ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ TEACHERS4EUROPE

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ TEACHERS4EUROPE ΘΕΜΑ «Μαθαίνοντας και ερευνώντας: Το ευρωπαϊκό προφίλ των ελλήνων μαθητών» Ομάδα Β Επιβλέπουσα: Δρ. Ασδεράκη Φωτεινή κατατίθεται από τον Νικόλαο Μπούνα με τη συνεργασία των μαθητών της ΣΤ 2 του 8 ου Δημοτικού Σχολείου Άρτας Άρτα, 12 Μαρτίου 2012

Περιεχόμενα σελίδα Πρόλογος 2 1. Ευρωπαϊκή ταυτότητα και ευρωπαϊκή συνείδηση 3 1. 1 Περί ευρωπαϊκής ταυτότητας..3 1.2 Χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής ταυτότητας.5 1.3 Ορισμός της έννοιας «ευρωπαϊκή ταυτότητα»..6 2. Εκπαίδευση και ευρωπαϊκή συνείδηση..7 2.1 Διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνείδησης σε μια νέα βάση...7 2.2 Η Ευρώπη στο σχολείο. 8 3. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο 8 ο Δημοτικό Σχολείο Άρτας 10 3.1 Δραστηριότητα 1η: Ενημέρωση και προετοιμασία. 10 3.2 Δραστηριότητα 2η: Διαδικτυακό παιχνίδι «Πάμε να εξερευνήσουμε την Ευρώπη»...10 3.3 Δραστηριότητα 3η: Φύλλα Εργασίας Εμβάθυνση των γνώσεων.. 11 3.4 Δραστηριότητα 4η: Το Ερωτηματολόγιο.. 12 3.5 Δραστηριότητα 5η: Διεξαγωγή της έρευνας. 12 3.6 Δραστηριότητα 6η: Επεξεργασία αποτελεσμάτων..12 3.7 Δραστηριότητα 7η: Ενημέρωση από Κέντρο Ευρωπαϊκής Πληροφόρησης Europe direct Ηπείρου..18 Επίλογος 19 Βιβλιογραφία 20 Παράρτημα...21 1

Πρόλογος Η παρούσα εργασία γράφτηκε στα πλαίσια του καινοτόμου προγράμματος teachers4europe της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Μαθητές του ΣΤ 2 τμήματος του 8 ου Δημοτικού Σχολείου Άρτας κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε μια σειρά δραστηριοτήτων, η διαδικασία και τα αποτελέσματα των οποίων καταγράφηκαν στην εργασία αυτή. Είναι αλήθεια ότι το θέμα που επιλέχθηκε είναι αρκετά απαιτητικό για μαθητές της ηλικίας αυτής, καθώς δεν πρόκειται για μια απλή δράση-γνωριμία με τη Ευρωπαϊκή Ένωση. Η επιλογή όμως αυτή βασίστηκε στην ιδιαίτερη δυναμική του συγκεκριμένου τμήματος και στην εξοικείωση του γράφοντα με το ζητήμα εξαιτίας συναφών σπουδών (Πολιτικές Επιστήμες, Ευρωπαϊκές Σπουδές, Γερμανική Φιλολογία) και άλλων δράσεων. Η διάδοση της ευρωπαϊκής ιδέας και της ευρωπαϊκής ταυτότητας καθώς και η διαμόρφωση μιας κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης πρέπει να θεωρούνται βασική προτεραιότητα για την επιτυχία και μετεξέλιξη του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Σε αυτή τη βάση πραγματευόμαστε εδώ τα θέματα αυτά τόσο θεωρητικά όσο και εμπειρικά. Στο πρώτο, καθαρά θεωρητικό, κεφάλαιο επιχειρείται μια συνοπτική ανάλυση της ευρωπαϊκής ταυτότητας και κατ επέκταση της ευρωπαϊκής συνείδησης. Μεταξύ άλλων αναφέρονται τα βασικά χαρακτηριστικά της και ένας αρκετά περιεκτικός ορισμός της. Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να εισάγει τον αναγνώστη στο θέμα ώστε να μπορέσει να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τους στόχους των δραστηριοτήτων των μαθητών στο τρίτο κεφάλαιο. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται το ρόλο της εκπαίδευσης στη διάδοση της ευρωπαϊκής ιδέας και την προώθηση της ευρωπαϊκής συνείδησης. Γίνεται μια σύντομη περιγραφή της σημερινής κατάστασης και του τρόπου που θα έπρεπε να ενταχθεί η ευρωπαϊκή διάσταση στο σχολείο. Πρόκειται για το συνδετικό κεφάλαιο μεταξύ του πρώτου και του τρίτου. Στο τρίτο και σημαντικότερο κεφάλαιο, πρωταγωνιστές είναι οι μαθητές. Καλούνται να διερευνήσουν το ευρωπαϊκό προφίλ των συμμαθητών τους. Μετά από μια σειρά δραστηριοτήτων για την απόκτηση και εμβάθυνση γνώσεων γύρω από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα από ενημέρωση, παιχνίδι, φύλλα εργασίας, αναζήτηση, συνεργασία, οι μαθητές καλούνται να καταρτίσουν ένα ερωτηματολόγιο, να διεξάγουν την έρευνα σε ένα δείγμα 100 μαθητών της ΣΤ τάξης του δημοτικού σχολείου και να σχολιάσουν τα αποτελέσματά της. Στόχος είναι η όλη διαδικασία, με αποκορύφωμα την 2

προετοιμασία και διενέργεια της προαναφερόμενης έρευνας, να τους βοηθήσει να αναζητήσουν τρόπους ώστε να έρθουν πιο κοντά στην ΕΕ και να συμφιλιωθούν με την ιδέα του «ευρωπαίου πολίτη». Από παιδαγωγικής πλευράς, στόχος είναι μέσα από την ομαδοσυνεργατική μέθοδο και τη βιωματική μάθηση να αναπτύξουν δεξιότητες τέτοιες που θα τους κάνουν πιο δραστήριους, πρόθυμους για συνεργασία και συνεχή αναζήτηση για νέα γνώση αλλά και να καλλιεργήσουν την ευθύνη και τη συνέπεια απέναντι σε ό,τι αναλαμβάνουν. 1. Ευρωπαϊκή ταυτότητα και ευρωπαϊκή συνείδηση 1. 1 Περί ευρωπαϊκής ταυτότητας Διάφοροι όροι, όπως ευρωπαϊκή ταυτότητα, ευρωπαϊκή συνείδηση, σύνδεση με την Ευρώπη, δημιουργία ενός συλλογικού ευρωπαϊκού αισθήματος, αποτελούν τα τελευταία χρόνια σημεία αναφοράς συζητήσεων και ζυμώσεων που σχετίζονται με το μέλλον της Ευρώπης. Απέναντι στους υποστηρικτές της διαμόρφωσης μιας κοινής ευρωπαϊκής συνείδησης, βρίσκονται εκείνοι που τη θεωρούν μη ρεαλιστική ή μη αναγκαία, παρόλο που συνήθως δεν αμφισβητούν την ύπαρξη μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Από την πλευρά μας θεωρούμε ότι οι προαναφερθέντες όροι συνδέονται άμεσα με την ελπίδα ενός καλύτερου μέλλοντος για την Ευρώπη. Είναι ανάγκη να αντιληφθούμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι κάτι πολύ παραπάνω από τη συνένωση οικονομικών συμφερόντων. Αυτό που μπορεί να κινητοποιήσει, να ενώσει και να ενισχύσει την Ευρώπη είναι λιγότερο η κοινή οικονομική και νομισματική ενοποίηση και πολύ περισσότερο μία συλλογική ταυτότητα στηριγμένη σε πολιτιστική βάση 1. Μία συλλογική ταυτότητα όμως πέρα από τα όρια της στενής έννοιας του όρου όπως αυτή ισχύει μέχρι σήμερα, όπου ισοπεδώνονται οι διαφορές και υψώνεται ένα τείχος προς τα έξω 2. Μπορεί λοιπόν πάνω στις δύο αυτές προϋποθέσεις να στηριχτεί η ευρωπαϊκή ταυτότητα; Αφετηρία μας για την ερμηνεία της ευρωπαϊκής ταυτότητας δεν πρέπει να αποτελέσει η έννοια της εθνικής ταυτότητας. Και τούτο διότι μια προσπάθεια τεχνητής σύγκλισης διαφορετικών χαρακτηριστικών στο όνομα μια ζητούμενης ομογενοποίησης θα οδηγούσε σε μία μη ρεαλιστική και φαντασιακή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Η Ευρώπη 1 Giesen, B., Europäische Identität und transnationale Öffentlichkeit. Eine historische Perspektive, στο Kaelble, H., Kirsch, M., Schmidt- Gernig, A.,(Επιμ.), Transnationale Öffentlichkeiten und Identitäten im 20. Jahrhundert, Frankfurt/Main 2002, σελ.67. 2 Kohli, M., Die Entstehung einer europäischen Identität: Konflikte und Potentiale, στο Kaelble, H., Kirsch, M., Schmidt- Gernig, A.,( Επιμ.), Transnationale Öffentlichkeiten und Identitäten im 20. Jahrhundert, Frankfurt/Main 2002, σελ. 111. 3

όμως μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο ως μια Ένωση που αποδέχεται και υποστηρίζει τη διαφορετικότητα εκτός των άλλων σε πολιτισμικό, γλωσσικό ή θρησκευτικό επίπεδο 3. Βασική προϋπόθεση για τη διαμόρφωση μιας συλλογικής ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι συνεπώς η ισότιμη αναγνώριση του «δικού μου» με το «ξένο» ως ισότιμα. Πρέπει να επεξεργαστούμε νέα, μοντέρνα και ρεαλιστικά σχέδια διαμόρφωσης ταυτότητας, στην περίπτωσή μας της ευρωπαϊκής. Όσον αφορά την ευρωπαϊκή ταυτότητα, πρόκειται φυσικά για μία πολυπολιτισμική ταυτότητα. Οι άνθρωποι θα μπορέσουν όμως να συνηθίσουν μια τέτοια ταυτότητα μόνο όταν κάθε έθνος ξεχωριστά συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι στα ίδια τους τα κράτη υπάρχουν πολυπολιτισμικές και διεθνείς κοινότητες, και μάλιστα με τάση αυξανόμενη. Έτσι λοιπόν, αυτό που σήμερα ονομάζουμε εθνική ταυτότητα πρέπει να διευρυνθεί λαμβάνοντας υπόψη το νέο πολυπολιτισμικό περιβάλλον. Οι ιδέες και οι μύθοι περί «αυτοχθόνων» μοναδικών πολιτισμών μιας περιοχής ή ενός έθνους ανήκουν στο παρελθόν και δεν αρμόζουν στη σημερινή εξελιγμένη και ανοιχτή κοινωνία 4. Είναι σημαντικό για τη διάδοση της ευρωπαϊκής συνείδησης, να αντιληφθούν οι Ευρωπαίοι την πολυπολιτισμική διάσταση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Και τούτο για τους εξής τρεις λόγους: Πρώτον, σχεδόν σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη υπάρχουν εκτός από τις παλιές μειονότητες και νέες μη ευρωπαϊκές μειοψηφίες, ένα φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια εμφανίζει μεγάλη αύξηση. Η επαφή των Ευρωπαίων με τους εκπροσώπους αυτών των πολιτισμών μπορεί να συνεισφέρει, ώστε να αντιληφθούν την ιδιαιτερότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Δεύτερον, παρόλο που στον ευρωπαϊκό χώρο υπήρχε πάντοτε ένας «ενδοευρωπαϊκός πολυπολιτισμός», αυτό συχνά παραβλεπόταν από τους υποστηρικτές μιας ομογενοποιημένης δυτικής ιδεολογίας. Το ουσιώδες όμως στην έννοια της ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι η πολυμορφία και η διαφορετικότητα, όπου όμως μπορεί κανείς να συναντήσει και το κοινό και το ενιαίο. Τρίτον, τα ίδια τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού αποτελούν ένα αντιφατικό πολυπολιτισμικό κατασκεύασμα, καθώς περιλαμβάνει τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, τη ρωμαϊκή εποχή, τον ιουδαϊσμό και τον χριστιανισμό 5. 3 Stürmer, M., Was ist das Europäische an Europa?, στοpolitische Meinung 1995, τεύχος 303, σελ 22. 4 Lützeler, P.-M., Europäische Identität heute, στο Lützeler, P.-M., Europäische Identität und Multikultur, Tübingen 1997, σελ. 13. 5 ο.π., σελ 20 κ. ε. 4

1.2 Χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής ταυτότητας Δεν είναι σκοπός της παρούσας εργασίας η ανάλυση των χαρακτηριστικών της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Θα αρκεστούμε να κάνουμε μια απλή αναφορά των χαρακτηριστικών του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού, ως μέρους του γενικότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Διότι το θέμα της ταυτότητας είναι πρωταρχικά πολιτικής φύσης και δευτερευόντως γεωγραφικής, ιστορικής ή πολιτιστικής. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι παραλείπουμε πολλά χαρακτηριστικά αναφέρουμε ενδεικτικά τα εξής βασικά στοιχεία του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού 6 : Η αξία και η ελευθερία του ατόμου. Το κράτος δικαίου Η κοινωνική ευθύνη απέναντι στους αδύναμους της κοινωνίας μας Το δικαίωμα στην αυτοδιοίκηση Ο ιδιαίτερος τρόπος άσκησης των επιστημών Από την άλλη πλευρά θα αποτελούσε σοβαρό λάθος η εξιδανίκευση της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Δε μπορούμε να παραβλέψουμε τα αρνητικά της χαρακτηριστικά. Παρατηρώντας τις εποχές από την ελληνική αρχαιότητα έως τη σημερινή εξελιγμένη κοινωνία, διαπιστώνουμε μια ιστορία πολιτικής ασυνέχειας, πολιτιστικού υβριδισμού, κατακτήσεων και καταρρεύσεων 7. Πιο συγκεκριμένα: Η Ευρώπη είναι ο τόπος όπου γεννήθηκε το ολοκληρωτικό κράτος Στην Ευρώπη μετατράπηκε η αρχή του ηγέτη σε διαστροφή Στους αμέτρητους πολέμους στην ευρωπαϊκή ήπειρο καταστρατηγήθηκε η αξία της ανθρώπινης ζωής και καταστράφηκε αδιακρίτως Η αποικιοκρατία και ο ιμπεριαλισμός καταλογίζονται επίσης στο παρελθόν διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό, που παρατηρείται κυρίως τα τελευταία χρόνια, είναι ότι στην παραδοσιακά φιλόξενη Ευρώπη αναπτύσσεται έντονα η ξενοφοβία. 8 Πάνω σε όλα αυτά τα θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά, τα οποία αποτελούν μόνο ένα μέρος αυτού που ονομάζουμε ευρωπαϊκή ταυτότητα, μπορεί να χτιστεί η ευρωπαϊκή συνείδηση. Αν όμως δεν αντιληφθούμε και δεν επεξεργαστούμε σωστά 6 Böttcher, W., Von der Nationalerziehung zur Europafähigkeit, στο Arnold, R., Dobischat, R., Ott, B., Weiterungen der Berufspädagogik. Von der Berufsbildungstheorie zur internationalen Berufsbildung, Stuttgart 1997, σελ. 231-233 και Lipgens, W., Die Anfänge der europäischen Einigungspolitik, 1945-1950, Stuttgart 1977, σελ 14-34. 7 Giesen, B., ο.π., σελ72. 8 Böttcher, W., Von der Nationalerziehung zur Europafähigkeit, ο.π., σελ. 233. 5

αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά, υπάρχει ο κίνδυνος να διαμορφωθεί μια ταυτότητα, η οποία δε θα στηρίζεται στα κοινά στοιχεία των Ευρωπαίων αλλά απλά στον αποκλεισμό διαφορετικών πολιτιστικών ομάδων 9. Και μια κλειστή ευρωπαϊκή κοινωνία ή ξεχωριστές κλειστές ευρωπαϊκές κοινωνίες μπορούν να είναι μόνο μία συνέχεια της κακής καταστροφικής Ευρώπης που αναφέρθηκε παραπάνω και όχι μιας Ευρώπης της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, του κοινωνικού ενδιαφέροντος, μιας Ευρώπης του μέλλοντος. 1.3 Ορισμός της έννοιας «ευρωπαϊκή ταυτότητα» Πώς μπορούμε να ορίσουμε τον όρο ευρωπαϊκή ταυτότητα; Πρόκειται αναμφισβήτητα για έναν πολύπλοκο και πολύπλευρο όρο, του οποίου ο ορισμός θα είναι λιγότερο ή περισσότερο ελλιπής. Πρέπει πάντως σε κάθε περίπτωση να θεωρήσουμε ως δεδομένο ότι η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν είναι κάτι έτοιμο ή περαιωμένο ούτε ένα χτισμένο σπίτι που είναι για πάντα κατοικήσιμο, αλλά μπορούμε να την παρομοιάσουμε με ένα εργοτάξιο, στο οποίο οι εργασίες δε θα τελειώσουν ποτέ 10. Δεν έχει καθοριστεί μια για πάντα, αλλά αποτελεί μια ρευστή, συνεχή και δυναμική κατασκευή και ανακατασκευή 11. Αυτές τις παραμέτρους σε συνδυασμό με τους κοινωνικοεπιστημονικούς τομείς στους οποίους ενυπάρχει η ευρωπαϊκή ταυτότητα λαμβάνει υπόψη η ακόλουθη πολύ ενδιαφέρουσα προσπάθεια ορισμού της έννοιας: «Η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν είναι μια κατάσταση καθορίζεται από το σύνολο των αμέσων ή εμμέσων, θετικών ή αρνητικών παραδοσιακών, παροντικών και μελλοντικών επιδόσεων της. Η Ευρώπη -σε ανατολή και δύση, βορρά και νότο- διαμορφώνει καθημερινά την ταυτότητά της σε πολλούς και διάφορους τομείς: ιστορία, πολιτισμός, οικονομία, κοινωνία, δίκαιο, πολιτική ή σε οποιαδήποτε άλλη κοινωνική και ατομική δράση. [ ]Η Ευρώπη είναι κάτι περισσότερο από το σύνολο των τμημάτων της, η ευρωπαϊκή ταυτότητα κάτι περισσότερο από το σύνολο των εθνικών ταυτοτήτων.» 12 Από αυτόν τον ορισμό γίνεται κατανοητό ότι η ευρωπαϊκή συνείδηση δε μπορεί να διαμορφωθεί μόνο μέσα από την ευρωπαϊκή κληρονομιά, αλλά εξίσου και μέσα από 9 Walkenhorst, H., Europäischer Integrationsprozess und europäische Identität, Baden-Baden 1999, σελ. 235. 10 Glaser, H., Europäische Baustellen, στο Prisma 1, 1994, σελ61 κ.ε.. 11 Hettlage, R., Euro-Visionen. Identitätsfindung zwischen Region, Nation und transnationaler Union, στο Hettlage, R., Deger, P., Wagner, S. (Επιμ.), Kollektive Identität in Krisen, Opladen 1997, σελ. 322. 12 Böttcher, W., Identität und Demokratisierung, in: Carstens, U., Schlüter-Knauer, C. (Επιμ.), Der Wille zur Demokratie, Berlin 1998, σελ. 318. μετάφραση από τα γερμανικά: Ν. Μπούνας 6

την ουσιαστική ενασχόληση με το παρόν και τη συνεχή αναζήτηση για ένα καλύτερο μέλλον. 2. Εκπαίδευση και ευρωπαϊκή συνείδηση Σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να αποτελέσει τον συνδετικό κρίκο μεταξύ του προηγούμενου, θεωρητικού, κεφαλαίου και του πρακτικού τμήματος της παρούσας εργασίας. Αφού ο τελικός στόχος είναι η διερεύνηση της ευρωπαϊκής συνείδησης στους μαθητές της ΣΤ τάξης του δημοτικού σχολείου, θεωρούμε σκόπιμο να ασχοληθούμε σύντομα με το πώς μπορεί να διαμορφωθεί η ευρωπαϊκή συνείδηση μέσω της εκπαίδευσης. Αν, δηλαδή, και κατά πόσο η ευρωπαϊκή συνείδηση μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας και μάθησης. 2.1 Διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνείδησης σε μια νέα βάση Η εκπαίδευση είναι αναμφισβήτητα σε θέση να λειτουργήσει ως ο βασικός φορέας προώθησης της ευρωπαϊκής συνείδησης. Παρ όλα αυτά η θεματολογία «Η Ευρώπη στο σχολείο» δεν έχει βρει στα περισσότερα εκπαιδευτικά συστήματα των ευρωπαϊκών κρατών τη θέση που της αρμόζει. Τα σχολεία στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη καθοδηγούνται από το στόχο της διαμόρφωσης της δικής τους εθνικής ταυτότητας και συνείδησης 13. Αυτό είχε βέβαια αρχικά να κάνει με την ισχυροποίηση των εθνικών κρατών στην ευρωπαϊκή ήπειρο, διατηρήθηκε όμως, ίσως σε μικρότερο βαθμό, μέχρι σήμερα. Πάντως ο τρόπος με τον οποίο τα εθνικά κράτη διαμορφώνουν την εθνική συνείδηση, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να αποτελέσει πρότυπο για τη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνείδησης. Πρέπει, για παράδειγμα, να αποφύγουμε τον αποκλεισμό συγκεκριμένων δομών της Ευρώπης και την προβολή άλλων, όπως συμβαίνει συχνά στα προγράμματα και στα σχολικά βιβλία των εθνικών κρατών. Διότι αν συμβεί κάτι τέτοιο, θα οδηγηθούμε σε δύο πιθανά αποτελέσματα: Είτε θα μεταδοθούν ελλιπείς γνώσεις, πράγμα άσχημο, είτε θα επιτευχθούν συγκεκριμένοι πολιτικοί στόχοι, πράγμα ακόμη χειρότερο 14. Έτσι λοιπόν, πρέπει σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχουν συνταγές που θα διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά σε «καλούς Ευρωπαίους» 15. Ένας «ευρωπαϊκός 13 Pack, D., Europäische Bildungspolitik- Investition in unsere gemeinsame Zukunft, στο Lassahn, R., Ofenbach, B. (Επιμ.), Bildung in Europa, Frankfurt a.m. 1994, σελ 55. 14 Janssen, B., Europäische Bildung: Folgerungen, Vorschläge, Hinweise für die Praxis, στο Janssen, B., Sander, W. (Επιμ.), Europa in der Schule, Bonn 1986, σελ 238. 15 Böttcher, W., Von der Nationalerziehung zur Europafähigkeit, ο.π., σελ. 235. 7

εξοπλισμός» κοινών ευρωπαϊκών αναλυτικών προγραμμάτων πρέπει να αποφευχθεί. Η μέχρι τώρα στάση και λειτουργία των ευρωπαϊκών κρατών στον τομέα αυτό, μας επιτρέπει εδώ να υποστηρίξουμε, ότι δεν έχουν εισάγει στα εκπαιδευτικά τους συστήματα σύγχρονα, επεξεργασμένα προγράμματα για την προώθηση της ευρωπαϊκής συνείδησης. Αφετηρία μας οφείλει να είναι η παραδοχή ότι οι λεγόμενες ευρωπαϊκές θεμελιώδεις αξίες είναι βάση ενός πανευρωπαϊκού εκπαιδευτικού ιδεώδους. Είναι η βάση πάνω στην οποία μπορεί να θεμελιωθεί η συνείδηση της κοινής ταυτότητας των Ευρωπαίων ώστε να διαμορφωθεί ένα ελπιδοφόρο μέλλον. Όσον αφορά την ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση, είναι απαραίτητη μια νέα, διαφορετική προσπάθεια δημιουργίας μιας υπερεθνικής ταυτότητας. Μια προσπάθεια απελευθερωμένη από τα υπερτιμημένα, πολωτικά και συχνά εθνικιστικά συνεκτικά κριτήρια που ως τώρα χρησιμοποιούσαν τα εθνικά κράτη. 2.2 Η Ευρώπη στο σχολείο Η μάθηση, συνδυασμένη με το βίωμα και την εμπειρία, μπορεί να είναι πετυχημένη μόνο εάν το περιεχόμενό της μεταδοθεί τόσο γνωστικά όσο και πρακτικά. Εφαρμόζοντας τη διαπίστωση αυτή στον μαθησιακό στόχο «ευρωπαϊκή συνείδηση» και «ευρωπαϊκή ταυτότητα», πρέπει στα πλαίσια της εκπαίδευσης να αναζητήσουμε και να υποστηρίξουμε τρόπους που θα οδηγήσουν βιωματικά και εμπειρικά στα κοινά ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά. Ας ασχοληθούμε τώρα πιο συγκεκριμένα με το θέμα «η Ευρώπη στο σχολείο». Η ευρωπαϊκή αγωγή είναι αποστολή όλων των μαθημάτων. Εκτός από την απαραίτητη ευρωπαϊκή πολιτική αγωγή («Αγωγή του ευρωπαίου πολίτη»), θα έπρεπε η ευρωπαϊκή διάσταση να αποτελέσει αντικείμενο επεξεργασίας και στα υπόλοιπα μαθήματα. Έχει δηλαδή σημαντική θέση και σε μαθήματα, όπως η ιστορία, η λογοτεχνία, τα καλλιτεχνικά, η μουσική, η φιλοσοφία, τα θρησκευτικά ή οι ξένες γλώσσες. Κάθε παράμετρος της Ευρώπης (πολιτιστική, φιλοσοφική, πολιτική κλπ.) πρέπει να παρουσιάζεται στους μαθητές τόσο με τις θετικές όσο και αρνητικές της πλευρές 16. Οι απαντήσεις όμως στα διάφορα ευρωπαϊκά θέματα, τα οποία είναι πολύπλευρα και συχνά αμφισβητούμενα, δεν επιτρέπεται να είναι προδιαγεγραμμένες και να περιλαμβάνονται ως δεδομένες στα αναλυτικά προγράμματα, αλλά ο δρόμος προς τη 16 Janssen, B., Europäische Bildung: Folgerungen, Vorschläge, Hinweise für die Praxis, ο.π., σελ. 238. 8

γνώση οφείλει να περνάει μέσα από την όσο το δυνατό αντικειμενική παρουσίαση των δεδομένων σε συνδυασμό με συνεχή έρευνα και υγιείς αντιπαραθέσεις. Ας προσπαθήσουμε με την βοήθεια ενός παραδείγματος να εξηγήσουμε τα παραπάνω. Το ερώτημά μας: Πρέπει να διδάσκεται στα παιδιά, πώς λειτουργούν τα όργανα της ΕΕ; Σύμφωνα με ένα παλαιότερο Ευρωβαρόμετρο (τεύχος 28, Μάρτιος 2003), η μεγάλη πλειοψηφία των Ευρωπαίων, 84%, απάντησε θετικά. Συμφωνώντας με αυτό μπορούμε να προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα. Όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν υπάρχουν συνταγές που θα διαπαιδαγωγήσουν τους μαθητές σε καλούς Ευρωπαίους. Έτσι λοιπόν η μετάδοση του τρόπου λειτουργίας των οργάνων δεν πρέπει να αναλάβει ρόλο βελτίωσης της εικόνας της ΕΕ ή να λειτουργήσει ως διαφήμισή της. Φυσικά και θα έπρεπε οι βασικές λειτουργίες των κύριων οργάνων να αποτελούν μέρος των βασικών γνώσεων των μαθητών, ταυτόχρονα όμως θα έπρεπε να αξιώνεται από τους μαθητές να ασκούν και κριτική και να κάνουν συνεχώς νέες προτάσεις. Ευτυχώς που οι εποχές που οι μαθητές δέχονταν χωρίς αμφισβήτηση ό,τι τους μεταδιδόταν, ανήκουν πλέον στο παρελθόν. Όσον αφορά τη δράση της ίδιας της ΕΕ στο πεδίο «ευρωπαϊκή συνείδηση και εκπαίδευση», διαπιστώνουμε μια σημαντική αύξηση των πρωτοβουλιών που λαμβάνει. Τα βασικότερα πεδία δράσης της αφορούν την εκμάθηση ξένων γλωσσών, την κινητικότητα, την πολυεπίπεδη συνεργασία εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, την ανταλλαγή μαθητών και φοιτητών 17. Η αναγκαιότητα και η σπουδαιότητα τέτοιου είδους προγραμμάτων είναι αδιαμφισβήτητη. Σίγουρα συμβάλουν στην διευρωπαϊκή συνεννόηση και προωθούν το ευρωπαϊκό ενωτικό αίσθημα 18. Πόσο αποτελεσματικά μπορούν όμως να είναι, αν λειτουργούν αποκομμένα από την όλη εκπαιδευτική διαδικασία; Αν στους στόχους του ίδιου του σχολείου δεν ανήκει η διαμόρφωση της ευρωπαϊκής συνείδησης, μειώνεται αυτόματα και η αποτελεσματικότητα των μέσων που χρησιμοποιεί η ΕΕ. Ας αναλογιστούμε αντιθέτως την τεράστια επιτυχία που θα είχαν, αν σε αυτά συμμετείχαν άτομα ευρωπαϊκά ευαισθητοποιημένα που δε θεωρούν την ευρωπαϊκή συνείδηση ως κάτι μακρινό και άγνωστο. Και από τα δύο προηγούμενα κεφάλαια γίνεται αντιληπτό ότι όσον αφορά την ευρωπαϊκή συνείδηση, πρόκειται για ένα πολύπλοκο, πολύπλευρο και δύσκολο θέμα. Μια εμπεριστατωμένη διερεύνηση σε κάθε ευρωπαϊκό κράτος, θα μπορούσε να 17 Walkenhorst, H., ο.π., σελ. 171. 18 Schleicher K., Öffentliche Meinung in der Europäischen Gemeinschaft. Ihre politische und Bildungspolitische Bedeutung, στο Schleicher K, Bos, W. (Επιμ.), Realisierung der Bildung in Europa, Darmstadt 1994, σελ. 121. 9

οδηγήσει στο να ληφθούν οι κατάλληλες αποφάσεις και τα κατάλληλα μέτρα μέσα στα εκπαιδευτικά πλαίσια. 3. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο 8 ο Δημοτικό Σχολείο Άρτας Το τρίτο και πιο ενδιαφέρον κεφάλαιο περιλαμβάνει τις δραστηριότητες των μαθητών κατά τη διαδικασία προσέγγισής τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είναι εύκολο να περιγραφεί κάθε δραστηριότητα με λεπτομέρειες, οι περιγραφές όμως που ακολουθούν σε συνδυασμό με τα επιπλέον στοιχεία που επισυνάπτονται στο παράρτημα αυτής της εργασίας (φωτογραφίες, φύλλα εργασίας, ερωτηματολόγιο) ελπίζουμε να αποτυπώσουν σε μεγάλο βαθμό την όλη διαδικασία. 3.1 Δραστηριότητα 1η: Ενημέρωση και προετοιμασία Σε μια προβολή, παρουσίασα στους μαθητές τις σημαντικότερες πληροφορίες σχετικά με την ιστορία, τις αξίες, τους στόχους, τα όργανα, τις δράσεις της ΕΕ. Οι μαθητές ήρθαν σε μια πρώτη ουσιαστική επαφή με το ευρωπαϊκό οικοδόμημα και αντιλήφθηκαν ότι τελικά δεν είναι κάτι μακρινό και αδιάφορο. Οι εικόνες, οι χάρτες, τα διαγράμματα και η υπόλοιπη νέα γνώση προκάλεσαν τόσο την προσήλωση όσο και την έντονη περιέργεια των μαθητών. Κατόπιν αποδέχτηκαν με χαρά το πλάνο που πρότεινα, για τις δραστηριότητες που θα ακολουθούσαν. Ιδιαίτερα το κομμάτι της κατάρτισης του ερωτηματολογίου και της διεξαγωγής και αποτίμησης της έρευνας χαρακτηρίστηκε ως εγχείρημα δύσκολο που όμως ήθελαν οπωσδήποτε να κάνουν, αφού θα επρόκειτο για μια μοναδική εμπειρία. Για τη διευκόλυνση και καλύτερη οργάνωση των δραστηριοτήτων που θα ακολουθούσαν, οι μαθητές χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες. 3.2 Δραστηριότητα 2η: Διαδικτυακό παιχνίδι «Πάμε να εξερευνήσουμε την Ευρώπη» Ο πρώτος στόχος ύστερα από την αρχική ενημέρωση των μαθητών γύρω από την Ευρωπαϊκή Ένωση αφορά την αφύπνιση του ενδιαφέροντός τους γύρω από το θέμα. Έτσι ξεκινήσαμε με το online παιχνίδι γνώσεων «Πάμε να εξερευνήσουμε την Ευρώπη» από την ιστοσελίδα της «γωνιάς του παιδιού» της ΕΕ. Κάθε ομάδα επέλεξε μία από τις προτεινόμενες φιγούρες-παίχτες και το παιχνίδι άρχισε. Νικητής αναδείχθηκε η ομάδα που απαντώντας στις ερωτήσεις έφτασε στο συντομότερο χρόνο στο τέρμα. Και οι τρεις ομάδες των μαθητών συμμετείχαν με 10

πολύ ενθουσιασμό και πάθος. Αναπόφευκτη ήταν βέβαια κάποιες στιγμές και η ένταση, καθώς κάθε ομάδα είχε ως στόχο τη νίκη. Το ουσιαστικό πάντως αποτέλεσμα ήταν ότι οι ερωτήσεις του παιχνιδιού κέντρισαν το ενδιαφέρον των μαθητών και έγινε φανερή η επιθυμία τους να γνωρίσουν πολύ καλύτερα την ΕΕ. 3.3 Δραστηριότητα 3η: Φύλλα Εργασίας Εμβάθυνση των γνώσεων Το επόμενο βήμα είχε να κάνει με την εμπέδωση και την εμβάθυνση της νέας γνώσης. Μοιράστηκαν σε κάθε ομάδα τρία φύλλα εργασίας (εννέα συνολικά), στα οποία έπρεπε να συμπληρωθούν οι ζητούμενες πληροφορίες. Τα φύλλα αυτά αναφέρονταν στα παρακάτω θέματα (βλ. παράρτημα αναλυτικά): Η Ευρώπη (χάρτης για χρωμάτισμα) Τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Αυτό το φύλλο ήταν στα γερμανικά, καθώς οι μαθητές έχουν διδαχθεί τα ονόματα των ευρωπαϊκών κρατών στα γερμανικά) Το Ευρώ Οι τομείς δράσης της ΕΕ Τα όργανα της ΕΕ Τρώγοντας σε ένα ευρωπαϊκό τραπέζι 23 διαφορετικές γλώσσες Σύμβολα της ΕΕ Ταξιδεύοντας σε μία Ευρώπη χωρίς σύνορα Για πληροφορίες που δε γνώριζαν, οι μαθητές χρησιμοποίησαν με την εποπτεία και τη βοήθειά μου το διαδίκτυο στους υπολογιστές του εργαστηρίου πληροφορικής του σχολείου αξιοποιώντας ταυτόχρονα τις νέες τεχνολογίες. Αφού ολοκληρώθηκε η συγκομιδή και η συμπλήρωση όλων των πληροφοριών, κολλήθηκαν όλα τα φύλλα σε πλακάτ το οποίο αναρτήθηκε στον τοίχο. Ακολούθησε διεξοδική συζήτηση για το τι τελικά σημαίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για όλους μας και πόσο επηρεάζει τόσο την καθημερινότητά μας όσο και άλλες πτυχές των δραστηριοτήτων των Ευρωπαίων σε όλα τα επίπεδα. Οι μαθητές έδειξαν πλέον αρκετά σίγουροι με την νεοαποκτηθείσα γνώση. 3.4 Δραστηριότητα 4η: Το Ερωτηματολόγιο 11

Μια ομολογουμένως δύσκολη δραστηριότητα. Οι μαθητές κλήθηκαν τώρα να σχεδιάσουν ένα ερωτηματολόγιο με το οποίο θα διερευνήσουν το ευρωπαϊκό προφίλ των συνομηλίκων τους. Αποστολή των ομάδων ήταν αρχικά να καταγράψουν τουλάχιστον δώδεκα ερωτήσεις που προτείνει η κάθε μία. Αφού συγκεντρώθηκαν όλες οι ερωτήσεις, έγινε μια ευρεία συζήτηση για το ποιες ερωτήσεις πρέπει να προκριθούν και να ενσωματωθούν στο ερωτηματολόγιο. Πολύ θετικό ήταν το γεγονός ότι οι ερωτήσεις τίθενται από δωδεκάχρονους για δωδεκάχρονους, πράγμα που εξασφαλίζει επιτυχία όσον αφορά την κατανόηση και τη θεματολογία τους. Από την άλλη οι πολλές νέες τους γνώσεις οδήγησαν κάποιους στο να προτείνουν πολύ απαιτητικές ερωτήσεις, οι οποίες μετά από παρέμβασή μου αποκλείστηκαν τελικά χωρίς αντιρρήσεις. 3.5 Δραστηριότητα 5η: Διεξαγωγή της έρευνας α) Κάθε μία από τις τρεις ομάδες επέλεξε δύο άτομα. Με τα έξι άτομα που προέκυψαν, επισκεφθήκαμε τρία δημοτικά σχολεία της Άρτας. Η πρωτοβουλία εδώ ανήκε αποκλειστικά στους μαθητές. Μετά από συνεννόηση, μπήκαν μόνοι τους στις αίθουσες, έκαναν την εισαγωγή, μοίρασαν τα έντυπα και έδωσαν τις απαραίτητες διευκρινίσεις στους συνομηλίκους τους. Η γνώση του αντικειμένου της έρευνας βοήθησε ώστε να μη συναντήσουν καθόλου δυσκολίες. Επέστρεψαν στο σχολείο τους φανερά ικανοποιημένοι και περήφανοι τόσο από το αποτέλεσμα της δραστηριότητας, όσο και από τα εύσημα που πήραν από εκπαιδευτικούς σχολείων που επισκεφθήκαμε για την οργάνωση και την προετοιμασία τους. β) Τα 100 ερωτηματολόγια που συγκεντρώθηκαν μοιράστηκαν στις τρεις ομάδες για να γίνει η καταμέτρηση και να καταλήξουν στα τελικά αποτελέσματα. 3.6 Δραστηριότητα 6η: Επεξεργασία αποτελεσμάτων Για να ολοκληρωθεί η εκπαιδευτική διαδικασία αλλά και να νιώσουν οι μαθητές ότι οι δραστηριότητές τους οδήγησαν σε κάποιο αποτέλεσμα, ακολούθησε ευρεία συζήτηση και σχολιασμός των αποτελεσμάτων. Είναι αλήθεια ότι πολλοί μαθητές είδαν πίσω από τις απαντήσεις των συμμαθητών τους τους εαυτούς τους. Στις κρίσεις όμως των αποτελεσμάτων προσπάθησαν, με τη δική μου προτροπή, στηριζόμενοι στις δραστηριότητες που προηγήθηκαν, στις γνώσεις που απέκτησαν και στις συζητήσεις που έγιναν, να σταθούν αποστασιοποιημένα. 12

Για την πιο συστηματική αποτίμηση παραθέτουμε παρακάτω σε θεματικές κατηγορίες τόσο τον τρόπο επιλογής των συγκεκριμένων ερωτήσεων όσο και τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα-σχόλια των μαθητών. α) Γενικές γνώσεις την ΕΕ Οι πρώτες τέσσερις ερωτήσεις αφορούν συγκεκριμένες γνώσεις των ερωτώμενων σε σχέση με την ΕΕ. 1. Πόσα κράτη-μέλη έχει η Ευρωπαϊκή Ένωση; 3. Χρησιμοποιούν όλες οι χώρες της ΕΕ ως νόμισμά τους το Ευρώ; 15 9 44 28 12 15 24 27 74 23 Ναι Όχι 9 2. Πότε έγινε η Ελλάδα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης; 42 34 7 το 1974 το 1981 το 1995 το 2004 4. Ποιο είναι το κεντρικό σύνθημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Είμαστε όλοι 45 Ευρωπαίοι 28 4 19 Ένας πολιτισμός, μία Ευρώπη Ενωμένοι στην πολυμορφία Ελάτε να ενωθούμε Οι μαθητές επέλεξαν τρεις φαινομενικά εύκολες ερωτήσεις. Έκπληξη όμως τους προκάλεσε το γεγονός ότι μόνο το 28% γνωρίζει τον αριθμό των κρατών μελών της ΕΕ και μόνο 42% το έτος ένταξης της Ελλάδας στην ΕΕ. Αναμενόμενο από την άλλη χαρακτήρισαν το αποτέλεσμα σχετικά με το αν χρησιμοποιούν όλες οι χώρες της ΕΕ το Ευρώ. Όσον αφορά την τέταρτη ερώτηση, ήταν έντονη η επιθυμία των μαθητών να εντάξουν σε κάποιο από τα ερωτήματά τους το σύνθημα «Ενωμένοι στην πολυμορφία», καθώς είχε προηγηθεί ευρεία συζήτηση και ανάλυση του θέματος. Σκόπιμα όμως έδωσαν ως εναλλακτικές απαντήσεις, φράσεις που επίσης θα μπορούσαν να αποτελούν κεντρικό σύνθημα της ΕΕ, καθώς ήθελαν έτσι να αποφύγουν τις τυχαίες επιλογές απάντησης. Το εκκωφαντικό 4% που γνώριζε την απάντηση, οδήγησε τους μαθητές στο να 13

ασκήσουν κριτική στην ΕΕ, στα σχολικά βιβλία και στα ΜΜΕ που δεν προωθούν το μήνυμα που συνοδεύει τη φράση «Ενωμένοι στην πολυμορφία». β) Ελληνική και ευρωπαϊκή ταυτότητα Το δεύτερο κομμάτι των ερωτήσεων (5-7) αποτέλεσαν κλασικά ερωτήματα του Ευρωβαρομέτρου, που έχουν να κάνουν με τη στάση των ερωτώμενων απέναντι στην ελληνική και την ευρωπαϊκή τους ταυτότητα. 5. Αισθάνομαι μόνο Έλληνας/Ελληνίδα 31 58 6 0 πρώτα Έλληνας/Ελληνίδα και μετά Ευρωπαίος/Ευρωπαία πρώτα Ευρωπαίος/Ευρωπαία και μετά Έλληνας/Ελληνίδα μόνο Ευρωπαίος/Ευρωπαία 6. Είσαι περήφανος/περήφανη που είσαι Έλληνας/Ελληνίδα; 7. Είσαι περήφανος/περήφανη που είσαι Ευρωπαίος/Ευρωπαία; 80 πολύ περήφανος/ περήφανη 63 πολύ περήφανος/ περήφανη λίγο περήφανος/ περήφανη 28 λίγο περήφανος/ περήφανη 10 5 καθόλου περήφανος/ περήφανη 10 καθόλου περήφανος/ περήφανη Στην πέμπτη ερώτηση καλούνται οι ερωτώμενοι να εκφράσουν το κατά πόσο Έλληνες ή Ευρωπαίοι αισθάνονται. Μελετώντας οι μαθητές τα αποτελέσματα, θεώρησαν ότι είναι αρκετά μεγάλο το ποσοστό (31%) αυτών που νιώθουν «μόνο Έλληνες». Σχολίασαν επίσης ότι στην ίδια περίπου κατεύθυνση κινούνται και όσοι έδωσαν την απάντηση «πρώτα Έλληνας/Ελληνίδα και μετά Ευρωπαίος/Ευρωπαία» (58%), καθώς και αυτοί που προτάσσουν την εθνική τους ταυτότητα. Θεωρούν όμως και θετικό ότι γίνεται αποδεκτή, έστω και δευτερευόντως η ευρωπαϊκή τους ταυτότητα. Αναμενόμενο αλλά και απογοητευτικό, είπαν ότι είναι οι ελάχιστες επιλογές στις άλλες δύο απαντήσεις. Δικαιολόγησαν όμως τους συμμαθητές τους, υποστηρίζοντας ότι τα μέχρι τώρα βιώματά τους και οι γνώσεις τους δεν τους επιτρέπουν να δουν την 14

ελληνική τους ταυτότητα ως μέρος της ευρωπαϊκής, έτσι ώστε να νιώσουν πρώτα ή μόνο Ευρωπαίοι. Η έκτη ερώτηση δεν σχολιάστηκε ιδιαίτερα, καθώς δεν περιείχε κάποια έκπληξη. Ως ενθαρρυντικό από την άλλη πλευρά χαρακτηρίστηκε το γεγονός ότι το 63% των μαθητών νιώθουν πολύ περήφανοι που είναι Ευρωπαίοι. γ) Εμείς και η Ευρωπαϊκή Ένωση Το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της έρευνας συνοψίζεται στις πέντε ερωτήσεις που ακολουθούν. Οι ερωτήσεις αυτές προέκυψαν ύστερα από τις διεξοδικές συζητήσεις για την καθημερινή ζωή σήμερα και μελλοντικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η πρώτη ερώτηση έχει να κάνει με τις ξένες γλώσσες, καθώς η ενασχόληση των μαθητών με τη ΕΕ, τους έκανε να συνειδητοποιήσουν τη σημασία της εκμάθησης των ξένων γλωσσών για την επικοινωνία τους με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους. 8. Το γεγονός ότι στο σχολείο μαθαίνετε δύο ξένες γλώσσες, σας κάνει να νιώθετε πιο κοντά στους υπόλοιπους Ευρωπαίους; 23 77 Ναι Όχι Για τη θετική απάντηση της μεγάλης πλειοψηφίας των ερωτώμενων, έδειξαν ικανοποίηση, και υποστήριξαν ότι οι γλώσσες και οι διάφοροι τρόποι χρήσης τους μπορούν να προάγουν τις σχέσεις μεταξύ των Ευρωπαίων και να προωθήσουν την ευρωπαϊκή ιδέα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερώτηση 9. Η γνώση για την ελεύθερη διακίνηση και εργασία των πολιτών της ΕΕ σε οποιαδήποτε χώρα της ΕΕ, εντυπωσίασε τους μαθητές. Έτσι θέλησαν να διατυπώσουν ένα σχετικό ερώτημα περιλαμβάνοντας την αποδοχή ή μη ενός ευρωπαίου δασκάλου. Η επιλογή, στο παράδειγμά τους, του Φιλανδού δασκάλου, ήταν στοχευμένη. Επέλεξαν μια εθνικότητα, για την οποία στην Ελλάδα δεν γνωρίζουμε πολλά, ώστε να πάρουν όσο το δυνατό πιο αντικειμενικές απαντήσεις. Τα στερεότυπα που υπάρχουν για κάποιες άλλες εθνικότητες, σίγουρα θα επηρέαζαν θετικά ή αρνητικά τις απαντήσεις. 15

9. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Συνθήκη, κάθε ευρωπαίος πολίτης έχει το δικαίωμα να δουλεύει ελεύθερα σε οποιαδήποτε χώρα της ΕΕ. Αν ο δάσκαλός σας ήταν Φιλανδός θα το αποδεχόσαστε; 9 91 Ναι Όχι Η ευρεία αποδοχή του φιλανδού δασκάλου σχολιάστηκε ως απρόσμενα θετικό φαινόμενο. Φάνηκε, είπαν, ότι οι συμμαθητές τους δεν είναι αρνητικοί απέναντι στο ξένο και το διαφορετικό και ότι αν τους δίνονταν τέτοιες δυνατότητες θα μπορούσαν να έρθουν πιο κοντά στη ιδέα των ενωμένων Ευρωπαίων. Το γεγονός ότι κάθε πολίτης της ΕΕ έχει πέρα από την εθνική του ιθαγένεια, επιπλέον τη ιθαγένεια της ΕΕ, μας οδήγησε στο ερώτημα σχετικά με μια ενδεχόμενη αποδοχή ευρωπαϊκού αντί ελληνικού δελτίου ταυτότητας. 10. Σε ένα χρόνο θα μπορείτε να αποκτήσετε δελτίο ταυτότητας. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι θα μπορούσαμε όλοι οι Ευρωπαίοι να έχουμε μια κοινή ταυτότητα. Θα δεχόσαστε αντί για ελληνική ταυτότητα να πάρετε ευρωπαϊκή ταυτότητα; 59 Ναι 13 28 Όχι Ναι, αν αναγραφόταν και ότι είμαι Έλληνας/Ελληνίδα Εδώ οι μαθητές υποστήριξαν ότι ανέμεναν την τρίτη απάντηση ως επικρατούσα, καθώς η εθνική συνείδηση είναι βαθιά ριζωμένη στους έλληνες μαθητές. Αυτό δείχνει και η αρνητική απάντηση που έδωσε σχεδόν το 1/3 των ερωτώμενων. Παρ όλα αυτά η αποδοχή ενός ευρωπαϊκού δελτίου ταυτότητας υπό προϋποθέσεις (59%) και η άνευ όρων αποδοχή (13%), θωρήθηκαν καλά δείγματα και ότι υπάρχει το έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να χτιστεί η ευρωπαϊκή συνείδηση. Η φαντασία των μαθητών οδήγησε στη διατύπωση της ακόλουθης πρωτότυπης ερώτησης. Πως θα έβλεπαν οι συμμαθητές τους το υποθετικό σενάριο υποστήριξης μιας ποδοσφαιρικής «Εθνικής» ομάδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης; 16

11. Ας υποθέσουμε ότι στο επόμενο παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου δε θα συμμετάσχει καμία εθνική ομάδα από την Ευρώπη, αλλά μια κοινή ποδοσφαιρική ομάδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα υποστηρίζατε αυτή την ομάδα; Ναι 41 41 Όχι 10 8 Ναι, μόνο αν συμμετέχουν και έλληνες παίχτες Όχι, υποστηρίζω μόνο την Εθνική Ελλάδας Αξιοσημείωτο είναι ότι το 82% των ερωτώμενων θα υποστήριζαν μια τέτοια ομάδα. Οι μισοί όμως από αυτούς θέτουν και τον όρο της συμμετοχής Ελλήνων παιχτών, το εθνικό δηλαδή συναίσθημα τους οδήγησε εν μέρει σε αυτή την απάντηση. Από την άλλη μη αναμενόμενο, αλλά θετικό χαρακτηρίστηκε το υπόλοιπο 41% που δε θέτει κανέναν όρο. Εξήγησαν επίσης οι μαθητές εδώ ότι η πιο φιλοευρωπαϊκή στάση των ερωτώμενων σε σύγκριση με το προηγούμενο ερώτημα οφείλεται στο ότι είναι κάτι πιο ανώδυνο και δε «θίγει» την εθνική τους ταυτότητα. Η δωδέκατη ερώτηση ήταν μεν γενική, είχε όμως ένα συγκεκριμένο στόχο. Οι μαθητές θέλησαν πέρα από τα προηγούμενα να μάθουν αν ο όρος «Ευρωπαϊκή Ένωση» δημιουργεί θετικούς ή αρνητικούς συνειρμούς. 12. Όταν ακούτε τον όρο «Ευρωπαϊκή Ένωση», ποιες δύο λέξεις ή φράσεις σας έρχονται αμέσως στο μυαλό θετικές κρίσεις 25% αρνητικές κρίσεις 24% ουδέτερες κρίσεις 51% μια μεγάλη ισχυρή ομάδα ένας για όλους και όλοι για έναν αδελφοσύνη ανάμεσα στους λαούς μεγάλη οικογένεια ότι βοηθάει ο ένας τον άλλο πολιτισμός όλοι έχουν τα ίδια δικαιώματα δικαιοσύνη δεσμός όλοι ενωμένοι πατρίδα λιτότητα δανεικά τρόικα χρεωκοπία απάτες μνημόνιο μαύρο χρήμα οικονομική κρίση Μέρκελ Σαρκοζί Λαγκάρντ Σόιμπλε μπούρδα ευρώ σημαία της ΕΕ ενωμένη Ευρώπη κοινό νόμισμα ευρωπαϊκό κοινοβούλιο πολιτική Euro group Βρυξέλλες Ευρώπη Οι απαντήσεις ταξινομήθηκαν στις τρεις κατηγορίες που φαίνονται στον πίνακα. (Προσωπικά έμεινα εντυπωσιασμένος από αρκετές απαντήσεις, καθώς δεν τις ανέμενα από μαθητές έκτης δημοτικού). 17

Το ένα τέταρτο των απαντήσεων έδειξαν μια θετική στάση απέναντι στη ΕΕ και εκτιμήθηκαν από τους μαθητές ως φιλοευρωπαϊκές. Αντίθετα άλλο ένα τέταρτο περίπου εκτιμήθηκε ως αντιευρωπαϊκή στάση. Σημειώθηκε όμως εδώ, ότι το αποτέλεσμα αυτό ίσως δεν είναι και τόσο ασφαλές, διότι οι περισσότερες αρνητικά φορτισμένες απαντήσεις παραπέμπουν στην δύσκολη οικονομική κατάσταση που βιώνουμε. Διιστάμενες τέλος ήταν οι απόψεις για το αν η ουδέτερη στάση των μισών ερωτώμενων είναι κάτι θετικό ή αρνητικό αναφορικά με τη σχέση τους με την ΕΕ. δ) Πηγές πληροφοριών γύρω από την ΕΕ Το τελευταίο ερώτημα τέθηκε απλά για να διαπιστωθεί ποιες είναι οι πηγές άντλησης πληροφοριών περί την ΕΕ και μπορούν συνεπώς να γίνουν οι φορείς που μπορούν να παίξουν ρόλο καθοριστικό στη διάδοση της ευρωπαϊκής ιδέας. 13. Από που έχεις πάρει τις περισσότερες γνώσεις σου για την Ευρωπαϊκή Ένωση; 52 από το σχολείο 20 10 11 από την τηλεόραση από το ίντερνετ από συζητήσεις με συγγενείς/φίλους 3.7 Δραστηριότητα 7η: Ενημέρωση από Κέντρο Ευρωπαϊκής Πληροφόρησης Europe direct Ηπείρου Εξαιτίας άλλων προγραμματισμένων δραστηριοτήτων του Europe direct Ηπείρου, δεν κατέστη δυνατή η επίσκεψη του υπευθύνου του στην αρχή της δράσης μας. Το γεγονός ότι η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε όταν είχε ολοκληρωθεί η όλη διαδικασία, δεν μειώνει τη σημασία της για τους μαθητές. Τους δόθηκε η δυνατότητα να επαναφέρουν στη μνήμη τους τη νέα γνώση μου απέκτησαν τον τελευταίο καιρό, αλλά έμαθαν και πράγματα που έως τώρα δεν είχαν αναφερθεί. Επίσης με πολλή χαρά και ενθουσιασμό παρέλαβαν το υποστηρικτικό υλικό (εννέα τίτλοι) που τους διανεμήθηκε στο τέλος της εκδήλωσης. Με άνεση και εξοικείωση γύρω από το αντικείμενο της ΕΕ ασχολήθηκαν ατομικά πλέον μέσα στην τάξη με τις διάφορες ασκήσεις που περιλάμβανε το υλικό αυτό. Οι 18

ενδιαφέρουσες αφίσες που μας δόθηκαν, αναρτήθηκαν επίσης δίπλα στα πλακάτ με τα φύλλα εργασίας και τα αποτελέσματα της έρευνας. Επίλογος Αίσθηση όλων όσων συμμετείχαν στη δράση που περιγράφηκε ήταν ότι, παρά τον λίγο διαθέσιμο χρόνο (ο γράφων, ως καθηγητής γερμανικών, έχει μόνο δύο ώρες την εβδομάδα μάθημα με το συγκεκριμένο τμήμα) έγιναν αρκετά πράγματα και το εγχείρημα στέφθηκε με επιτυχία. Οι ίδιοι οι μαθητές και οι μαθήτριες θεωρούν τους εαυτούς του περισσότερο «Ευρωπαίους» απ ότι πριν δύο μήνες. Είναι σίγουρο ότι υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα, σημασία έχει όμως ότι ξεκινήσαμε μια πορεία, την οποία οι περισσότεροι μαθητές δηλώνουν ότι θέλουν να συνεχίσουν. Ο βασικός στόχος του να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στην ουσία της ευρωπαϊκής ιδέας αλλά και στη λειτουργία του φορέα αυτής, δηλαδή της ΕΕ, φαίνεται ότι επετεύχθη. Ήταν πραγματικά πολύ σημαντική η δυνατότητα και η αφορμή που μας έδωσε η δράση teachers4europe να ασχοληθούμε στα πλαίσια της εκπαιδευτικής διαδικασίας με το για πολλούς Έλληνες -δυστυχώς και εκπαιδευτικούς- ακόμα ουσιαστικά άγνωστο θέμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι επιτακτική η ανάγκη να αντιληφθούμε ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα αποτελεί ή πρέπει να αποτελέσει μια μεγάλη ευκαιρία για τους λαούς της Ευρώπης. Τούτο όμως απαιτεί τη γνώση και την ουσιαστική ενασχόληση με ζητήματα της ΕΕ, ώστε όλοι μαζί να διορθώσουμε τα λάθη και να συνδιαμορφώσουμε την Ευρώπη του μέλλοντος. Βιβλιογραφία BÖTTCHER, Winfried, Von der Nationalerziehung zur Europafähigkeit, στο Arnold, R., Dobischat, R., Ott, B., Weiterungen der Berufspädagogik. Von der Berufsbildungstheorie zur internationalen Berufsbildung, Stuttgart 1997 19

BÖTTCHER, Winfried, Identität und Demokratisierung, in: Carstens, U., Schlüter- Knauer, C. (Επιμ.), Der Wille zur Demokratie, Berlin 1998 GIESEN, Bernhard, Europäische Identität und transnationale Öffentlichkeit. Eine historische Perspektive, στο Kaelble, H., Kirsch, M., Schmidt- Gernig, A.,(Επιμ.), Transnationale Öffentlichkeiten und Identitäten im 20. Jahrhundert, Frankfurt/Main 2002 GLASER, Hermann, Europäische Baustellen, στο Prisma 1, 1994 HETTLAGE, Robert, Euro-Visionen. Identitätsfindung zwischen Region, Nation und transnationaler Union, στο Hettlage, R., Deger, P., Wagner, S. (Επιμ.), Kollektive Identität in Krisen, Opladen 1997 JANSSEN, Bernd, Europäische Bildung: Folgerungen, Vorschläge, Hinweise für die Praxis, στο Janssen, B., Sander, W. (Επιμ.), Europa in der Schule, Bonn 1986 KOHLI, Martin, Die Entstehung einer europäischen Identität: Konflikte und Potentiale, στο Kaelble, H., Kirsch, M., Schmidt- Gernig, A.,(Επιμ.), Transnationale Öffentlichkeiten und Identitäten im 20. Jahrhundert, Frankfurt/Main 2002. LIPGENS, Walter, Die Anfänge der europäischen Einigungspolitik, 1945-1950, Stuttgart 1977 LÜTZELER, Paul Michael, Europäische Identität heute, στο Lützeler, P.-M., Europäische Identität und Multikultur, Tübingen 1997 PACK, Doris, Europäische Bildungspolitik- Investition in unsere gemeinsame Zukunft, στο Lassahn, R., Ofenbach, B. (Επιμ.), Bildung in Europa, Frankfurt a.m. 1994 SCHLEICHER, Klaus, Öffentliche Meinung in der Europäischen Gemeinschaft. Ihre politische und Bildungspolitische Bedeutung, στο Schleicher K, Bos, W. (Επιμ.), Realisierung der Bildung in Europa, Darmstadt 1994 STÜRMER, Michael, Was ist das Europäische an Europa?, στο Politische Meinung 1995, τεύχος 303 WALKENHORST, Heiko, Europäischer Integrationsprozess und europäische Identität, Baden-Baden 1999 Παράρτημα Στο παράρτημα που ακολουθεί περιλαμβάνονται: α) τα εννέα φύλλα εργασίας β) φωτογραφίες από τα πλακάτ των μαθητών γ) το ερωτηματολόγιο που διανεμήθηκε 20

21

Η Ευρώπη Ζωγραφίζουμε τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τις χώρες που εντάχθηκαν ταυτόχρονα, τις χρωματίζουμε με το ίδιο χρώμα. Συμπληρώνουμε και το όνομα κάθε χώρας στα γερμανικά. 22

Die Länder der Europäischen Union Το 1951 η Γερμανία, η Γαλλία, η Ιταλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο ίδρυσαν την «Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα». Frankreich Deutschland Italien Belgien Niederlande Luxemburg Rom Brüssel Luxemburg Paris Berlin Amsterdam Το 1957 ιδρύθηκε από τις ίδιες χώρες και η «Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα», στην οποία εντάχθηκαν το 1973 το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιρλανδία και η Δανία, το 1981 η Ελλάδα και το 1986 η Ισπανία και η Πορτογαλία. Großbritannien Irland Dänemark Griechenland Spanien Portugal Lissabon Madrid London Dublin Kopenhagen Athen Το 1993 δημιουργήθηκε από την «Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα» η «Ευρωπαϊκή Ένωση». Το 1995 εντάχθηκαν σε αυτή η Αυστρία, η Φινλανδία και η Σουηδία. Österreich Finnland Schweden Stockholm Wien Helsinki Το 2004 ακολουθεί η μεγάλη διεύρυνση με 10 χώρες: Κύπρος, Μάλτα, Πολωνία, Τσεχία, Σλοβακία, Ουγγαρία, Σλοβενία, Λιθουανία, Λετονία, Εσθονία Polen Tschechien Slowakei Ungarn Litauen Lettland Estland Slowenien Zypern Malta Tallinn Valletta Vilnius Nikosia Bratislava Warschau Budapest Prag Riga Ljubljana Έχουμε μάθει τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα Γερμανικά. Μπορούμε να τις αντιστοιχίσουμε με τις πρωτεύουσές τους; Το 2007 εντάχθηκαν στην ΕΕ η Βουλγαρία και η Ρουμανία. Bulgarien Rumänien Bukarest Sofia 23

Ευρώ: το κοινό μας νόμισμα Σύμβολο: Σύμβολο: Χώρα: Χώρα: Σύμβολο: Χώρα: Σύμβολο: Σύμβολο: Χώρα: Οι υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης: Χώρα: Σε ποιες χώρες αντιστοιχουν τα παραπάνω κέρματα του ευρώ; Τι απεικονίζουν; Ποιες άλλες χώρες ανήκουν στην Ευρωζώνη; 24

Οι τομείς δράσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η Ευρωπαϊκή Ένωση δραστηριοποιείται σε πολλούς τομείς. Στις εικόνες βλέπετε κάποιους από τους πιο σημαντικούς. Μπορείτε να αναγνωρίσετε ποιοι είναι; 25

Τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Τα πέντε πιο σημαντικά όργανα που διαμορφώνουν την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η φωνή όλων των πολιτών των 27 κρατών-μελών Οι αντιπρόσωποι τωνκυβερνήσεων των 27 κρατών-μελών. Συναποφασίζουν με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Έδρα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Πόλη: Χώρα: Αριθμός των Ευρωβουλευτών: Έδρα του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης Πόλη: Χώρα: Ποιοι ανήκουν σε αυτό? Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Προτείνει τους νόμους και φροντίζει ώστε να τηρούνται. Είναι ανεξάρτητη από τις εθνικές κυβερνήσεις. Έδρα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Πόλη: Χώρα: Ποιοι ανήκουν σε αυτή? Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Είναι ο φύλακας των χρημάτων. Έδρα της Ευρωπ. Κεντρ. Τράπεζας Πόλη: Χώρα: Πόσες χώρες έχουν το ευρώ; Στα βιβλία μας και στο διαδίκτυο μπορούμε να ψάξουμε, ώστε να συμπληρώσουμε όσες από τις παραπάνω πληροφορίες που μας ζητούνται, δε γνωρίζουμε. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Επιλύει δικονομικές διαφορές. Έδρα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Πόλη: Χώρα: Ποια είναι τα μέλη; 26

Τρώμε σε ένα ευρωπαϊκό τραπέζι Waffeln Italien Pizza Niederlande Croissants Frankreich Gouda Belgien Paella Spanien Χρωματίζουμε τις εικόνες και ενώνουμε τις χώρες με τα αντίστοιχα φαγητά. 27

23 διαφορετικές Γλώσσες Πώς καλημερίζουμε και πώς αποχαιρετούμε στις παρακάτω 10 από τις συνολικά 23 γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Ελληνικά Αγγλικά Γερμανικά Γαλλικά Ισπανικά Ολλανδικά Σουηδικά Πολωνικά Τσέχικα Ρουμάνικα 28

Σύμβολα της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ευρωπαϊκή Σημαία Ευρωπαϊκός Ύμνος Ευρωπαϊκή Ημέρα Ευρώ Το σύνθημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Γράφουμε λίγα λόγια για κάθε εικόνα. Ενωμένοι στην Πολυμορφία 29

Ταξιδεύοντας σε μια Ευρώπη χωρίς σύνορα 22 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμφώνησαν με τη συνθήκη του Σένγκεν (Schengen, μικρό χωριό στο Λουξεμβούργο) ότι μεταξύ των κρατών τους δε θα υπάρχουν σύνορα και έλεγχοι. Μπορείς λοιπόν να περνάς αυτά τα σύνορα με τα πόδια, το ποδήλατο, το αυτοκίνητο, το τρένο, χωρίς να σε ελέγχει κανένας συνοριακός υπάλληλος. Τα παρακάτω κράτη υπέγραψαν τη συμφωνία:. Επιπλέον την υπέγραψαν 3 κράτη που δεν είναι μέλη της ΕΕ: Πόλη εκκίνησης στ Ταξιδεύω μέσα από τ Αυτό θέλω να δω: Συνεχίζω μέσα από τ Αυτό θέλω να δω: Προορισμός του ταξιδιού μου Αυτό θέλω να δω: Συμπληρώνουμε τις πληροφορίες που λείπουν. Στη συνέχεια περιγράφουμε μια διαδρομή που θα θέλαμε να κάνουμε στην Ευρώπη, χωρίς να μας γίνουν συνοριακοί έλεγχοι. Κολλάμε επίσης και από μία εικόνα από τις πόλεις που σκοπεύουμε να επισκεφθούμε. 30

31

Ερωτηματολόγιο Το ευρωπαϊκό προφίλ των ελλήνων μαθητών Η έρευνα διεξάγεται από τους μαθητές του Στ 2 του 8 ου Δημοτικού Σχολείου Άρτας, με την εποπτεία του καθηγητή Γερμανικών Μπούνα Νικόλαου. Είμαι κορίτσι αγόρι Σε κάθε μία από τις παρακάτω ερωτήσεις, να επιλέξετε μία απάντηση 1. Πόσα κράτη-μέλη έχει η Ευρωπαϊκή Ένωση; 12 15 24 27 2. Πότε έγινε η Ελλάδα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης; το 1974 το 1981 το 1995 το 2004 3. Χρησιμοποιούν όλες οι χώρες της ΕΕ ως νόμισμά τους το Ευρώ; Ναι Όχι 4. Ποιο είναι το κεντρικό σύνθημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Είμαστε όλοι Ευρωπαίοι Ένας πολιτισμός, μία Ευρώπη Ενωμένοι στην πολυμορφία Ελάτε να ενωθούμε 5. Αισθάνομαι μόνο Έλληνας/Ελληνίδα πρώτα Έλληνας/Ελληνίδα και μετά Ευρωπαίος/Ευρωπαία πρώτα Ευρωπαίος/Ευρωπαία και μετά Έλληνας/Ελληνίδα μόνο Ευρωπαίος/Ευρωπαία 6. Είσαι περήφανος/περήφανη που είσαι Έλληνας/Ελληνίδα; πολύ περήφανος/περήφανη λίγο περήφανος/περήφανη καθόλου περήφανος/περήφανη 32

7. Είσαι περήφανος/περήφανη που είσαι Ευρωπαίος/Ευρωπαία; πολύ περήφανος/περήφανη λίγο περήφανος/περήφανη καθόλου περήφανος/περήφανη 8. Το γεγονός ότι στο σχολείο μαθαίνετε δύο ξένες γλώσσες, σας κάνει να νιώθετε πιο κοντά στους υπόλοιπους Ευρωπαίους; Ναι Όχι 9. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Συνθήκη, κάθε ευρωπαίος πολίτης έχει το δικαίωμα να δουλεύει ελεύθερα σε οποιαδήποτε χώρα της ΕΕ. Αν ο δάσκαλός σας ήταν Φιλανδός θα το αποδεχόσαστε; Ναι Όχι Αν όχι, για ποιο λόγο; 10. Σε ένα χρόνο θα μπορείτε να αποκτήσετε δελτίο ταυτότητας. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι θα μπορούσαμε όλοι οι Ευρωπαίοι να έχουμε μια κοινή ταυτότητα. Θα δεχόσαστε αντί για ελληνική ταυτότητα να πάρετε ευρωπαϊκή ταυτότητα; Ναι Όχι Ναι, αν αναγραφόταν και ότι είμαι Έλληνας/Ελληνίδα 11. Ας υποθέσουμε ότι στο επόμενο παγκόσμιο πρωτάθλημα ποδοσφαίρου δε θα συμμετάσχει καμία εθνική ομάδα από την Ευρώπη, αλλά μια κοινή ποδοσφαιρική ομάδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θα υποστηρίζατε αυτή την ομάδα; Ναι Όχι Ναι, μόνο αν συμμετέχουν και έλληνες παίχτες Όχι, υποστηρίζω μόνο την Εθνική Ελλάδας 12. Όταν ακούτε τον όρο «Ευρωπαϊκή Ένωση», ποιες δύο λέξεις ή φράσεις σας έρχονται αμέσως στο μυαλό; 1.. 2. 13. Από που έχεις πάρει τις περισσότερες γνώσεις σου για την Ευρωπαϊκή Ένωση; από το σχολείο από την τηλεόραση από το ίντερνετ από συζητήσεις με συγγενείς/φίλους 33