το άρθρο 24, υπάρχουν και άλλες συνταγματικές διατάξεις, διαμέσω των οποίων επιτυγχάνεται η προστασία του περιβάλλοντος. Πρόκειται για το άρθρο 2 1Σ το οποίο αναγορεύει το σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου σε πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας, το άρθρο 5 1,5Σ που κατοχυρώνει το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και την προστασία της υγείας (όπως και το 21 3,5Σ) και της γενετικής ταυτότητας κάθε πολίτη, επίσης το άρθρο 17Σ για την προστασία της ιδιοκτησίας, το άρθρο 18Σ για την ιδιοκτησία κοινοχρήστων, αρχαιολογικών και θρησκευτικών χώρων, το άρθρο 25Σ στο οποίο, εκτός από την απαγόρευση της καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος, θεμελιώνεται η υποχρέωση του κράτους να εγγυάται εν γένει τα δικαιώματα κάθε ανθρώπου, καθώς και να αξιώνει από όλους τους πολίτες να εκπληρώνουν το χρέος της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης, το άρθρο 106 2Σ το οποίο θέτει περιορισμό στην ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία, και φυσικά το άρθρο 117 3,4 και 6Σ για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις 24. προηγήθηκε του νομοθέτη στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση. Πέραν δε τούτου, πολλάκις βρέθηκε αντιμέτωπο με την πρόκληση της στάθμισης του δικαιώματος στο περιβάλλον με άλλα δικαιώματα, συνταγματικά κατοχυρωμένα, και ιδίως αυτά των άρθρων 22 1 και 106Σ, και επιδεικνύοντας εμπράκτως την περιβαλλοντική του ευαισθησία, τάχθηκε, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, υπέρμαχος του πρώτου, κάτι για το οποίο βέβαια έχει επιδεχθεί και κριτικής με βασικό επιχείρημα ότι η «de facto» αναγνώριση ως υπέρτερου του δικαιώματος προστασίας του περιβάλλοντος έναντι άλλων ατομικών ή συλλογικών αγαθών παραβιάζει την αρχή της τυπικής ισοδυναμίας των συνταγματικών διατάξεων και της αναλογικότητας. Βλ. ενδεικτικά για το ΣτΕ και το έργο του σε Δίκαιο, Η προστασία του περιβάλλοντος στο ιδιωτικό δίκαιο, 2009, σελ. 62-63, Καλαβρό, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών, 2009, σελ. 22, υποσ. 3, με περαιτέρω παραπομπές Κωστόπουλο, Η προστασία του περιβάλλοντος στη νομολογία του ΣτΕ, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 44, ο οποίος εξαίρει το έργο του Δεκλερή, Αντιπροέδρου του Ε Τμήματος του ΣτΕ, σημειώνοντας χαρακτηριστικά, ότι ο τελευταίος ανέδειξε το τμήμα αυτό σε «εργαστήριο περιβαλλοντικής συνείδησης υψηλού επιπέδου», Μενουδάκο, «Περιβαλλοντική ευθύνη»: Μια νέα νομική έννοια στο μεταίχμιο μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού δικαίου, στο συλλογικό έργο «Περιβαλλοντική Ευθύνη Θεωρητικές εξελίξεις και ζητήματα εφαρμογής», 2010, σελ. 264. Η θέση αυτή του ΣτΕ απαντάται και σε αποφάσεις των πολιτικών δικαστηρίων. 23 Δίκαιος, Η προστασία του περιβάλλοντος, 2009, σελ. 65-68. Πρβλ. Ηλιακόπουλο, παρατηρήσεις επί της ΜΠρΑλεξ1082/2008, Δίκη 40 (2009), σελ. 841 επ. και Ηλιακόπουλο, παρατηρήσεις επί της ΠΠρΑλεξ122/2008, Δίκη 40 (2009), σελ. 857 επ., ο οποίος ασκεί κριτική στη στάση της Διοίκησης απέναντι στα θέματα περιβαλλοντικής προσβολής. 24 Καράκωστας, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 71, Κουτούπα - Ρεγκάκου, Δίκαιο του περιβάλλοντος 3, 2008, σελ. 23-24, Παπαδημητρίου, Νόμος και Φύση, 1994, σελ. 380 επ. 13

Αποσπασματικές ρυθμίσεις για την προστασία του περιβάλλοντος βρίσκουμε περαιτέρω σε ειδικούς νόμους και σε διάσπαρτες διατάξεις τόσο στο δημόσιο, όσο και στο αστικό αλλά και στο ποινικό δίκαιο. Ειδικότερα, όπως σε όλες τις έννομες τάξεις, έτσι και στη χώρα μας υποστηρίζεται ότι πρωταρχικό ρόλο για την αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος, και δη σε επίπεδο πρόληψης, διαδραματίζει το δημόσιο δίκαιο, καθόσον είναι κοινή πεποίθηση ότι η περιβαλλοντική προστασία αποτελεί πρωτίστως κοινωνική αποστολή 25. Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός, η θέσπιση ανώτατων επιτρεπτών ορίων ρύπανσης του περιβάλλοντος από την ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως και ειδικών προϋποθέσεων, μεταξύ των οποίων η μελέτη των πιθανών περιβαλλοντικών επιπτώσεων και η υποχρέωση λήψης σχετικής αδείας από τη διοίκηση για την ίδρυση και λειτουργία εν δυνάμει επικίνδυνων για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία εγκαταστάσεων, καθώς και για την εγκατάσταση κεραιών ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας κλπ, ο έλεγχος της εκπομπής ρύπων από μέσα μεταφοράς και εγκαταστάσεις, η διαχείριση των αποβλήτων και η δημιουργία χώρων κατάλληλων για την απόθεσή τους, η θέσπιση συγκεκριμένων όρων δόμησης, η ανακήρυξη εθνικών πάρκων, η προστασία του τοπίου και των δασών είναι μόνο μερικά από αυτά τα οποία εμπίπτουν στο πεδίο ρύθμισης του διοικητικού δικαίου και συμβάλλουν σημαντικά στην πρόληψη των περιβαλλοντικών προσβολών. Η πρόβλεψη διοικητικών κυρώσεων, από την άλλη, και η φορολογική νομοθεσία μπορούν να αποτελέσουν ανασταλτικό παράγοντα ή να δράσουν κατασταλτικά σε αντίστοιχες περιπτώσεις. Στο πλαίσιο αυτό, στην Ελλάδα έχει θεσπιστεί μία πληθώρα νόμων, διαταγμάτων και υπουργικών αποφάσεων με σκοπό τη ρύθμιση των σχετικών θεμάτων, μεταξύ των οποίων βρίσκεται και ο Ν.1650/1986, όπως ισχύει σήμερα, η θέσπιση των οποίων όμως έχει γίνει αποσπασματικά, συνήθως μέσω της ενσωμάτωσης ευρωπαϊκών οδηγιών, χωρίς να έχει ακόμα επιτευχθεί η δημιουργία ενός οργανωμένου πλαισίου περιβαλλοντικής προστασίας. Η εξάρτηση, ωστόσο, της διοίκησης από μικροπολιτικές σκοπιμότητες και οικονομικά συμφέροντα αλλά και η κωλυσιεργία και η γραφειοκρατία που την χαρακτηρίζουν, η χρονοβόρα διαδικασία ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων όπως και το σημαντικό οικονομικό κόστος που αυτή συνεπάγεται, καθώς και τα προβλήματα στην εφαρμογή της εν λόγω νομοθεσίας, αποτελούν εγγενείς αδυναμίες του διοικητικού δικαίου και λόγους που αναδεικνύουν, όλο και περισσότερο το σημαντικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει το ιδιωτικό δίκαιο στις περιπτώσεις προσβολής του περιβάλλοντος 26. Η θεμελίωση εξάλλου ατομικού δικαιώματος 25 Πρβλ. Καράκωστα/Τσεβρένη, ΧρΙΔ Ε/2005, σελ. 577, Λύτρα, Ρύπανση του περιβάλλοντος και αστική ευθύνη, Digesta 2003, Γ, σελ. 265, Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα στον Αστικό Κώδικα, 2012, σελ. 227. 26 Βλ. περισσότερα για το ρόλο των δύο κλάδων του δικαίου στην περιβαλλοντική προστασία σε Καλαβρό, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών, 2009, σελ. 24-26, 32 επ. Πρβλ. Λύτρα, Digesta 2003, Γ, σελ. 272, Σταθούλη, ΠερΔικ1/1999, σελ. 32 επ., Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα, 2012, σελ. 237-238. Υποστηρίζεται επίσης ότι στα θέματα του περιβάλλοντος υπάρχει 14

προστασίας του περιβάλλοντος στο άρθρο 24Σ συνεπάγεται την τριτενέργεια 27 αυτού (όπως ρητά πλέον προβλέπει το άρθρο 25Σ 28 ) στο πεδίο του ιδιωτικού δικαίου, το οποίο, λόγω της μακράς παράδοσης του, διαθέτει πλήθος από θεμελιώδεις κανόνες, επί τη βάσει των οποίων δύναται να επιτευχθεί έμμεσα η περιβαλλοντική προστασία, όπως άλλωστε έχει ήδη διαφανεί από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων. Η προστασία του περιβάλλοντος σε επίπεδο ποινικού δικαίου 29 επιδιώκεται, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, μέσω ειδικών νόμων, ξεχωριστή θέση ανάμεσά στους οποίους κατέχει ο Ν.743/1977, ο οποίος κωδικοποιήθηκε με το Π.Δ.55/1998, για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και ο Ν.1650/1986 και συγκεκριμένα το άρθρο 28 αυτού, το οποίο αναγνώρισε το περιβάλλον ως αυτοτελές αντικείμενο προστασίας και προέβλεψε ποινικές κυρώσεις για τους παραβάτες. Δυστυχώς όμως η διάταξη αυτή παρέμεινε αναξιοποίητη για αρκετά χρόνια ένεκα της ανάγκης έκδοσης πλήθους νομοθετικών κειμένων και διατάξεων της Διοίκησης για να μπορέσει να παραπληρωματική σχέση μεταξύ αστικής και διοικητικής νομολογίας. Χαϊνταρλής, σημείωση επί της ΜΠρΜεσολ 134/1997, ΠερΔικ2/1997, σελ. 207 επ. 27 Η ίδια έλκει την καταγωγή της από το γερμανικό εργατικό δίκαιο και έχει την έννοια ότι τα συνταγματικά δικαιώματα ισχύουν όχι μόνο έναντι του κράτους, αλλά και έναντι «τρίτων» προσώπων, δηλαδή, ιδιωτών. Με άλλα λόγια, τα συνταγματικώς κατοχυρωμένα ατομικά δικαιώματα προστατεύονται όχι μόνον εναντίον των φορέων της δημόσιας εξουσίας αλλά και έναντι των ιδιωτών, έχουν δηλαδή εφαρμογή και στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου. Για τη συστηματική θεμελίωση, τον τρόπο και την έκταση αυτής της επενέργειας στις ιδιωτικές έννομες σχέσεις έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις με ποικίλες παραλλαγές, οι βασικότερες εκ των οποίων είναι αφενός η θεωρία της άμεσης τριτενέργειας ή της απόλυτης ενέργειας (ή ισχύος) των συνταγματικών δικαιωμάτων έναντι πάντων, υπό την έννοια ότι ορισμένα τουλάχιστον εξ αυτών ισχύουν άμεσα στις ιδιωτικές έννομες σχέσεις, δεσμεύοντας ευθέως τους πολίτες, όπως και το κράτος, και αφετέρου η θεωρία της έμμεσης ή σχετικής τριτενέργειας, σύμφωνα με την οποία οι συνταγματικές διατάξεις που καθιερώνουν ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα υλοποιούνται καταρχήν στον τομέα των ιδιωτικών έννομων σχέσεων διαμέσου των γενικών ρητρών και των αόριστων νομικών εννοιών και γενικότερα των θεσμών και των διαδικασιών του ιδιωτικού δικαίου. Βλ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα 4, 2012, σελ. 83 επ., παρ. 177 επ, Δεληγιάννη, Η προστασία της προσωπικότητας κατά τον Αστικό Κώδικα από την άποψη των σχετικών συνταγματικών ρυθμίσεων, ΕλλΔνη 38 (1997), σελ. 490-491, όπου και περαιτέρω πλούσιες παραπομπές, Δωρή, Ερμηνεία των νόμων με αναγωγή σε συνταγματικές διατάξεις στη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων, ΕλλΔνη 32 (1991), σελ. 1188, Σιούτη, Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος, 1985, σελ. 88 επ., Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 3, 2006, σελ. 60επ. 28 Το αναθεωρημένο άρθρο 25 1Σ, μετά τις τροποποιήσεις του 2001, αναφέρει: «Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους. Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». Επ αυτού, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι το νέο εδάφιο γ του άρθρου 25 1Σ εισάγει στην ελληνική έννομη τάξη την «άμεση τριτενέργεια» των συνταγματικών δικαιωμάτων, η οποία καθιερώνεται υπό προϋποθέσεις, καθώς και ένα «τεκμήριο» υπέρ της ισχύος τους γενικά στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών. Κρατούσα, ωστόσο, φαίνεται να είναι η αντίθετη γνώμη. Βλ. περισσότερα σε Δαγτόγλου, Συνταγματικό δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα 4, 2012, σελ. 83 επ., παρ. 177 επ.,. Χρυσόγονο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα 3, 2006, σελ. 62 με περαιτέρω παραπομπές. 29 Βλ. περισσότερα ενδεικτικά σε Τσιρίδη, Η προστασία του περιβάλλοντος μέσω του Ποινικού Δικαίου στη Ευρώπη και η επικείμενη προσαρμογή της Ελληνικής νομοθεσίας, σε «Περιβαλλοντική Ευθύνη Θεωρητικές εξελίξεις και ζητήματα εφαρμογής», Δικηγορικός Σύλλογος Πειραιά, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σελ. 17 επ. 15

εφαρμοστεί. Ακολούθως, τροποποιήθηκε με τον Ν.2010/2002 και πρόσφατα, με τον Ν.4042/2012 30 για την ποινική προστασία του περιβάλλοντος, με τον οποίο ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη, με αρκετή καθυστέρηση ομολογουμένως, η Οδηγία 2008/99/ΕΚ, με την ελπίδα ότι θα οδηγήσει στην ποιοτική αναβάθμιση του ποινικού νομοθετικού πλαισίου για την προστασία του περιβάλλοντος. Η ένταξη, ωστόσο, των διατάξεων για την προστασία του περιβάλλοντος στον Ποινικό μας Κώδικα, όπου προστατεύονται τα βασικά έννομα αγαθά κάθε κοινωνίας, παραμένει πάγιο αίτημα 31. Αυτό το πλέγμα διατάξεων ετερογενούς προέλευσης (διοικητικών, αστικών, ποινικών) οι οποίες δρουν συμπληρωματικά μεταξύ τους, συνθέτει το δίκαιο για την προστασία του περιβάλλοντος στη χώρα μας, το οποίο βέβαια διαρκώς εξελίσσεται. ΙΙ. Η προστασία του περιβάλλοντος στον χώρο του Αστικού Δικαίου ειδικότερα Σε αντίθεση με το Σύνταγμα όπου το περιβάλλον έχει αναχθεί σε αυτοτελώς προστατευόμενο έννομο αγαθό 32, δε συμβαίνει το ίδιο και στον χώρο του αστικού δικαίου 33. Παρά ταύτα, ο Α.Κ. περιέχει μία σειρά διατάξεων οι οποίες, μέσω της διασταλτικής ερμηνείας, τυγχάνουν όλο και ευρύτερης νομολογιακής εφαρμογής σε θέματα προσβολής του περιβάλλοντος καθιστώντας, με τον τρόπο αυτό, εμμέσως, εφικτή την προστασία του περιβάλλοντος και στο επίπεδο του ιδιωτικού δικαίου 34. 30 Με τον νόμο αυτό επιδιώκεται η εντατικοποίηση των ποινών για τα περιβαλλοντικά εγκλήματα, αναγνωρίζεται ποινική ευθύνη των νομικών προσώπων και διευρύνεται ο κύκλος των δικαιούμενων προς παράσταση πολιτικής αγωγής. Βλ. περισσότερα σε Παναγοπούλου Μπέκα, Οι τελευταίες νομοθετικές πρωτοβουλίες στο χώρο της ποινικής προστασίας του περιβάλλοντος (ν. 4042/13.2.2012), «Ενώπιον», 66, σελ. 40 επ. 31 Στον γερμανικό ποινικό κώδικα, τα βασικά εγκλήματα κατά του περιβάλλοντος εντάχθηκαν ήδη από το 1980 και μάλιστα σε ενιαίο κεφάλαιο. Βλ. Συμεωνίδου Καστανίδου, H ποινική προστασία του περιβάλλοντος: Προβλήματα και προοπτικές, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική σελίδα: http://www.nomikaxronika.gr/article.aspx?issue=61, η ίδια, Η ποινική προστασία του περιβάλλοντος: Η μεταφορά της Οδηγίας 2008/99 στο Ελληνικό Δίκαιο, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 93. 32 ΣτΕ(Ολ)1672/2005, ΣτΕ1731/2006, ΝοΒ55 (2007), σελ. 353 επ. 33 Πρβλ. Δίκαιος, Η προστασία του περιβάλλοντος, 2009, σελ. 48, Καράκωστας, Το δίκαιο της προσωπικότητας, 2012, σελ. 140, Καράκωστας/Τσεβρένης, ΧρΙΔ Ε/2005, σελ. 577, Κλαβανίδου, ΕπισκΕΔ Β/1999, σελ. 373, Σταθούλη, ΠερΔικ1/1999, σελ. 31. 34 Άξιο αναφοράς είναι ότι ούτε η ΕΣΔΑ κατοχυρώνει ρητά ένα δικαίωμα στο περιβάλλον που να παρέχει στο φορέα του τη δυνατότητα πρόσβασης στο δικαστή και την παροχή έννομης δικαστικής προστασίας. Εντούτοις, το ΕΔΔΑ, σε μία σειρά από αποφάσεις [Υπόθεση Zander κατά Σουηδίας (25-11-1993), Υπόθεση López Ostra κατά Ισπανίας (9-12-1994), Υπόθεση Guerra and others κατά Ιταλίας (19-02-1998), Υπόθεση Öneryildiz κατά Τουρκίας (18-06-2002)] έκρινε ότι η μόλυνση του περιβάλλοντος συνιστά παραβίαση των παραδοσιακών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και θεμελιωδών διαφορών που αναγνωρίζει και προστατεύει η ΕΣΔΑ και κυρίως του δικαιώματος στη ζωή του άρθρου 2 και του δικαιώματος σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ. Στην απόφαση σχετικά με την υπόθεση Κυρτάτος κατά Ελλάδας (22-05-2003) ωστόσο έκρινε ότι εν προκειμένω το μέγεθος της προσβολής δεν ήταν τέτοιο που να δικαιολογεί την παραβίαση του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ, αν και υπήρχε και αντίθετη μειοψηφία. Στις περιπτώσεις πάντως που το Δικαστήριο κλήθηκε να αποφανθεί επί κρατικών και όχι ιδιωτικών ενεργειών κατά του φυσικού περιβάλλοντος και οι οποίες έθεταν σε κίνδυνο την υγεία πολλών ατόμων, το ΕΔΔΑ φάνηκε να διατηρεί πιο επιφυλακτική στάση και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να μην αναγνωρίζει την ύπαρξη ευθύνης τους. 16

Ειδικότερα, ουσιώδη συμβολή στην αποτελεσματική προστασία του περιβάλλοντος παρέχουν οι διατάξεις των άρθρων α) για την προστασία της προσωπικότητας (αρθ. 57 επ. Α.Κ.) 35, συνήθως σε συνδυασμό με τους κανόνες περί πραγμάτων εκτός συναλλαγής (αρθ. 966 επ. Α.Κ.), β) για την προστασία της κυριότητας (αρθ. 1000 και 1108 Α.Κ.) και της νομής (αρθ. 984 και 989 Α.Κ.) σε συνδυασμό με τις διατάξεις 1003 1005 και 1027Α.Κ. του γειτονικού δικαίου για την προστασία της κυριότητας και της νομής αντιστοίχως, γ) για την κατάχρηση δικαιώματος (αρθ. 281 Α.Κ.), δ) για τη διοίκηση αλλοτρίων (αρθ. 730 επ. Α.Κ.), ε) για τις αδικοπραξίες (αρθ. 914 επ. Α.Κ.) 36. Ειδικότερα: α) Οι διατάξεις των άρθρων για την προστασία της προσωπικότητας (αρθ. 57 επ. Α.Κ.), συνήθως σε συνδυασμό με τους κανόνες περί πραγμάτων εκτός συναλλαγής (αρθ. 966 επ. Α.Κ.) Μελετώντας τόσο τη θεωρία, όσο και τη νομολογία, εύκολα θα διαπιστώσει κάποιος ότι η προστασία του περιβάλλοντος στο πεδίο του Αστικού Δικαίου επιδιώκεται κατά κύριο λόγο με την επίκληση της διάταξης του άρθρου 57 Α.Κ. 37, το οποίο συνιστά μία γενική ρήτρα και αποτελεί συγκερασμό των συνταγματικών διατάξεων των άρθρων 2 1 και 5 1, με συνέπεια στο δικαίωμα της προσωπικότητας να περιλαμβάνεται τόσο ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου, που είναι και ο πυρήνας του δικαιώματος, όσο και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του 38,39. Το εν λόγω ιδιωτικό δικαίωμα στην προσωπικότητα έχει διαπλαστεί από το νόμο ως ένα δικαίωμα - πλαίσιο με επιμέρους αυτοτελείς εκφάνσεις, όπως το δικαίωμα στη ζωή 40, την υγεία κλπ, η έννοια και το περιεχόμενο του οποίου εξελίσσεται και διαμορφώνεται κάθε φορά ανάλογα με τις συνθήκες. Στο πλαίσιο αυτό, η νομολογία αρχικά αξιοποίησε το θεσμό της κοινοχρησίας για να υπαγάγει την προσβολή περιβαλλοντικών αγαθών στο ρυθμιστικό βεληνεκές (Χαρακτηριστικά παραδείγματα η Υπόθεση McGinley and Egan κατά Ηνωμένου Βασιλείου (09-06- 1998) και η Υπόθεση Hatton and others κατά Ηνωμένου Βασιλείου (08-07-2003). Βλ. περισσότερα σε Καράκωστα/Τσεβρένη, ΧρΙΔ Ε/2005, σελ. 584-585. 35 Στον γερμανικό Α.Κ. δεν υπάρχει αντίστοιχη διάταξη. Η προστασία του ζωτικού χώρου από την αρνητική ανθρώπινη επέμβαση επιδιώκεται μέσω των διατάξεων του γειτονικού δικαίου (παρ.104, 906 BGB) και της αδικοπρακτικής ευθύνης (παρ.823 ff BGB). Για τη σύγκριση των δύο δικαίων βλ. περισσότερα σε Δίκαιος, Η προστασία του περιβάλλοντος, 2009, Σταθούλη, ΠερΔικ1/1999, σελ. 31 επ. 36 Έχει υποστηριχθεί ότι η περιβαλλοντική προστασία δύναται να επιτευχθεί στα πλαίσια του Αστικού μας Κώδικα και μέσω του δικαίου των συμβάσεων όπως επίσης και μέσω της εφαρμογής των διατάξεων για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό (αρθ.904 επ. Α.Κ.). Καλαβρός, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών, 2009, σελ. 51επ, και 201 επ., όπου και σχετική ανάλυση. Βλ. επίσης Καράκωστα, Ιδιωτικό δίκαιο προστασίας περιβάλλοντος, ΝοΒ58 (2010), σελ. 1933 επ. 37 Βλ. αναλυτικά Καράκωστα, Περιβάλλον και Δίκαιο 3, 2011, σελ. 292 επ. 38 ΠΠρΠειρ187/2004, ΠειρΝομ2004/100 = ΝοΒ2004/1251. «η καθαριότητα, η μή ρύπανση, η διατήρηση και η προστασία του περιβάλλοντος (γήινου, υδάτινου, αέρινου) προστατεύεται από τις διατάξεις που έχουν σκοπό την ευνοϊκή ανάπτυξη του ατόμου και όχι μόνο του περιβάλλοντος του οποίου η προστασία είναι αναγκαία για κάθε άνθρωπο». 39 ΜΠρΒολ1503/2004, Αρμ2005/12. ΜΠρΒολ2785/2003, Αρμ2004/679 επ. 40 ΠΠρΑθ29/2007, ΝοΒ55 (2007), σελ. 626. ΜΠρΧαλκ1158/2010 ΧρΙΔ2011/90. ΜΠρΧαλκ91/2004, ΝοΒ53 (2005), σελ. 320. ΜΠρΚαλ109/2003, ΠερΔικ2/2004, σελ. 217. 17

της 57 Α.Κ. 41. Σύμφωνα με την ίδια, τα αγαθά που συνθέτουν το περιβάλλον, ως επί τω πλείστον ταυτίζονται με τα κοινά σε όλους και τα κοινής χρήσης πράγματα (άρθρα 966 επ. Α.Κ.). Το δικαίωμα ακώλυτης χρήσης των εν λόγω αγαθών και η άντληση της κοινής ωφέλειας που πηγάζει από αυτά, αναγνωρίζεται σε κάθε πρόσωπο ως αυτοτελή εκδήλωση της προσωπικότητάς του 42. Σε άλλες αποφάσεις τα κοινά σε όλους και τα κοινής χρήσης πράγματα (άρθρα 966 επ. Α.Κ.) συνδέονται με τον ζωτικό περιβαλλοντικό χώρο. Υποστηρίζεται δηλαδή, ότι η προσωπικότητα του ανθρώπου γεννάται και αναπτύσσεται ακώλυτα μέσα σε ένα ζωτικό χώρο που αποτελείται κατ` αρχήν από τα εκτός συναλλαγής πράγματα (κατά τα άρθρα 966 και 967 ΑΚ) και τα κοινόχρηστα. Προχωρώντας περαιτέρω ωστόσο, προστίθεται συχνά ότι στην έννοια του αναγκαίου για την ανθρώπινη προσωπικότητα ζωτικού χώρου εντάσσονται και άλλα περιβαλλοντικά αγαθά μη υπαγόμενα εκ πρώτης όψης στις ανωτέρω κατηγορίες, όπως είναι η αισθητική του τοπίου, η προσήκουσα πολεοδομική ανάπτυξη με σεβασμό στο φωτισμό, τον αερισμό και την παραδοσιακή αισθητική των οικισμών, η βιοποικιλότητα κλπ. Έτσι, γίνεται δεκτό ότι η ακώλυτη απόλαυση της χρήσης και της ωφέλειας των αγαθών που συναποτελούν τον ζωτικό περιβαλλοντικό χώρο για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας συνιστά αυτοτελή έκφανση του δικαιώματος της προσωπικότητας που προστατεύεται από τις διατάξεις των άρθρων 57 και 59 του Α.Κ. 43. Ουσιαστικά το δικαίωμα του ανθρώπου στη χρήση και την απόλαυση της ωφέλειας του ζωτικού χώρου αποτελεί την ιδιωτικού δικαίου έκφανση της κατοχύρωσης από το άρθρο 24 1Σ, του κοινωνικού δικαιώματος στο περιβάλλον, που τριτενεργεί εμμέσως στις ιδιωτικές έννομες σχέσεις μέσω της διάταξης του άρθρου 57 Α.Κ. 44 Όπως γίνεται αντιληπτό, με την προσέγγιση αυτή διευρύνεται το 41 Κλαβανίδου, Αστικές αξιώσεις από περιβαλλοντικές προσβολές, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 19. 42 ΑΠ207/2010 ΤΝΠ «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ». ΕφΔωδ192/2009, ΝΟΜΟΣ. ΕφΑθ4969/2007, ΕλλΔνη2009/194. ΠΠρΗρακ109/2009, ΝΟΜΟΣ. ΠΠρΛαρ100/2007, ΠερΔικ4/2007, σελ. 587. ΜΠρΠατρ2239/2010, ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΗρ2835/2009, ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΑλεξ1082/2008, Δίκη40 (2009), σελ. 841. ΜΠρΑθ4531/2004, ΝοΒ2004, σελ. 1767 = Αρμ2005/467. ΜΠρΧαλκ91/2004, ΝοΒ53 (2005), σελ. 320. ΜΠρΚορ2145/2002, ΠερΔικ4/2002, σελ. 773. ΜΠρΜεσολ361/2002, ΠερΔικ4/2003, σελ. 273. ΜΠρΡοδ60/2002, ΔωδΝομ2003/24. ΜΠρΙωαν471/1996, ΠερΔικ1/1997, σελ. 84. ΜΠρΣυρ438/2001, ΠερΔικ2/2002, σελ. 304. Καλαβρός, Προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών, 2009, σελ. 155, Καράκωστας /Παπαπετρόπουλος, Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων, ΝοΒ41 (1993), σελ. 46, Κλαβανίδου, Αστικές αξιώσεις από περιβαλλοντικές προσβολές, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 11 επ., Φουντεδάκη, Φυσικό πρόσωπο και προσωπικότητα, 2012, σελ. 237-238. 43 ΠΠρΑθ29/2007, ΝοΒ55 (2007), σελ. 626. ΜΠρΚορ2449/2008, ΧρΙΔ2009/122. ΜΠρΚαλ109/2003, ΠερΔικ2/2004, σελ. 217. ΜΠρΡεθ539/2001, ΤΠΝ «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ». ΜΠρΜες134/1997, ΠερΔικ1/1997, σελ. 111. ΜΠρΣερ12/1994, ΝοΒ42 (1994), σελ. 1032. 44 Δεληγιάννης, ΕλλΔνη 38 (1997), σελ. 495, Καράκωστας, Ένδικα μέσα προστασίας των περιβαλλοντικών αγαθών, ΕΔΔΔ 1990, σελ. 178, Κλαβανίδου, Αστικές αξιώσεις από περιβαλλοντικές προσβολές, ΕΝΟΒΕ, 66, 2011, σελ. 19 με περαιτέρω παραπομπές στη νομολογία. Έτσι ενδεικτικά οι ΕφΛαρ373/2011, ΤΝΠ «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ». ΠΠρΗρ109/2009, ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΧαλκ1158/2010ΧρΙΔ2011/90. ΜΠρΧαν34/2009, ΝοΒ57 (2009), σελ. 513. ΜΠρΗρακ2835/2009, ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΗρ3064/2008, ΝΟΜΟΣ. ΜΠρΚορ2449/2008, ΧρΙΔ2009/122. ΜΠρΘες9069/2005, 18