Η Διαχείριση των Φυτικών Υπολειμμάτων Πάρκων και Δεντροστοιχιών

καινοτοµία Η Διαχείριση των Φυτικών Υπολειμμάτων Πάρκων και Δεντροστοιχιών ενηµέρωση του Δήμου Ηρακλείου στο ΤΕΙ Κρήτης Τα φυτικά υπολείμματα των δημοτικών πάρκων και δεντροστοιχιών, αλλά και των ιδιωτικών κήπων, αποτελούν ένα ιδιαίτερο κλάσμα των αστικών στερεών αποβλήτων (ΑΣΑ), που παράγει μια πόλη. Τα κλαδοκάθαρα όνομα με το οποίο είναι περισσότερο γνωστά αποτελούν μόλις το 1,5 με 2,5% του συνολικού βάρους των ΑΣΑ του Ηρακλείου, σε αντίθεση με άλλες πόλεις της Ευρώπης ή της Βόρειας Αμερικής που το ποσοστό αυτό μπορεί να φτάσει ή και να ξεπεράσει το 10 με 15%. Η ιδιαίτερα περιορισμένη έκταση δημόσιου και ιδιωτικού ελεύθερου χώρου στην πόλη μας (περίπου 2,0 τετραγωνικά μέτρα / κάτοικο) σε σχέση με τις πόλεις αυτές (πάνω από 7,0 τετραγωνικά μέτρα / κάτοικο), είναι η βασική αιτία της μεγάλης διαφοράς. Παρά τη μικρή τους συνεισφορά στη συνολική ποσότητα των ΑΣΑ μιας πόλης, η διαχείριση των κλαδοκάθαρων είναι μια ιδιαίτερα δαπανηρή διαδικασία αν αναλογιστεί κανείς: την αναγκαιότητα συλλογής τους μέσα από διαδικασίες κλαδεμάτων και καθαρισμών πάρκων και κήπων, τη δύσχρηστη αναλογία όγκου και βάρους καθώς ένα κυβικό μέτρο ατεμάχιστων κλαδοκάθαρων ζυγίζει μόλις 100 με 150 kg το μεγάλο κόστος μεταφοράς, καθώς και μετά τον τεμαχισμό τους διατηρούν μια αναλογία όγκου προς βάρους 3:1 με 5:1, και το κόστος ταφής τους, που στην περίπτωση του Χώρου Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (ΧΥΤΑ) του Ηρακλείου, του ρ. Θρασύβουλου Μανιού στους Πέρα Γαλήνους, κοστολογείται 15 / t. Σε αυτά τα «οικονομικά» προβλήματα πρέπει να προσθέσει κανείς και το περιβαλλοντικό κόστος. Δεδομένου ότι πρόκειται για εξολοκλήρου οργανικά υλικά, επιβαρύνουν ιδιαίτερα ένα ΧΥΤΑ, κυρίως αν υπάρχει προσπάθεια αναβάθμισης του σε Χώρο Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων (ΧΥΤΥ) (βλέπε Οδηγία 1999/31). Από την άλλη η δυνατότητα αξιοποίησης τους σε κάτι πολύ σημαντικότερο από απλώς ένα ακόμα απόβλητο που πρέπει να απομακρυνθεί από τον οικιστικό ιστό μιας πόλης δημιουργεί και ένα σημαντικό ηθικό ζήτημα σε μια κοινωνία που στοχεύει στη μείωση των αποβλήτων και στην αύξηση της αξιοποίησης τους (βλέπε Οδηγία 2008/98). Η Συνεργασία Δήμου Ηρακλείου και ΤΕΙ Κρήτης Κάτω από αυτό το πρίσμα και σε συνέχεια μιας καλής συνεργασίας σε διάφορα θέματα μεταξύ του Δήμου Ηρακλείου και του Εργαστηρίου Διαχείρισης Στερεών Υπολειμμάτων και Υγρών Αποβλήτων, ξεκίνησαν στα τέλη του 2005 συζητήσεις για ένα πιλοτικό / δοκιμαστικό πρόγραμμα κομποστοποίησης των κλαδοκάθαρων της πόλης. Ως κομποστοποίηση ορίζεται η αερόβια βιολογική διεργασία αποδόμησης οργανικών υπολειμμάτων που μέσα από τη δράση θερμόφιλων κυρίως μικροοργανισμών, οδηγεί στη βιοσταθεροποίηση τους και την παραγωγή ενός εδαφο-βελτιωτικού προϊόντος γνωστού και ως κόμποστ. Το Εργαστήριο διαθέτει τη μοναδική για τριτοβάθμιο 82 Θ. Μανιός: Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα ΒΙΟ.ΘΕ.ΚΑ. - tmanios@staff.teicrete.gr

παίδευση στα αντικείμενα της κομποστοποίησης και θα επέτρεπε την πραγματοποίηση σημαντικού αριθμού πτυχιακών εργασιών σε πραγματικές συνθήκες και δεδομένα. Με τη μεταφορά στους χώρους του Ιδρύματος της πρώτης κιόλας ποσότητας κλαδοκάθαρων έγινε αμέσως αντιληπτό από το Δήμο ότι βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα η διαδικασία αυτή ήταν πολύ οικονομικότερη της υπάρχουσας διαχείρισης, ακόμα και χωρίς να λάβει κάποιος υπόψη του την ωφέλεια από την αξιοποίηση του παραγόμενου κόμποστ (το σύνολο του οποίου σύμφωνα με τη σύμβαση ανήκει στο Δήμο Ηρακλείου). Αν και εκείνη τη στιγμή δεν ήταν ξεκάθαρο αν λήφθηκε κ α ι ν ο τ ο µ ί α Φωτογραφία 1. Ο αναστροφέας της πιλοτικής μονάδας του ΤΕΙ Κρήτης υπόψη και η περιβαλλοντική διάσταση του θέματος, γεγονός είναι ότι άμεσα ο Δήμος Ηρακλείου, ζήτησε να αναβαθμιστεί η σχέση συνεργασίας και να αναπτυχθεί η μονάδα κομποστοποίησης ώστε να μπορεί να διαχειριστεί την πλειονότητα, αν όχι το σύνολο των κλαδοκάθαρων των δημόσιων πάρκων και δεντροστοιχιών. Όμως αυτό σήμαινε την ανάπτυξη μιας μονάδας που θα μπορούσε να διαχειριστεί 6.000 με 8.000 κυβικά μέτρα κλαδοκάθαεκπαιδευτικό (αλλά και ερευνητικό) ίδρυμα στην Ελλάδα, πιλοτική μονάδα κομποστοποίησης με όλες τις απαιτούμενες υποδομές και τον αναγκαίο εξοπλισμό, που αποκτήθηκαν τα τελευταία δέκα χρόνια μέσα από πολλά, μικρά και μεγάλα, ερευνητικά έργα (Φωτογραφία 1). Το Μάρτιο του 2006 υπογράφηκε η πρώτη Σύμβαση συνεργασίας σύμφωνα με την οποία το ΤΕΙ Κρήτης θα διέθεται τις υπάρχουσες εγκαταστάσεις και εξοπλισμό και τη σχετική τεχνογνωσία και ο Δήμος Ηρακλείου θα συμμετείχε με ένα βιομηχανικού μεγέθους τεμαχιστή κλαδοκάθαρων, ένα φορτωτή (JCB), ένα χειριστή και έναν εργάτη για τη δοκιμαστική κομποστοποίηση 600 κυβικών μέτρων κλαδοκάθαρων. Μέρος του έργου αποτελούσε και η εργαστηριακή και αγρονομική αξιολόγηση του παραγόμενου κόμποστ σε ποικιλία ανθοκομικών κυρίως φυτών. Είναι φανερό ότι η συμφωνία αυτή δημιουργούσε μια μεγάλη ευκαιρία για το Εργαστήριο καθώς, θα αποκτούσε μοναδική για τα Ελληνικά δεδομένα εμπειρία έξω από τα στενά πλαίσια των εργαστηριακών δοκιμών, θα βελτίωνε τις υποδομές του, θα αναβάθμιζε την εκ- Θ. Μανιός: Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα ΒΙΟ.ΘΕ.ΚΑ. - tmanios@staff.teicrete.gr 83

καινοτοµία κόστος των οποίων επίσης καλύπτει ο Δήμος Ηρακλείου. ενηµέρωση 84 Φωτογραφία 2. Ο τεµαχιστής κλαδοκάθαρων που έφερε στη µονάδα ο ήµος Ηρακλείου ρων ετησίως ή περίπου 400 με 600 τόνους (πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί η συνολική ποσότητα χωρίς γεφυροπλάστιγγα) χωρίς να συνυπολογίζει κανείς τις ποσότητες που παράγει το ίδιο το αγρόκτημα του ΤΕΙ Κρήτης. Έτσι μέσα στα επόμενα τρία χρόνια, μέχρι και σήμερα, έγιναν συστηματικές προσπάθειες αν και εξαιρετικά αργές από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές να επιτευχθεί αυτή η αναβάθμιση τεχνικά αλλά και ουσιαστικά. Περισσότερα από 25.000 επενδύθηκαν στην επέκταση της πίστας κομποστοποίησης που τώρα φτάνει τα 3.000 τετραγωνικά μέτρα, 45.000 στην αγορά ενός αυτοκινούμενου αναστροφέα (ο υπάρχον δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει τις συνολικά μεγάλες ποσότητες κλαδοκάθαρων μέσα στην περιορισμένης έκτασης πίστα κομποστοποίησης), το Μηχανουργείο του Δήμου κατασκεύασε ένα δονούμενο κόσκινο, ενώ μόνιμα πλέον στο χώρο βρίσκεται ένας φορτωτής (JCB) και ένα φορτηγό που διαθέτει μια αρπάγη για την τροφοδοσία του τεμαχιστή (Φωτογραφίες 2 και 3). Σε ότι αφορά το προσωπικό ένας μόνιμος χειριστής και ένας εποχιακός ανειδίκευτος εργάτης βρίσκονται καθημερινά στο ΤΕΙ Κρήτης, το Η Διαχείριση των Κλαδοκάθαρων με Αριθμούς Σε ότι αφορά τη δυναμικότητα της μονάδας και την ποσότητα των κλαδεμάτων που διαχειρίστηκε από το 2006 μέχρι και σήμερα αυτή εκτιμάται στα 25.000 κυβικά μέτρα ατεμάχιστων κλαδοκάθαρων. Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει μια μέση βοτανική σύνθεση για τα κλαδοκάθαρα που φτάνουν στη μονάδα. Πρέπει να τονιστεί ότι η παρουσία υπολειμμάτων από μουριές και φοίνικες δυσκολεύει ιδιαίτερα τη διαδικασία τεμαχισμού λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των κλαδεμάτων τους. Σε ότι αφορά δε τους φοίνικες αναμένεται να υπάρξει μια σταδιακή αύξηση της παρουσίας τους στα υπολείμματα κυρίως λόγω της εκτεταμένης τους χρήσης σε όλη την Κρήτη. Η εκτεταμένη αυτή χρήση είναι και η βασική αιτία της ανεξέλεγκτης εισαγωγής φοινίκων με τα γνωστά αποτελέσματα (βλέπε Rhynchophorus ferrugineus). Η μέση ετήσια κατανομή των εισερχόμενων κλαδοκάθαρων εκτιμάται ως εξής: Μάρτιος 2006 Δεκέμβριος 2006: Φωτογραφία 3. Το κόσκινο που κατασκεύασε το προσωπικό του ήµου Ηρακλείου Θ. Μανιός: Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα ΒΙΟ.ΘΕ.ΚΑ. - tmanios@staff.teicrete.gr

6.000 m3 Ιανουάριος 2007 Δεκέμβριος 2007: 8.000 m3 Ιανουάριος 2008 Δεκέμβριος 2008: 5.000 m3 Ιανουάριος 2009 Δεκέμβριος 2009: 6.000 m3 Σε ότι αφορά τώρα την παραγωγή του κόμποστ, αυτή δεν μπορεί να εκτιμηθεί με ακρίβεια καθώς δεν χρησιμοποιήθηκε ο αναστροφέας (βλέπε προηγούμενες παραγράφους), υπήρχαν σημαντικές ποσότητες πλαστικού (κυρίως από σακούλες) που καθιστούσαν μέρος του προϊόντος μη αξιοποιήσιμο (μεταφέρθηκε στο ΧΥΤΑ για απόρριψη), κάποιες ποσότητες χρησιμοποιήθηκαν σε διάφορες δραστηριότητες (κυρίως πειραματικές) μέσα στο Αγρόκτημα και ενώ υπήρχαν και «απώλειες» καθώς δεν υπάρχει δυνατότητα φύλαξης. Παρόλα αυτά η παρακάτω ποσοτική εκτίμηση δίνει μια καλή εικόνα του ισοζυγίου μάζας της μονάδας Όγκος Εισερχόμενων Κλαδοκάθαρων: 25.000 m3 Όγκος Τεμαχισμένων Κλαδοκάθαρων: 6.000 m3 Βάρος Εισερχόμενων Κλαδοκάθαρων: 2.500 t Απώλειες λόγω κομποστοποίησης: 60 % του βάρους ή 1.500 t Απώλειες από κοσκίνισμα : 30 με 40 % του βάρους του κόμποστ ή 400 με 500 t Τελικά παραγόμενο κόμποστ: 400 με 500 t σε περίπου 46 μήνες Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει τα βασικά φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του παραγόμενου κόμποστ. Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει μια εκτίμηση κόστους της διαδικασίας επεξεργασίας. Σύμφωνα με αυτόν τον πίνακα το μέσο κόστος διαχείρισης των κλαδοκάθαρων φτάνει τα 100 / t. Η τιμή αυτή, αν και είναι ιδιαίτερα υψηλή, συνεχίζει να είναι χαμηλότερη από το κόστος της απλής μεταφοράς και ταφής. Παρόλα αυτά είναι υψηλότερη από αυτή που πιθανότερα θα μπορούσε να επιτύχει ένας ιδιωτικός φορέας αξιοποιώντας καλύτερα το εμπλεκόμενο εργατικό δυναμικό, εμπορικά το παραγόμενο προϊόν και γενικότερα να κάνει αποδοτικότερη διαχείριση πόρων και μηχανημάτων. Υπογραμμίζεται πάντως ότι η επέκταση της πίστας κομποστοποίησης και το σύστημα διαβροχής των σειραδίων, υλοποιήθηκαν μέσα από τα κονδύλια του ΤΕΙ Κρήτης. Η Αξιοποίηση του Κόμποστ και οι Δράσεις Διάχυσης και Ενημέρωσης Πάνω από το 50 % του κόμποστ που έχει παραχθεί έχει παραδοθεί στο Δήμο Ηρακλείου για χρήση σε δεντροστοιχίες και στα πάρκα. Αν και στην αρχή υπήρχε μια έντονη δυσπιστία των Υπηρεσιών Πρασίνου κ α ι ν ο τ ο µ ί α Πίνακας 1. Μέση σύνθεση των κλαδοκάθαρων του ήµου Ηρακλείου Κλαδοκάθαρα Ποσοστό (%) κατ όγκον Κλαδοκάθαρα Ποσοστό (%) κατ όγκον Ευκαλύπτων 20 Λευκών 5 Μουριών 20 Εσπεριδοειδών 4 ιαφόρων χόρτων 10 Φοινίκων 3 Φίκων 10 Αλµυρικιών 3 Πεύκων 7 Ελαιόδεντρων 2 Ανθοκοµικών φυτών 6 ιάφορα 10 Θ. Μανιός: Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα ΒΙΟ.ΘΕ.ΚΑ. - tmanios@staff.teicrete.gr 85

καινοτοµία ενηµέρωση του Δήμου, σχετικά με τη χρήση του, τα τελευταία δύο χρόνια η αξιοποίηση του έχει προχωρήσει σημαντικά. Σχετικές οδηγίες για βέλτιστες αναλογίες χρήσης έχουν δοθεί και το προσωπικό έχει καθοδηγηθεί και εκπαιδευθεί σε προσωπική βάση από τους συνεργάτες του ΤΕΙ Κρήτης. Μια μεγάλη επίσης ποσότητα μοιράστηκε και σε σχολεία που λειτουργούν στα ευρύτερα οικιστικά όρια της πόλης. Υπήρξαν αιτήματα ακόμα και για 20 t τα οποία καλύφθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους, μετά φυσικά και από τη σύμφωνη γνώμη του Δήμου Ηρακλείου. Περισσότεροι από 60 με 70 t κόμποστ έχουν μοιραστεί σε σχολεία της πόλης. Τέλος το Σεπτέμβριο του 2009 πραγματοποιήθηκε ανοιχτή εκδήλωση με την υποστήριξη και συνεργασία της Διεύθυνσης Καθαριότητας, Περιβάλλοντος, Πρασίνου, Τεχνικής Υποστήριξης & Αισθητικής της Πόλης και τον αρμόδιο Αντιδήμαρχο κ Νώντα Σαρρή στο κέντρο της πόλης για τη διανομή συσκευασμένου κόμποστ στους δημότες. Μοιράστηκαν περισσότεροι από έξι τόνοι υλικού σε συσκευασίες των δύο, πέντε και δέκα κιλών. Μαζί μοιράστηκαν και σχετικές οδηγίες χρήσης για τη βέλτιστη αξιοποίηση του προϊόντος. Η Πίνακα 2. Φυσικοχημικά χαρακτηριστικά του παραγόμενου κόμποστ Παράμετροι Τιμές ph* 7,6 Ηλεκτρικής Αγωγιμότητα (EC)* Ολικός Άνθρακας (ΤC) Ολικό Άζωτο ΝΟ 3 -Ν * με τη μέθοδο 1/1,5 v/v 2,4 ms / cm 19,2 % του ξηρού βάρους 1,40 % του ξηρού βάρους 230 mg/kg ξηρού βάρους συμμετοχή και το ενδιαφέρον του κόσμου ήταν πολύ μεγαλύτερο από αυτό που αναμενόταν. Περισσότεροι από 3.000 δημότες πέρασαν από το περίπτερο που είχε στηθεί έξω από το Δημαρχείο. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους τόσο ο Πρόεδρος του ΤΕΙ κ Βαγγέλης Καπετανάκης, η τέως Πρόεδρος κ Χαρά Αθανασάκη-Μιχαηλίδου όσο και ο Δήμαρχος του Ηρακλείου κ Γιάννης Κουράκης (Φωτογραφίες 4 και 5). Συμπεράσματα Η εμπειρία της διαχείρισης μέσα στο ΤΕΙ Κρήτης έχει αναδείξει σημαντικά προβλήματα (πχ η μεγάλη παρουσία πλαστικών υπολειμμάτων στα κλαδοκάθαρα) αλλά και θετικά στοιχεία (πχ η εξαιρετική ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος). Η απόφαση διαχείρισης των κλαδοκάθαρων χωριστά από τα υπόλοιπα ΑΣΑ μιας πόλης είναι λοιπόν ένα ζητούμενο με πολλές παραμέτρους. Η ποσότητα που παράγεται στον κάθε αστικό ιστό και το κόστος της υπάρχουσας διαχείρισης είναι κάποιες από αυτές. Η δυνατότητα συν-αξιοποίησης των κλαδοκάθαρων για τη διαχείριση άλλων αποβλήτων και ιδιαίτερα της λάσπης των Πίνακας 3. Εκτιμήσεις κόστους λειτουργίας της μονάδας Δαπάνη Αποζημίωση ΤΕΙ Κρήτης Χειριστής Μηχανημάτων (μόνιμος υπάλληλος) Ανειδίκευτος Εργάτης (με σύμβαση) Κόστος συντήρησης & λειτουργίας μηχανημάτων Μέσο Ετήσιο Κόστος σε Σύνολο σε 19.500 78.000 21.000 84.000 18.000 72.000 5.000 20.000 Σύνολο 63.500 254.000 86 Θ. Μανιός: Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα ΒΙΟ.ΘΕ.ΚΑ. - tmanios@staff.teicrete.gr

Φωτογραφία 4. Το τελικό προϊόν της διαδικασίας βιολογικών καθαρισμών (λυματολάσπη), όπου αξιοποιούνται ως διογκωτικά υλικά, είναι επίσης μια σημαντική παράμετρος που πρέπει να ληφθεί υπόψη. Επίσης σημαντικό είναι και το σύστημα διαχείρισης, αν δηλαδή θα λειτουργεί κάτω από την ομπρέλα ενός Δήμου / δημόσιου φορέα ή σε συνεργασία ή εργολαβία με ένα ιδιωτικό φορέα. Το δεδομένο πάντως που πρέπει να ληφθεί υπόψη περισσότερο από κάθε άλλο είναι ότι πέρα από το καθαρά οικονομικό και περιβαλλοντικό κομμάτι της διαχείρισης των κλαδοκάθαρων, η κομποστοποίηση τους κρύβει και ένα σημαντικό στοιχείο: αποτελεί ένα κίνητρο αλλά και ένα εργαλείο στην προσπάθεια περιβαλλοντικής ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών. Είτε ως διαδικασία επίδειξης λόγω της έλλειψης οχλήσεων και οσμών είτε ως υλικό που διανέμεται ως επιβράβευση δράσεων για το περιβάλλον ιδιαίτερα σε σχολεία είτε απλώς ως «διαφημιστικό» υλικό για δράσεις ανακύκλωσης, αποτελεί ένα σημαντικότατο εργαλείο. Σε μια κοινωνία που τα τρία R Reduce, Recycle, Reuse ή μείωσε, ανακύκλωσε, επαναχρησιμοποίησε της διαχείρισης των αποβλήτων, πρέπει να γίνουν μέρος της καθημερινότητας μας, το κόμποστ από τα κλαδοκάθαρα και γενικότερα η κομποστοποίηση μπορεί να παίξουν ένα ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο. Φωτογραφία 5. Η οµάδα του ΤΕΙ Κρήτης µαζί µε τον Αντιδήµαρχο Ηρακλείου κ Νώντα Σαρρή στο περίπτερο έξω από το ηµαρχείο κ α ι ν ο τ ο µ ί α Θ. Μανιός: Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα ΒΙΟ.ΘΕ.ΚΑ. - tmanios@staff.teicrete.gr 87