Πανεπιστήμιο Το Πανεπιστήμιο της νεοτερικότητας βρίσκεται όσο ποτέ άλλοτε στο επίκεντρο του μεταρρυθμιστικού ενδιαφέροντος διεθνώς. Άλλωστε, ένας θεσμός που οικοδομήθηκε την εποχή της εθνογένεσης, την επαύριο του Διαφωτισμού και στο λυκαυγές της βιομηχανικής επανάστασης δεν μπορούσε παρά να δεχτεί τους κλυδωνισμούς από τις σύγχρονες σεισμικές ακολουθίες της τεχνολογικής έκρηξης, της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της γνώσης. Το Πανεπιστήμιο ως θεσμός και κυρίως ως έννοια γεννήθηκε βέβαια πολύ παλιότερα. Γενέθλιος τόπος του θεωρείται η Μπολώνια του 11ου αιώνα και περίοδος ανάπτυξής του η εποχή του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Πρόκειται στην πραγματικότητα για το αποκαλούμενο παλαιικό Πανεπιστήμιο, που όμως προοδευτικά απαξιώθηκε για να δώσει τη θέση του σε ένα ουσιαστικά νέο θεσμό με διαφορετική ιδεολογία και προσανατολισμό. Από την άποψη αυτή, το Πανεπιστήμιο της νεοτερικότητας θεμελιώθηκε πάνω στις βάσεις του παλαιικού, όπως πολλοί από τους πρώτους χριστιανικούς ναούς κτίστηκαν στις τοποθεσίες και συχνά από τα οικοδομικά υλικά των κατεστραμμένων αρχαίων ναών. Το νέο πανεπιστήμιο δεν είχε βέβαια παντού τα ίδια ακριβώς ιδεολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Στη βιβλιογραφία διακρίνονται συνήθως τέσσερις ιδεατοί (κατά Weber) τύποι: το αμερικανικό (ο δημόσιος και ιδιωτικός τομέας έχουν το δικαίωμα λειτουργίας πανεπιστημίων, τα οποία παράλληλα με την παραγωγή και διάχυση της νέας γνώσης υπηρετούν τις ιδιαίτερες ανάγκες της αγοράς, της τοπικής κοινωνίας και του κάθε ατόμου ξεχωριστά), το γαλλικό (στην αυθεντική εκδοχή του, είχε, στο πλαίσιο του ακαδημαϊκού του ρόλου, την εποπτεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αποτελώντας το θεματοφύλακα των αξιών του γαλλικού πνεύματος και του μεγαλείου της πατρίδας), το αγγλικό (έδινε έμφαση στη διαμόρφωση του «χαρακτήρα» του ατόμου και στην ανάπτυξη κοινωνικών δεσμών μεταξύ των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας, που και τα δύο προετοίμαζαν το έδαφος για την ανανέωση των ηγετικών ελίτ της χώρας) και το γερμανικό. Από αυτά σημαντικότερο, για την επιρροή που άσκησε μακροπρόθεσμα στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση διεθνώς, θεωρείται το γερμανικό πανεπιστήμιο στη Χουμπολτιανή εκδοχή του. Στα θεμελιώδη γνωρίσματά του ανήκει κατ αρχάς η πρωτοκαθεδρία της έρευνας η ανυστερόβουλη, δηλαδή, αναζήτηση της αλήθειας που δεν υπακούει στις επιταγές της ανάγκης και της χρησιμότητας, αλλά στοχεύει στην ικανοποίηση του «ειδέναι» και στην πνευματική αυτοπραγμάτωση. Ανήκει επίσης η ακαδημαϊκή ελευθερία, το δικαίωμα δηλαδή της ακαδημαϊκής κοινότητας να επιλέγει το αντικείμενο και τη μεθοδολογία της έρευνας (και της διδασκαλίας, που είναι άλλωστε συνυφασμένη με αυτή) χωρίς έξωθεν παρεμβάσεις από το κράτος ή την εκκλησία, ελευθερία την οποία θωρακίζει η αυτοτέλεια στη διαχείριση των υποθέσεων του Πανεπιστημίου. Ανήκει τέλος ο δημόσιος χαρακτήρας του
Πανεπιστημίου, υπό την έννοια της εκ μέρους του προσφοράς υπηρεσίας στο έθνος, την πολιτεία, το κοινωνικό σύνολο και την επιστήμη. Ανάμεσα στη θεωρία όμως και στην πράξη η απόσταση είναι ασφαλώς μεγάλη: Οι παρεμβάσεις του κράτους υπήρξαν συχνές και σημαντικές, ενώ τα προσωπικά συμφέροντα των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας προσδιόριζαν πολλές φορές την ερευνητική και διδακτική συμπεριφορά τους. Μια πιο πραγματιστική θεώρηση του Πανεπιστημίου επιβάλλει επίσης την αναγνώριση δύο ακόμη χαρακτηριστικών του. Το πρώτο αναφέρεται στον κοινωνικά ταξικό χαρακτήρα του: μόνο τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα είχαν πρόσβαση σε αυτό και μάλιστα σε περιορισμένη κλίμακα. Το δεύτερο αφορά τον επί δεκαετίες ουσιαστικό αποκλεισμό των τεχνολογικών κλάδων από το πανεπιστήμιο. Στο σύνολο σχεδόν των χωρών, οι τεχνολογικές σπουδές κατά το 19ο αιώνα πραγματοποιούνταν σε ειδικά, μη πανεπιστημιακά ιδρύματα της ανώτατης εκπαίδευσης: ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης κρατούσε ακόμη στο περιθώριο γνωστικά αντικείμενα με χρηστικό χαρακτήρα. Το ελληνικό Πανεπιστήμιο, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολούθησε τα βήματα του Γερμανικού προτύπου. Απολάμβανε de jure αυτοτέλεια και ακαδημαϊκή ελευθερία, η οποία όμως de facto συχνά παραβιαζόταν από πολιτικές παρεμβάσεις, τις οποίες ενθάρρυναν πολλές φορές οι φιλοδοξίες των μελών της ίδιας της ακαδημαϊκής κοινότητας και η από μέρους τους επιδίωξη ανάπτυξης προνομιακών σχέσεων με το κράτος. Είχε κι αυτό κατά βάση ανθρωπιστικό χαρακτήρα και θεωρητικό προσανατολισμό, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στα γράμματα και στις σπουδές που προετοίμαζαν τους γιατρούς, τους νομικούς και τους καθηγητές που τόσο είχε ανάγκη η ελληνική κοινωνία του 19ου αιώνα. Απευθυνόταν στους λίγους τα πρώτα χρόνια αναγκαστικά, αφού το μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού ήταν πολύ χαμηλό αν και επί της αρχής θεωρούσε όλους ικανούς για ανώτατες σπουδές και ευπρόσδεκτους στους κόλπους του. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών βρισκόταν παράλληλα αντιμέτωπο με τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού έθνους κράτους. Καλείτο να διαμορφώσει την εθνική ταυτότητα, συναιρώντας παραδόσεις τόσο διαφορετικές μεταξύ τους, όσο η αρχαιοελληνική και η Βυζαντινή της οικουμενικής ορθοδοξίας. Καλείτο επίσης να συμβάλει στην εθνική ολοκλήρωση, καταρτίζοντας τους εκπαιδευτικούς που θα κρατούσαν υψηλά το φρόνημα των ελληνόφωνων πληθυσμών της «καθ ημάς Ανατολής». Καλείτο με άλλα λόγια να συμβάλλει στη διαμόρφωση θεσμών και στην εμπέδωση αντιλήψεων που θα μετασχημάτιζαν τη συλλογική ταυτότητα του έθνους από πολιτιστική όπως ήταν τους προηγούμενους αιώνες σε πολιτική, πράγμα που πέτυχε σε εντυπωσιακό βαθμό. Σημαντικό σταθμό στη μετεξέλιξη του Πανεπιστημίου αποτέλεσε αναντίρρητα ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος. Η έκρηξη των λαϊκών προσδοκιών αλλά και οι ανάγκες της οικονομικής
ανάπτυξης σε εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οδήγησαν σταδιακά στην εντυπωσιακή διεύρυνση της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης διεθνώς. Ο αριθμός των φοιτητών, του προσωπικού και των σχολών αυξήθηκε το ίδιο και η πανεπιστημιακή γραφειοκρατία και οι χρηματοδοτικές ανάγκες. Έτσι, ο χάρτης της ανώτατης εκπαίδευσης μετά τη δεκαετία του 1960 εμφανιζόταν ριζικά διαφοροποιημένος. Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση αποτελούσε πλέον κοινωνικό αγαθό και προϋπόθεση οικονομικής ανάπτυξης που έπερεπε γι αυτό να είναι ανοιχτή σε όλους τους δυνάμενους να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της. Οι νέοι φοιτητές που διάβαιναν τις πύλες του Πανεπιστημίου είχαν διαφορετικά ενδιαφέροντα, ικανότητες και φιλοδοξίες, δημιουργώντας ένα κλίμα και μια δυναμική που αμφισβητούσε τις παραδόσεις της ακαδημαϊκής πειθαρχίας που απαιτούσαν οι σπουδές. Το κλίμα επέτειναν οι ανεπάρκειες της υλικοτεχνικής υποδομής που δεν μπορούσε να ακολουθήσει για οικονομικούς κυρίως λόγους την ταχεία διεύρυνση. Η έκρηξη, με κορύφωση το Μάη του 68 στη Γαλλία, δεν άργησε να εκδηλωθεί. Την κατάσταση ήρθε να επιδεινώσει τη δεκαετία του 1970 η πετρελαϊκή κρίση, που οδήγησε τη διεθνή οικονομία σε στασιμοπληθωρισμό και συνεπώς στον περιορισμό των χρηματοδοτικών δυνατοτήτων του κράτους. Το Πανεπιστήμιο, όπως και οι άλλοι τομείς της εκπαίδευσης, βρέθηκε έτσι παγιδευμένο ανάμεσα στις πολιτικές διεύρυνσής του και στην εξάντληση της αναπτυξιακής δυναμικής των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Στο δημόσιο λόγο, η οικονομική κρίση γρήγορα μετασχηματίστηκε σε εκπαιδευτική: οι δομές του Πανεπιστημίου, και της εκπαίδευσης γενικότερα, κρίθηκαν εν πολλοίς υπεύθυνες για την οικονομική αποτυχία. Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, που διευκολύνθηκε από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και η ένταση του διεθνούς ανταγωνισμού, οι νέες τεχνολογίες και οι επιπτώσεις τους στην αναδιάρθρωση της παραγωγής και στην αγορά εργασίας, η υποχώρηση του έθνους κράτους και ο ενισχυμένος ρόλος των διεθνών οργανισμών, όλα μαζί έχουν θέσει εν αμφιβόλω τις θεμελιώδεις αρχές, τις παραδόσεις και το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του Πανεπιστημίου. Στις περισσότερες χώρες το κόσμου η μεταρρυθμιστική ατζέντα περιλαμβάνει σήμερα ζητήματα που αμφισβητούν την παραδοσιακή αποστολή, το ρόλο και ασφαλώς το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας του. Από τέμενος των μουσών, το Πανεπιστήμιο μετασχηματίζεται σε όργανο τεχνολογικής καινοτομίας και επαγγελματικής κατάρτισης. Ο πολιτικο ιδεολογικός του ρόλος υποχωρεί απέναντι στον οικονομικό: το Πανεπιστήμιο αντιμετωπίζεται στην ουσία ως υποσύστημα της οικονομίας. Και ενώ η ακαδημαϊκή ελευθερία δεν αμφισβητείται «λόγω», το ερευνητικό έργο του Πανεπιστημίου προσδιορίζεται στην πράξη όλο και περισσότερο από τις ανάγκες των επιχειρήσεων που
αποτελούν πλέον τους βασικούς χρηματοδότες του. Σε κάθε περίπτωση, το Πανεπιστήμιο θεωρείται ότι οφείλει πλέον να αποδίδει λόγο στους χρηματοδότες (κράτος και επιχειρήσεις) και στους «πελάτες» του (φοιτητές, αγορά και κοινωνία), ώστε όλοι τους να είναι σε θέση να κάνουν τις επιλογές τους με τρόπο ορθολογικό, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό τον ανταγωνισμό μεταξύ των ιδρυμάτων, άρα και βελτιώνοντας την ποιότητα της εκπαιδευτικής του προσφοράς, η οποία αξιολογείται όλο και συχνότερα με βάση το βαθμό ικανοποίησης του πελάτη. Η αυτοτέλεια του Πανεπιστημίου παραμένει κι αυτή αδιαμφισβήτητη. Νοείται όμως πλέον όχι ως θεσμός προστασίας του Πανεπιστημίου από έξωθεν παρεμβάσεις στο έργο του, αλλά ως μηχανισμός απαλλαγής του κράτους από τις υποχρεώσεις του απέναντι σε αυτό. Υπό την έννοια αυτή, το Πανεπιστήμιο αντιμετωπίζεται ως ένας οργανισμός με επιχειρηματικά χαρακτηριστικά και κανόνες λειτουργίας. Όπως οι επιχειρήσεις, θεωρείται κι αυτό υπεύθυνο για τη διεκδίκηση μεριδίου στην ανταγωνιστική αγορά παροχής υπηρεσιών πανεπιστημιακού επιπέδου που θα του διασφαλίσει έσοδα, καθώς και για την εφαρμογή των αρχών του αποτελεσματικού μάνατζμεντ στη διοίκησή του που θα ενισχύσει την αποτελεσματικότητά του. Στο σύγχρονο λεξιλόγιο περί πανεπιστημίου κυριαρχούν οι έννοιες της αποτελεσματικότητας, της ποιότητας, της διαφάνειας, της απόδοσης λόγου, της επιλογής, της αξιολόγησης, της παραγωγικότητας, του πελάτη, της χρηστικότητας, της σύνδεσης με την αγορά. Έκφραση του γενικότερου αυτού κλίματος αποτελεί και το εγχείρημα της δημιουργίας του ενιαίου χώρου ανώτατης εκπαίδευσης στην Ευρώπη (Διαδικασία της Μπολώνια). Ο αναθεωρητικός λόγος για το Πανεπιστήμιο δεν έχει παντού την ίδια ένταση και απήχηση. Στις αγγλοσαξονικές χώρες έχει ήδη προ πολλού βρει τη θεσμική του έκφραση. Σε άλλες χώρες η σχετική συζήτηση προκαλεί έντονους κραδασμούς. Η Ελλάδα βρίσκεται από την άποψη αυτή σε σταυροδρόμι, αναποφάσιστη ακόμη για τις απαιτούμενες μεταρρυθμίσεις, πολλές από τις οποίες εμφανίζονται ώριμες από καιρό. Ο χρόνος θα δείξει αν η προσαρμογή του ελληνικού Πανεπιστημίου προς τις απαιτήσεις των καιρών θα είναι ελεγχόμενες ή θα πραγματοποιηθούν de facto, ερήμην των επιθυμιών και της πολιτικής βούλησης των άμεσα ενδιαφερομένων. Βιβλιογραφία: Γ. Δονάτος, Α. Γιαννίτσης, Π. Καζάκος, Α. Μπρεδήμας (επ) (2006), Μεταρρύθμιση στην ανώτατη εκπαίδευση, Αθήνα: Σάκκουλας. Δ. Ματθαίου (2001), Το Πανεπιστήμιο στην εποχή της ύστερης νεωτερικότητας, Αθήνα: Εργαστήριο Συγκριτικής Παιδαγωγικής, Διεθνούς Εκπαιδευτικής Πολιτικής και Επικοινωνίας. Σ. Π. Ράσης (2004), Τα πανεπιστήμια χθες και σήμερα. Συμβολή στην ιστορία της εκπαίδευσης: η αγγλοσαξονική εμπειρία, Αθήνα: Παπαζήσης. R. Barnett (1990), The idea of higher education, Buckingham: SHRE & Open University Press.
R. Cowen (1996), Coda: autonomy, the market and evaluation systems and the individual, in R. Cowen (ed.) The evaluation of higher education systems, London: Kogan Page. L. Morley (2003), Quality and Power in Higher Education, Berkshire: SRHE & Open University Press