Ανδρονίκιο Καππαδοκίας. Χάρτης της Μικράς Ασίας όπου διαφαίνονται οι διάφορες περιοχές με τα Ελληνικά τους ονόματα. Ανδρονίκι. Μάλλον πρόκειται για την Αγία Τριάδα. Katpatuka.org. Το Αργαίον Όρος το οποίο είναι παλαιό Ηφαίστειο. Από το National Geographic.
Χάρτες από την περιοχή της Καισαρείας όπως εμφανίζονται από το Google Earth σήμερα. Διακρίνεται το Ανδρονίκι με την Τούρκικη ονομασία του Endürlük, καθώς και τα γύρω χωριά που σήμερα ανήκουν στην περιοχή του Ταλάς.
Γύρω από την περιοχή της Καισαρείας, την πρωτεύουσα της Καππαδοκίας, η οποία αποτελούσε θρησκευτικό και οικονομικό κέντρο του καππαδοκικού ελληνισμού ήταν κτισμένα πληθώρα χωριών τα οποία έσφυζαν από ζωή ελληνική πριν το 1924. Ένα από αυτά, στο οποίο θα αναφερθούμε εκτενώς, ήταν το Ανδρονίκιο χτισμένο στη βόρεια πλευρά του Αργαίου (Τεκίρι ή τουρκικά Erciyes) όρους μέσα σε καταπράσινη περιοχή. Απείχε 11 χλμ ΝΑ από την Καισαρεία και 4 χλμ Ν από την κορυφή του όρους Διδύμου. Στις αρχές του 20ού αιώνα, πέρα από το μέχρι τότε υπάρχον παραδοσιακό οδικό δίκτυο, κατασκευάστηκε και αμαξιτός δρόμος που συνέδεε το Ανδρονίκι με την Καισαρεία. Το κλίμα της περιοχής ήταν πολύ ευνοϊκό για γεωργικές καλλιέργειες. Η πλαγιά ήταν γεμάτη από πλούσια βοσκοτόπια, αμπελώνες, κηπευτικά και οπωροφόρα δένδρα. Το ήπιο αλλά και υγιεινό κλίμα της περιοχής βοήθησε το Ανδρονίκι και τα γύρω χωριά να αποτελούν επί δεκαετίες τόπο καλοκαιρινών διακοπών κυρίως κατοίκων της Καισαρείας. Αλλά και το γεγονός ότι το 1860 μεταφέρθηκε στο Ανδρονίκι η έδρα του αγγλικού προξενείου Καισαρείας αποτελεί ένα δείκτη της ποιότητας του κλίματος και γενικότερα του κάλους της περιοχής. Χωριά κοντά στο Ανδρονίκιο ήταν το Ζιντζίντερε (Φλαβιανά) 12 χλμ ΝΑ της Καισαρείας, τα Στέφανα 11χλμ ΝΑ της Καισαρείας και η Μουταλάσκη (Ταλάς) 6χλμ ΝΑ επίσης της Καισαρείας. Τα χωριά αυτά ήταν κοντά μεταξύ τους και αυτό συνετέλεσε στην συνεχή κοινωνική, εμπορική και πολιτιστική επικοινωνία. Το Ζιντζίντερε ήταν φημισμένο κυρίως για το γυμνάσιό του καθώς και για τη Μονή του Τιμίου Προδρόμου που αποτελούσε το κυριότερο θρησκευτικό κέντρο των τουρκόφωνων χριστιανών της Ανατολής.
Τα στοιχεία που διαθέτουμε για την ιστορία του Ανδρονικίου είναι κάπως συγκεχυμένα. Έτσι, δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία ίδρυσης του οικισμού, ο οποίος όμως υποστηρίζεται ότι υπήρχε ήδη από τη Βυζαντινή εποχή. Σχετικά με την προέλευση του ονόματος του οικισμού υπάρχουν πολλές ερμηνείες. Βάσει του ονόματος και των μνημείων της περιοχής το Ανδρονίκι ήταν Βυζαντινός οικισμός από περίπου το 1500μχ. Η πρώιμη και συνεχής ύπαρξή του κατά τη διάρκεια της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας βεβαιώνεται και από τις συχνές εμφανίσεις του σε οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα ήδη από το 1500μχ. Κατά τον 14ο 15ο αιώνα η ονομασία είχε αλλάξει με παραλλαγές και περί το 1600μχ οριστικοποιήθηκε σε Endürlük. Σύμφωνα με την τοπική, λαϊκή παράδοση η τουρκική ονομασία, Endürlük (η οποία εμφανίζεται περί το 1600μχ και εξακολουθεί και στη σημερινή Τουρκία), αποτελεί παραφθορά του ρήματος indirmek που σημαίνει κατεβάζω. Αν δεχτούμε αυτή την ερμηνεία, τότε το Ανδρονίκι είναι αποτέλεσμα μετανάστευσης, που μάλιστα θα πρέπει να έχει γίνει κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ώστε να δικαιολογείται και η τουρκική προέλευση του ονόματος. Όμως η ερμηνεία αυτή έρχεται σε αντίθεση με τα διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με την ιστορία του οικισμού. Πολύ πιο πειστική είναι η άποψη που διατυπώνεται από τη ερευνήτρια Ειρ. Ρενιέρη, η οποία υποστηρίζει ότι πρόκειται για εκτουρκισμό του αρχικού ονόματος Ανδρονίκι, ονομασία που παρέπεμπε στον Άγιο Ανδρόνικο της Εφέσου (η πρώτη εκκλησία έφερε το όνομα των Αγίων Ανδρόνικου, Πρόβου και Τάραχου, και κτίστηκε κατά το1727μχ. Το 1835 στα θεμέλια της εκκλησίας αυτής χτίστηκε η εκκλησία της Αγίας Τριάδας). Ήταν τρίκλιτος ναός με ξυλόγλυπτο τέμπλο, μαρμάρινες κολώνες και λαμπρή διακόσμηση. Την ημέρα της Πεντηκοστής καθώς και στις 12 Οκτωβρίου στο χωριό γίνονταν μεγάλα πανηγύρια. Επίσης υπήρχε και η Μονή του Αγίου Γεωργίου όπου στις 23 Απριλίου συνεόρταζαν το Ανδρονίκι και τα Φλαβιανά.(1),(2) Οι μεταβατικές ονομασίες Edirnik, Andr[e]nük και Andrun[i]k, που απαντούν σε οθωμανικές πηγές του 16ου αιώνα μέχρι να καθιερωθεί τελικά η ονομασία Endürlük, στηρίζουν την άποψή της Ειρ. Ρενιέρη. (1) Στο Ανδρονίκι κατοικούσαν ορθόδοξοι χριστιανοί, οι οποίοι αποτελούσαν και τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα, και λίγοι μουσουλμάνοι, οι περισσότεροι από τους οποίους κατοικούσαν σε χωριστή συνοικία. Οι μουσουλμανικές οικογένειες είχαν περιθωριακό ρόλο τόσο από πληθυσμιακής όσο και από οικονομικής απόψεως. Οι Μουσουλμάνοι του Ανδρονικίου απασχολούνταν ως εργάτες για τη σπορά και την συγκομιδή στις γεωργικές εκτάσεις που ανήκαν στους χριστιανούς Ανδρονικιώτες. Αμοιβή τους ήταν μάλλον η μισή παραγωγή. Οι χριστιανοί κάτοικοι του Ανδρονικίου ήταν τουρκόφωνοι όπως στις περισσότερες περιοχές της Καππαδοκίας και η γραφή τους ήταν η Καραμανλίδικη. Ας αναφερθούμε όμως για λίγο στην Καραμανλίδικη γραφή και τους λόγους δημιουργίας της. Λόγω των εξισλαμισμών που σημειώνονταν πολλές φορές με ανεπίτρεπτα μέσα (2) ως τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα στη Μικρά Ασία, μεγάλο μέρος των Ελλήνων λησμόνησαν τη μητρική τους γλώσσα και ομιλούσαν την Τουρκική. Ένας περιορισμένος αριθμός Ελλήνων που βρισκόταν σε περιοχές μακριά από τα παράλια και από μεγάλα
αστικά κέντρα, αφομοιώθηκαν μεν γλωσσικά από τον κατακτητή, κατάφεραν όμως να διατηρήσουν την θρησκευτική τους συνείδηση και την φυλετική τους αυτοτέλεια. H Καραμανλίδικη γραφή είναι μια συμβατική γραφή της τουρκικής γλώσσας με ελληνικούς χαρακτήρες. Πρώτη επίσημη εμφάνιση της γραφής αυτής ήταν το 1713 και είχε τέτοια απήχηση, που διατηρήθηκε επί δύο αιώνες. Αποτέλεσε μια προσπάθεια να προστατευθεί ο χριστιανικός τουρκόφωνος πληθυσμός από την έντονη δραστηριότητα των μισσιοναρίων προτεσταντών με την έκδοση στην ανωτέρω μορφή γραφής πονημάτων θρησκευτικού κυρίως περιεχομένου. Το γεγονός αυτό βοήθησε στην εθνική αφύπνιση των ελλήνων κατοίκων των περιοχών της Καππαδοκίας. Κατά την διάρκεια των δύο ανωτέρω αναφερομένων αιώνων διαμορφώνεται μια ολόκληρη καραμανλίδικη φιλολογία και εκδίδεται ένας σημαντικός αριθμός συγγραμμάτων θρησκευτικού αλλά και ιστορικού περιεχομένου, δοκίμια, διηγήματα αλλά ακόμη και λεξικά, αριθμεί δε περί τους 500 τίτλους. (3), (5) Ο όρος «Καραμανλής» αφορά στον κάτοικο της Καραμανίας. Κατ επέκταση αρχικά καραμανλήδες ονομάστηκαν και οι τουρκόφωνοι ορθόδοξοι πληθυσμοί της Καππαδοκίας, αλλά τελικά ο όρος έφτασε να χαρακτηρίζει τους τουρκόφωνους ορθόδοξους πληθυσμούς όλης της Μικράς Ασίας. Τα βιβλία που εκδίδονται στα τουρκικά με ελληνικούς χαρακτήρες απευθύνονται στο σύνολο των ορθοδόξων τουρκόφωνων και αυτά ονομάστηκαν καραμανλίδικα. Συνεπώς, η καραμανλίδικη φιλολογία δεν σημαίνει αναγκαστικά καππαδοκική προέλευση ή υποδοχή. (3) Κατά την περίοδο της πληθυσμιακής ακμής του Ανδρονικίου, που χρονικά συμπίπτει με το α μισό του 19ου αιώνα περίπου, αυτό ήταν χωρισμένο σε έξι ενορίες. Ο οικουμενικός πατριάρχης Κύριλλος, που επισκέφθηκε την περιοχή το 1815, υποστήριζε ότι στο Ανδρονίκι ζούσαν 2.000 ορθόδοξοι χριστιανοί. Με βάση την Οθωμανική απογραφή του 1834 1835, η οποία αποτελεί και την εγκυρότερη πηγή για αυτή την περίοδο, ο χριστιανικός πληθυσμός υπολογίστηκε σε 2.500 άτομα περίπου. Η πληθυσμιακή αυτή αύξηση συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1860, οπότε ο πληθυσμός των ορθόδοξων χριστιανών υπολογίζεται περίπου σε 3.000. Ακολουθεί μια περίοδος δημογραφικής κάμψης, η οποία συνδέεται με το συνεχώς αυξανόμενο μεταναστευτικό ρεύμα που οδηγεί τους άνδρες μακριά από το χωριό. Λόγοι που οδήγησαν στη συρρίκνωση αυτή των πληθυσμών λόγω μετανάστευσης ήταν διότι οι δυνατότητες ανάπτυξης της αγροτικής παραγωγής στην περιοχή των χωριών του Αργαίου ήταν περιορισμένες. Το γεγονός αυτό γινόταν ακόμα πιο έντονο σε περιόδους αύξησης του πληθυσμού και η αγροτική παραγωγή δεν επαρκούσε για τη συντήρηση των κατοίκων. Τα παραπάνω ίσχυσαν και στην περίπτωση του Ανδρονικίου, όπου η μετανάστευση, όπως άλλωστε συνέβη και σε άλλους οικισμούς της Καππαδοκίας, άρχισε να γίνεται συχνότερη στα τέλη του 18ου αιώνα. Αν και δε διαθέτουμε αξιόπιστα ποσοτικά στοιχεία για την περίοδο του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, η δραματική μείωση του πληθυσμού είναι εμφανής. Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα ολόκληρες Ανδρονικιώτικες οικογένειες εγκαταλείπουν το χωριό για να εγκατασταθούν στις μεγάλες πόλεις όπως Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη κλπ. Το 1912 ο αριθμός των οικογενειών των χριστιανών είναι μόλις 176 από 320 που ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα. Η τάση αυτή συνεχίστηκε και στην επόμενη δεκαετία. Έτσι το 1924 ο πληθυσμός των χριστιανών έφτανε μόλις τα 145 άτομα, τα οποία ήταν μοιρασμένα σε 53
οικογένειες. Σ αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι ο αριθμός αυτός είχε εκτιμηθεί σε 600 περίπου οικογένειες στα μέσα του 19ου αιώνα. (1) Αντίθετα, αυξήθηκε ο ρυθμός εγκατάστασης τουρκικών οικογενειών στην περιοχή. Αυτό φαίνεται και από τον αριθμό των βαπτίσεων ( γεννήσεων ), όπως προκύπτει από την διερεύνηση του Κώδικα Ανδρονικίου που βρίσκεται στα ΓΑΚ (Γενικά Αρχεία του Κράτους ).(1) Η πρακτική αυτή αποτυπώθηκε και στην απογραφή του 1834 1835 σύμφωνα με την οποία το 49% του ανδρικού πληθυσμού ήταν μετανάστες, το 34% αφορούσε παιδιά και ηλικιωμένους και μόνο το 17% του συνόλου του ανδρικού πληθυσμού του Ανδρονικίου περιλάμβανε οικονομικά ενεργό πληθυσμό που ζούσε μόνιμα εκεί. (1) Το μεταναστευτικό πρότυπο που γνωρίζουμε και από άλλους οικισμούς της Καππαδοκίας ακολούθησαν σε μεγάλο βαθμό και οι Ανδρονικιώτες. Οι μετανάστες εγκατέλειπαν τον τόπο καταγωγής τους σε μικρή ηλικία. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι στην απογραφή του 1834 1835 έχουν καταγραφεί και μετανάστες ηλικίας 11 13 ετών.(4) Κατευθύνονταν σε μέρη όπου βρίσκονταν ήδη εγκατεστημένοι συγγενείς ή συντοπίτες, προκειμένου να μαθητεύσουν στο μελλοντικό τους επάγγελμα. Μετά το πέρας της μαθητείας και έχοντας φτάσει πια σε ηλικία γάμου, επέστρεφαν στο Ανδρονίκι για να παντρευτούν. Μετά το γάμο τους ξαναέφευγαν από το χωριό και συνέχιζαν τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες. Εκτός από κάποιες επισκέψεις που κατά καιρούς έκαναν στις οικογένειές τους, επέστρεφαν πια για να εγκατασταθούν μόνιμα στο Ανδρονίκι μετά το πέρας της επαγγελματικής τους δραστηριότητας, σε ηλικία 50 ετών περίπου ή και παραπάνω. Μέχρι και το α μισό του 19ου αιώνα κατευθύνονταν κυρίως προς την Κωνσταντινούπολη, παραδοσιακό τόπο προορισμού μεταναστών από την Καππαδοκία και προς τη Σμύρνη. Ανδρονικιώτες μετανάστες βρίσκουμε εκείνη την περίοδο και σε ανερχόμενα αστικά κέντρα του Πόντου, όπως η Σαμψούντα, η Μερζιφούντα, η Πάφρα και η Κασταμονή, όπου ασχολούνταν με το εμπόριο του καπνού και των δημητριακών. Τέλος, αρκετοί Ανδρονικιώτες εργάζονταν στα μεταλλεία του Bereketli Maden. Η μεγάλη ανάπτυξη που γνώρισαν μετά το 1860 το εμπόριο βαμβακιού και δευτερευόντως το σιτεμπόριο στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, το εμπόριο βαμβακιού και λαδιού στα Άδανα, την Ταρσό και τη Μερσίνα, καθώς και το καπνεμπόριο στην περιοχή του Πόντου επαναπροσδιόρισε το μεταναστευτικό χάρτη των Ανδρονικιωτών σε βάρος των υπόλοιπων προορισμών. Οι ίδιοι λόγοι τους οδήγησαν και εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως στην Αίγυπτο (Αλεξάνδρεια και Κάιρο). Ο πολύ υψηλός ρυθμός μετανάστευσης είχε τεράστιες συνέπειες για την οικονομία του οικισμού. Η γεωργία σταδιακά εγκαταλείφθηκε ή πέρασε στα χέρια των γυναικών των μεταναστών, καθώς και των μουσουλμάνων. Πολύ συχνά οι τελευταίοι αναλάμβαναν ως αγρολήπτες να καλλιεργήσουν τα κτήματα των μεταναστών με την υποχρέωση να τους παραδώσουν ένα μέρος της σοδειάς, συνήθως το μισό. Όσοι έμεναν στο χωριό, μαζί με τους μετανάστες από τη γύρω περιοχή που είχαν εγκατασταθεί στο Ανδρονίκι εργάζονταν ως επαγγελματίες και βιοτέχνες, με στόχο την εξυπηρέτηση των αναγκών της τοπικής αγοράς και της αυξημένης οικοδομικής δραστηριότητας, που οφειλόταν κυρίως στα σπίτια που έχτιζαν οι μετανάστες. Γυναικεία εργασία αποτελούσε η παραγωγή τοπικών προϊόντων, κυρίως καϊμακιού και παστουρμά, τα οποία διέθεταν προς πώληση
τόσο στη γύρω περιοχή, όσο και στις περιοχές όπου βρίσκονταν εγκατεστημένοι Ανδρονικιώτες μετανάστες. Γυναίκες επίσης κατασκεύαζαν μάλλινα χαλιά κατά παραγγελία εμπόρων της Καισαρείας. Η τρομακτική μείωση του πληθυσμού που σημειώθηκε προς το τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, όταν οι μετανάστες άρχισαν να παίρνουν μαζί τους και τις οικογένειές τους, είχε σαν αποτέλεσμα την συρρίκνωση της τοπικής αγοράς. Ως προς την διοικητική οργάνωση το Ανδρονίκι ήταν κοινότητα (μουχταρλίκι) και υπαγόταν απευθείας στο καϊμακαλίκι της Μουταλάσκης (Ταλάς), στο μουτεσαριφλίκι της Καισαρείας και στο Βιλαέτι της Αγκύρας. Εκκλησιαστικά υπαγόταν στη μητρόπολη Καισαρείας και ήταν χωρισμένο σε 6 ενορίες, οι οποίες αυξομειώνονταν, ανάλογα με τον πληθυσμό. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά το 1890 ο αριθμός τους περιορίστηκε αρχικά σε δύο και αργότερα μόνο σε μία. Αντίστοιχες αυξομειώσεις παρουσίαζε και ο αριθμός των ιερέων.(6) Οι επίτροποι της εκκλησίας, μαζί με εκείνους των σχολείων αποτελούσαν κοινό σώμα, τη λεγόμενη έφορο επιτροπή, και ήταν επιφορτισμένοι με την οικονομική και γενικότερη διαχείριση των παραπάνω ιδρυμάτων. Η έφορο επιτροπή στελεχωνόταν από ηλικιωμένους κυρίως άνδρες μια και οι υπόλοιποι ήταν στην πλειονότητα τους μετανάστες. Τα μέλη της ήταν αιρετά και εκλέγονταν από τους άνδρες του χωριού. Αναφέρεται μάλιστα ότι είχαν διαμορφωθεί δύο αντίπαλες παρατάξεις, οι οποίες διεκδικούσαν τα κοινοτικά αξιώματα.(1) Κατά την περίοδο ακμής του οικισμού υπήρχαν ξεχωριστά ταμεία της εκκλησίας, του σχολείου και των φτωχών. Στη συνέχεια, όμως, συγχωνεύτηκαν λόγω έλλειψης πόρων. Οι διαθέσιμες μαρτυρίες σχετικά με την κατάσταση της εκπαίδευσης δε φτάνουν πριν από το 1836, χρονική στιγμή κατά την οποία στο Ανδρονίκι λειτουργούσε αλληλοδιδακτικό σχολείο. Το 1864 η κοινότητα χρηματοδότησε την ανέγερση παρθεναγωγείου, ενώ το 1873 χτίστηκε με δωρεές επιφανών Ανδρονικιωτών το κτήριο που στέγασε το Δημοτικό και το Ελληνικό σχολείο. Από έγγραφο της μητρόπολης Καισαρείας, που υποβλήθηκε το 1892 στις οθωμανικές αρχές και στο οποίο αναφέρονται τα ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν στο μουτεσαριφλίκι της Καισαρείας, μαθαίνουμε ότι στο Ανδρονίκι λειτουργούσαν αρρεναγωγείο με 2 δασκάλους και 109 μαθητές και παρθεναγωγείο με 1 δασκάλα και 108 μαθήτριες. Τέλος, σε έγγραφο του μουτεσαρίφη της Καισαρείας προς το μητροπολίτη Καισαρείας, όπου αναγράφονται τα εκπαιδευτήρια στα οποία το 1905 είχε χορηγηθεί άδεια λειτουργίας, διαβάζουμε ότι το αρρεναγωγείο του Ανδρονικίου είχε αναβαθμιστεί σε σχολαρχείο.(7) Σημαντικό ρόλο για την οργάνωση και προαγωγή της εκπαίδευσης στο Ανδρονίκι έπαιξαν αναμφισβήτητα και οι μετανάστες. Αυτός ήταν άλλωστε και ο λόγος ίδρυσης φιλεκπαιδευτικής αδελφότητας στην Κωνσταντινούπολη. (4) Από το Ανδρονίκι καταγόταν ο Παύλος Καρολίδης επιστήμονας και ερευνητής, εκπρόσωπος του Ελληνισμού στην τουρκική βουλή. Επίσης οι Αβράμιος Ομηρόλης, Δημήτριος Μαυρογρίδης, Γεώργιος Αναστασιάδης ο δημοσιογράφος και εκδότης του περιοδικού «Κόπανος» της Σμύρνης καθώς και πολλοί άλλοι επιφανείς άνδρες. (2)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ρενιέρη, Ε., «Ανδρονίκιο: Ένα καππαδοκικό χωριό κατά το 19ο αιώνα», Μνήμων 15 (1993), σελ. 15, 17 21 2. Συμεών Κ. Κοιμισόγλου: Καππαδοκία, Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Ελλήνων Ιστορία, Πίστη, Πολιτισμός. Εκδόσεις ΙΠΛ, Θεσσαλονίκη 2005. 3. Ηλ. Αναγνωστάκης, Ευαγ. Μπαλτά, Η Καππαδοκία των «Ζώντων Μνημείων», εκδ. Πορεία 1990.), Ανδρονίκιο (Endurluk) Καισαρείας ( Καππαδοκία ) 4. Τσουρουκτσής, Γ., Αναμνήσεις από το Ανδρονίκιον (δακτυλογραφημένο χειρόγραφο, ΚΜΣ, ΚΑΠΠ. 17) (Αθήνα 1964), σελ. 96. Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να βρούμε περισσότερα στοιχεία σχετικά με την κοινοτική οργάνωση του οικισμού. 5. WIKIPEDIA 6. Τσαλίκογλου, Ε., Ελληνικά Εκπαιδευτήρια και Ελληνορθόδοξοι Κοινότητες της Περιφερείας Καισαρείας. Βάσει των εις τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Κωδίκων (Αθήνα 1976), σελ. 13 14. 7. Χριστόπουλος, Μ., Αι εις τας Μητροπόλεις Καισαρείας και Ικονίου Υπαγόμεναι Ελληνορθόδοξοι Κοινότητες (δακτυλογραφημένο χειρόγραφο, ΚΜΣ, ΚΑΠΠ. 45) (Χανιά 1939), σελ. 19 20. Σύνταξη: Κατερίνα Κρ. Μπαρμπάτση