ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ Ενότητα 12: ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΑΔΩΝ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Διευκρινίζονται ο χρόνος εκδήλωσης του κινήματος των Κολλυβάδων, τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, οι επιδιώξεις και τα μέσα που χρησιμοποίησαν για να υλοποιήσουν τους στόχους τους. Αναφέρονται τα πρόσωπα που ανέλαβαν την ευθύνη και το βάρος για την αναθεώρηση των νοθευμένων κανόνων που αφορούσαν το ζήτημα προσέλευσης στη θεία Ευχαριστία, οι συνέπειες που είχαν, αλλά και η αντίδρασή τους, η οποία τελικά ανέδειξε τον καθοριστικό ρόλο της συνείδησης για τον χρόνο προσέλευσης στο μυστήριο. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΚΟΛΛΥΒΑΔΩΝ. 5
(1 από 9) Κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα συντελείται από το Άγιο Όρος πολύμορφη πνευματική κίνηση και διεξάγεται αγώνας για αναγέννηση της μοναχικής και γενικότερα της εκκλησιαστικής ζωής. Η κίνηση αυτή είναι γνωστή ως φιλοκαλική κίνηση ή ως κίνημα των Κολλυβάδων. Κύριοι εκπρόσωποί της υπήρξαν ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο άγιος Μακάριος Νοταράς, ο άγιος Αθανάσιος Πάριος, ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, Ιάκωβος Ιερομόναχος ο Πελοποννήσιος, Αγάπιος ο Ιερομόναχος ο Κύπριος, Χριστόφορος μοναχός ο Αρτινός και άλλοι. 6
Οι Κολλυβάδες: (2 από 9) 1. Στράφηκαν στη σπουδή και βίωση της ησυχαστικής παράδοσης που είχε λησμονηθεί. 2. Φρόντισαν για την πνευματική αφύπνιση, την ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου και την ανάπτυξη της ορθόδοξης αυτοσυνειδησίας στον ορθόδοξο κλήρο και λαό. 3. Πρόβαλλαν τον λατρευτικό πλούτο της ορθοδοξίας καλλιεργώντας το λειτουργικό και ευχαριστιακό ήθος της Εκκλησίας. 4. Ανάδειξαν την αγιοπνευματική σοφία των πατέρων. 5. Τόνισαν με έμφαση τον αναστάσιμο χαρακτήρα της Κυριακής και παράλληλα υποστήριξαν τη συχνή μετοχή στη θεία Ευχαριστία. 7
(3 από 9) Για το θέμα της συνεχούς θείας μεταλήψεως κυκλοφόρησαν δύο βιβλία ανωνύμως, το 1777 και το 1783. Το πρώτο θεωρείται έργο του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτου, ενώ το δεύτερο αποδίδεται στον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη και τον Μακάριο Νοταρά. Ο Αθανάσιος Πάριος γνώριζε το περιεχόμενο των δύο εκδόσεων και συμφωνούσε μ αυτό. Έτσι, το 1804 όταν τελειώνει τη σύνταξη της Δογματικής του υποστηρίζει ότι συνεχής θεία μετάληψη είναι και νόμιμη και σωτηριώδης. Για το θέμα αυτό υπάρχουν αποδείξεις και γραφικές και κανονικές και μαρτυρίες από τους Πατέρες. Συνεπώς κανένας δεν θα φέρει αντίρρηση, εκτός από αυτόν που παρασύρεται από το πνεύμα της πλάνης και της σατανικής απείθειας. 8
(4 από 9) Οι αντίπαλοι των Κολλυβάδων, στηρίζονται στην παγιωθείσα εκκλησιαστική τακτική και στους νοθευμένους κανόνες και τους κατηγορούν ως καινοτόμους, αιρετικούς και πλανεμένους. Διέδιδαν ότι οι Κολλυβάδες κοινωνούν καθημερινά. Δεν περιορίζονται όμως στις κατηγορίες αλλά αρχίζουν διωγμό εναντίον εκείνων που προσέρχονται και κοινωνούν τακτικά των Τιμίων Δώρων. Ο Αθανάσιος Πάριος ανταποδίδει στην πολεμική και γίνεται θερμός υποστηρικτής όσων θέλουν να κοινωνούν συχνά. Το 1774 συντάσσει την Ομολογία πίστεως, στην οποία απολογείται εξ ονόματος και των άλλων πατέρων για τις κατηγορίες που τους προσάπτουν. Σε Επιστολή που συνέταξε το 1775, προς κάποιο επίσκοπο αντίπαλο των Κολλυβάδων, καταφέρεται κατά της συνήθειας να εμποδίζονται οι χριστιανοί από τη συχνή προσέλευση στη θεία Ευχαριστία. 9
(5 από 9) Ο Αθανάσιος Πάριος εστιάζει τη διδασκαλία του στα εξής σημεία: Α) Συγκαταλέγει τη θεία Ευχαριστία στα επτά μυστήρια, τα οποία αντιδιαστέλλει από το μυστήριο της Εκκλησίας. Τα ονομάζει τελετές. Εντάσσει τα επτά μυστήρια στα θεοπαράδοτα μέσα για τη σωτηρία και τον αγιασμό των ανθρώπων. Δίπλα στα μυστήρια-τελετές τοποθετεί και τις ηθικές εντολές. Έτσι τονίζει ότι τα σωστικά μέσα διαιρούνται στα δύο αυτά είδη. Β) Τεκμηριώνει τις θέσεις του στηριζόμενος στον απόστολο Παύλο και τη διδασκαλία των Πατέρων. Επικαλείται ακόμη τις ευχές της θείας Λειτουργίας και της θείας μεταλήψεως. 10
(6 από 9) Γ) Υποστηρίζει ότι δεν προσδιορίζεται κάποιο δεσμευτικό χρονικό διάστημα για τη θεία μετάληψη από την Αγία Γραφή και τους Πατέρες της Εκκλησίας. Ο χρόνος προσελεύσεως προσδιορίζεται από τη συνείδηση του καθενός. Αν κάποιος είναι έτοιμος και θέλει μπορεί και καθημερινά να συμμετέχει. Παραπέμπει στον απόστολο Παύλο και στον ιερό Χρυσόστομο για να ερμηνεύσει το χωρίο Α Κορ. 11, 26-28 «ὁσάκις γὰρ ἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο πίνητε, τὸν θάνατον τοῦ Κυρίου καταγγέλλετε, ἄχρις οὗ ἂν ἔλθῃ δοκιμαζέτω δὲ ἄνθρωπος ἑαυτόν, καὶ οὕτως ἐκ τοῦ ἄρτου ἐσθιέτω καὶ ἐκ τοῦ ποτηρίου πινέτω». Στη συγκεκριμένη περίπτωση σύμφωνα με τον Αθανάσιο Πάριο το «ὁσάκις» δηλώνει αδιόριστο καιρό, που σημαίνει πως ούτε ο Κύριος, ούτε ο απόστολος Παύλος καθόρισε κάποιο ορισμένο χρονικό διάστημα πριν από την προσέλευση στη θεία Ευχαριστία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι μιλάει για συνεχή θεία μετάληψη αδιακρίτως. Είναι υπέρμαχος της προσέλευσης στο μυστήριο με προϋποθέσεις. 11
(7 από 9) Δ) Αυτή την εποχή υπήρχε η συνήθεια να προσέρχονται όλοι οι χριστιανοί στη θεία μετάληψη, με την ανοχή των πνευματικών, δύο φορές τον χρόνο: Χριστούγεννα και Μ. Πέμπτη. Ο Αθανάσιος Πάριος γνωρίζει τη συνήθεια και επιμένει στην τήρηση των κανόνων και των πατερικών αποφάσεων. Στον ισχυρισμό να οικονομηθούν τα πράγματα, απαντά υπεραμυνόμενος της εκκλησιαστικής ακρίβειας: «οἰκονομητέον ἀλλ ἒνθα μὴ παρανομητέον», καθώς δεν πρέπει να δίνουμε τα άγια τοις κυσί ούτε να βάζουμε τα μαργαριτάρια έμπροσθεν των χοίρων. Εξάλλου υποσχόμαστε «τὰ ἃγια τοῖς ἁγίοις». Η μη προετοιμασία για την προσέλευση στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας καταδικάζεται ως στάση απαίδευτη, αξιοκατάκριτη και αδιάφορη. 12
(8 από 9) Από πολλούς νεώτερους θεολόγους και κληρικούς υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχουν ειδικές προϋποθέσεις για τη μετοχή στη θεία Ευχαριστία. Και μόνη η παρακολούθηση της θείας Λειτουργίας αρκεί, καθώς γινόμαστε σώμα και αγιαζόμαστε ως σώμα. Αυτό είναι σωστό με την προϋπόθεση ότι προσκομίζει στην Εκκλησία ο καθένας τη μετάνοια και τη φιλαδελφία του, και ότι προσέρχεται με συντετριμμένη καρδιά και καθαρή συνείδηση και όχι αδιακρίτως. Εξάλλου η κοινή προσευχή στη λατρεία της Εκκλησίας τροφοδοτείται από τον προσωπικό αγώνα και την κατ ιδίαν προσευχή. Στην Εκκλησία οι προσευχόμενοι συναντώνται, ανακαλύπτει ο ένας τον άλλο και μπορούν αυθόρμητα να ενωθούν στον χώρο του κοινού αιτήματος, της κοινής λατρείας. 13
(9 από 9) Η ενότητα, η φιλαλληλία, η ομοψυχία και ο αγιασμός που πραγματώνονται με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος είναι δεδομένα και ζητούμενα. Αυτονόητη είναι η κοινή πίστη. Η μακροχρόνια στέρηση της θείας Ευχαριστίας που προβλέπεται από τους ιερούς κανόνες για βαριά παραπτώματα αποβλέπει στην ειλικρινή μετάνοια, την ταπείνωση και την εκζήτηση του θείου ελέους. Προέκταση της μετοχής στο μυστήριο της θείας Ευχαριστίας είναι η κοινωνία, η ενότητα, η αρμονία και η αγάπη ανάμεσα στα μέλη της Εκκλησίας. Στην κοινωνία αυτή σημαντικό ρόλο παίζει η ανθρώπινη προαίρεση. Αν δεν θεραπευτεί η προαίρεση, η προσωπική αμαρτία του καθενός αποκτά ευρύτερες διαστάσεις και διαβρώνει το εκκλησιαστικό σώμα. Γι αυτό και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός τονίζει ότι η ένωση αυτή γίνεται με την προαίρεσή μας και όχι χωρίς τη δική μας γνώμη. 14
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 15
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 16
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 17