Η χωρική προσέγγιση των µουσείων, ένα αναδυόµενο θέµα στις µουσειακές µελέτες ΚΑΛΗ ΤΖΩΡΤΖΗ H ανακοίνωση αυτή στόχο έχει να παρουσιάσει µια νέα γραµµή διεπιστηµονικής έρευνας στις µουσειακές µελέτες, η οποία δίνει έµφαση στο κτίριο και διερευνά πώς η αρχιτεκτονική επηρεάζει τη µουσειακή εµπειρία µέσα από τον τρόπο που το κτίριο οργανώνει το χώρο και κατασκευάζει ένα σύνολο σχέσεων: µεταξύ των εκθεσιακών χώρων - επηρεάζοντας τον τρόπο που τους εξερευνούµε και τους χρησιµοποιούµε µεταξύ των αντικειµένων -επηρεάζοντας τον τρόπο που τα αντιλαµβανόµαστε και τα διαβάζουµε και µεταξύ των επισκεπτών δηµιουργώντας πιθανότητες κοινής παρουσίας και άτυπων συναντήσεων. Αυτή η γραµµή έρευνας χρησιµοποιεί µεθόδους χωρικής ανάλυσης -που συχνά βασίζονται στη χρήση Η/Υ-, σε συνδυασµό µε τη συστηµατική παρατήρηση και καταγραφή της κίνησης και της χωρικής συµπεριφοράς των επισκεπτών. Για λόγους οικονοµίας, δεν θα τις παρουσιάσουµε εδώ αναλυτικά. Θα εκθέσουµε συγκεκριµένα παραδείγµατα, µε την πεποίθηση ότι µέσα από αυτά θα γίνουν κατανοητές βασικές θεωρητικές ιδέες και µεθοδολογικές αρχές. Τα παραδείγµατα εικονογραφούν πώς ένα αρχιτεκτονική στοιχείο -ο oπτικός άξονας- µπορεί να χρησιµοποιηθεί µε πολύ διαφορετικούς τρόπους για να έχει πολύ διαφορετικές (αλλά σταθερές) συνέπειες στην εµπειρία του επισκέπτη και συγκεκριµένα στον τρόπο που κινείται στο χώρο και τον τρόπο που βιώνει τη διανοητική δοµή της έκθεσης. Θα ξεκινήσουµε µε δύο παραδείγµατα µουσείων που ανήκουν στον ίδιο οργανισµό, την Τate Britain και την Tate Modern στο Λονδίνο, µε την πρώτη να αποτελεί το πρότυπο για τη δηµιουργία της δεύτερης. Δηλαδή ο σχεδιασµός των δύο µουσείων βασίζεται σε κοινά χωρικά χαρακτηριστικά και ιδέες. Οι κατόψεις τους αποτελούνται από αίθουσες, οι οποίες ενώνονται µε ανοίγµατα και διαφορετικού βαθµού οπτικές συνδέσεις και είναι γενικά οργανωµένες σε µια τριµερή διάταξη, και δίνουν έµφαση στην ιδέα του οπτικού άξονα που διατρέχει κατά µήκος το κτίριο για να οργανώσει το χώρο. [Εικόνα 1] Ωστόσο η χωρική εµπειρία της επίσκεψης στα δυο µουσεία περιγράφεται ως τελείως διαφορετική: [Εικόνα 2] στην Η ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΝΑ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟ ΘΕΜ,Α ΣΤΙΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 1
ΕΙΚΟΝΑ 1 Βασικό χαρακτηριστικό της κάτοψης των δύο µουσείων είναι ο οπτικός άξονας που διατρέχει κατά µήκος το κτίριο. Τate Britain οι έρευνες κοινού έδειξαν ότι στους επισκέπτες αρέσει ο ανεπίσηµος και χαλαρός χαρακτήρας της επίσκεψης, ενώ η Tate Modern χαρακτηρίζεται από το διευθυντή της Nicholas Scrota ως µηχανή για την έκθεση έργων τέχνης. Είναι αυτές οι διαφορές πραγµατικές; Μπορούµε να κατανοήσουµε πώς δηµιουργούνται από τη σκοπιά του σχεδιασµού; Πράγµατι, οι διαφορές αυτές αντικατοπτρίζονται στο τρόπο που οι επισκέπτες χρησιµοποιούν και εξερευνούν το µουσειακό χώρο. Στην Τate Britain η κάτοψη παρέχει πολλούς διαφορετικούς τρόπους εξερεύνησης του µουσείου και, καταγράφοντας τις τροχιές κίνησης των επισκεπτών τα δέκα πρώτα λεπτά της επίσκεψης, διαπιστώνουµε ότι ακολουθούν διαφορετικές πορείες [Εικόνα 3]: ο κεντρικός άξονας είναι συνήθως µέρος της διαδροµής τους, αλλά τον αφήνουν σε διάφορα σηµεία και βρίσκουν αµέσως πάλι ένα άλλο χώρο που παρέχει επιλογή κατεύθυνσης [Εικόνα 3β]. Έτσι οι πορείες τους είναι ατοµικές και εξερευνητικές. Όταν όµως χρησιµοποιήσουµε τη χωρική ανάλυση για να διερευνήσουµε τη συνολική δοµή του κτιρίου, παρατηρούµε ένα ενδιαφέρον αποτέλεσµα. ΕΙΚΟΝΑ 2 Άποψη του κεντρικού άξονα της Tate Britain και της Tate Modern. 2 ΚΑΛΗ ΤΖΩΡΤΖΗ
ΕΙΚΟΝΑ 3 (α) Η διακύµανση της οπτικής ενσωµάτωσης στην κάτοψη της Tate Britain και (β) οι τροχιές κίνησης των επισκεπτών τα δέκα πρώτα λεπτά της επίσκεψης στο µουσείο. α β \ Στην Εικόνα 3α βλέπουµε τη διάταξη της οπτικής ενσωµάτωσης στην κάτοψη, δηλαδή πόσο οπτικά προσβάσιµος είναι κάθε χώρος της κάτοψης από όλους τους άλλους χώρους, µε κόκκινο χρώµα για τους περισσότερο προσβάσιµους µέχρι µπλε για τους λιγότερο. Είναι εµφανές ότι οι δύο διατάξεις (3α και 3β) µοιάζουν πολύ µεταξύ τους κάτι που µπορεί να επιβεβαιωθεί και στατιστικά. Δηλαδή, αν και η κίνηση στο µουσείο είναι εξερευνητική και ατοµική, καθοδηγείται σε µεγάλο βαθµό από τον τρόπο που οι επισκέπτες διαβάζουν τη δοµή του κτιρίου, µια και ο πυρήνας ενσωµάτωσης -δηλαδή το σύνολο των πιο εύκολα προσβάσιµων οπτικά χώρων- συνδέει την είσοδο του κτιρίου µε τα βαθύτερα τµήµατά του και τις αίθουσες µεταξύ τους ώστε, όταν κινείται στο χώρο, ο επισκέπτης να έχει συνεχώς µια εικόνα της συνολικής δοµής του κτιρίου. Αυτό έχει και µια περαιτέρω συνέπεια, µια κοινωνική συνέπεια. Ο τρόπος που οι επιλογές πορείες οργανώνονται στην κάτοψη έχει σαν αποτέλεσµα οι επισκέπτες που εισέρχονται συγχρόνως στο κτίριο, αρχικά να ΕΙΚΟΝΑ 4 Η κάτοψη της Tate Britain ενθαρρύνει τις απρογραµµάτιστες επανα-συναντήσεις µεταξύ των επισκεπτών σε διάφορα σηµεία του µουσειακού χώρου. Η ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΝΑ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟ ΘΕΜ,Α ΣΤΙΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 3
ΕΙΚΟΝΑ 5 Ο κεντρικός άξονας της Tate Modern βρίσκεται στην περιφέρεια του κυρίως εκθεσιακού χώρου, ενώνοντας την είσοδο του κτιρίου µε τα σηµεία εισόδου στην έκθεση. διαχωρίζονται σε διαφορετικές κατευθύνσεις και στη συνέχεια να ξανασυναντώνται σε διάφορα σηµεία, κάνοντας το κτίριο να µοιάζει πιο συναρπαστικό από κοινωνική άποψη [Εικόνα 4]. Αντίθετα στην Tate Modern, ο κεντρικός άξονας βρίσκεται στην περιφέρεια του κυρίως εκθεσιακού χώρου, ενώνοντας ουσιαστικά την είσοδο του κτιρίου (µέσω της κυλιόµενης σκάλας) µε τα σηµεία εισόδου και εξόδου από την έκθεση και, κατά συνέπεια, δεν παίζει ενεργό ρόλο στην οργάνωση της κίνησης µέσα στην έκθεση [Εικόνα 5]. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τη χωρική ανάλυση: στην Εικόνα 6 βλέπουµε ότι ο πυρήνας ενσωµάτωσης (µε κόκκινο χρώµα) δεν φτάνει µέχρι την κύρια αλληλουχία αιθουσών, πράγµα που σηµαίνει ότι, όταν οι επισκέπτες βρίσκονται µέσα σε αυτές, έχουν µόνο τοπική πληροφορία, και όχι την αίσθηση της δοµής του κτιρίου ως συνόλου. Ακόµη, οι αίθουσες είναι οργανωµένες σε µια πιο αυστηρή αλληλουχία, η οποία παρέχει τις µισές από τις επιλογές πορείας που προσφέρει η κάτοψη της Τate Britain. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα οι επισκέπτες να ακολουθούν παρόµοια - ΕΙΚΟΝΑ 6 Η διακύµανση της οπτικής ενσωµάτωσης στην κάτοψη της Tate Modern. 4 ΚΑΛΗ ΤΖΩΡΤΖΗ
ακόµη και την ίδια- πορεία και κατ' επέκταση, παρόµοιες να είναι και οι πυκνότητες χρήσης του χώρου στις διάφορες αίθουσες, µια και οι ίδιοι επισκέπτες διασχίζουν την ίδια αλληλουχία χώρων. Είναι σαφές ότι η Tate Modern λειτουργεί αποτελεσµατικά, αν και η πορεία είναι λιγότερη εξερευνητική και oι πιθανότητες συναντήσεων µεταξύ επισκεπτών που κινούνται σε διαφορετικές διαδροµές, µικρότερες. Βλέπουµε λοιπόν πως ο ιδιαίτερος χωρικός χαρακτήρας της επίσκεψης έχει άµεση σχέση µε τον τρόπο που το κτίριο δηµιουργεί ένα χωρικό πλαίσιο για την έκθεση. Στη συνέχεια θα περάσουµε από τις λειτουργικές συνέπειες της οργάνωσης του χώρου στον τρόπο που σχετίζεται µε τη διανοητική δοµή της έκθεσης, όπως εικονογραφείται µέσα από δύο αντιθετικά παραδείγµατα: την Πτέρυγα Sainsbury, την επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου, και το Μουσείο του Castelvecchio στη Βερόνα, έργο του Carlo Scarpa. ΕΙΚΟΝΑ 7 Πτέρυγα Sainsbury: η προοπτική σµίκρυνση µοιάζει να συνεχίζεται στην προοπτική κατασκευή του πίνακα του Cima, στο τέλος του άξονα. Στην Πτέρυγα Sainsbury τα σηµαντικότερα έργα της συλλογής τοποθετούνται στο τέλος των µεγάλων αξόνων θέασης, [Εικόνα 7] στα βαθύτερα τµήµατα του κτιρίου µε στόχο να προσελκύσουν την κίνηση προς αυτά, ενώ παράλληλα διαγώνιες ευθείες επιτρέπουν θεάσεις στις γειτονικές αίθουσες. Στην Εικόνα 8 σχεδιάζουµε τα οπτικά πεδία που δηµιουργούνται καθώς ο επισκέπτης κινείται κατά µήκος του κεντρικού άξονα. Παρατηρούµε ότι η οπτική πληροφορία φτάνει στην περιφέρεια της κάτοψης. Η ευθύγραµµη κίνηση, προς τα µπρος, σηµαίνει κίνηση στο χρόνο, ενώ η κίνηση προς το πλάι σηµαίνει µετακίνηση σε διαφορετική γεωγραφική περιοχή. Δηλαδή εδώ η οργάνωση του χώρου έχει Η ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΝΑ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟ ΘΕΜ,Α ΣΤΙΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 5
ΕΙΚΟΝΑ 8 Τα οπτικά πεδία που δηµιουργούνται καθώς ο επισκέπτης κινείται κατά µήκος του κεντρικού άξονα παρέχουν µια συνολική εικόνα της Πτέρυγας Sainsbury. περισσότερο διανοητική λειτουργία -λειτουργεί ως κείµενο προς ανάγνωση-, και λιγότερο το ρόλο της οργάνωσης της κυκλοφορίας. Και το Castelvecchio χαρακτηρίζεται από µακρινές θεάσεις, όµως αυτές απολήγουν σε άδειους τοίχους ή σε εξωτερικούς χώρους και τα αντικείµενα δεν είναι αξονικά αλλά έκκεντρα τοποθετηµένα, [Εικόνα 9] ή διατεταγµένα έτσι ώστε να υποδιαιρούν τη διαδροµή, ακόµη και να στέκονται στο µέσο σαν προσωρινά εµπόδια, αποκρύβοντας αυτό που ακολουθεί. Ο θεατής πρωτοαντικρίζει τα αγάλµατα από την πίσω τους πλευρά, γεγονός που επιµηκύνει το χρόνο της ανάγνωσης και τον καλεί να εξερευνήσει το χώρο τοπικά. Θα λέγαµε λοιπόν ότι στην Πτέρυγα Sainsbury, οι πίνακες, συµµετρικά τοποθετηµένοι στο τέλος των αξόνων θέασης, µεταβάλλουν τις ευθείες κίνησης σε ένα συνολικό σύστηµα στοχευµένων διαδροµών, ενώ στο Castelvecchio, τα αντικείµενα, οµαδοποιηµένα και ασύµµετρα ΕΙΚΟΝΑ 9 Στο Μουσείο του Castelvecchio οι µακρινές θεάσεις, απολήγουν σε άδειους τοίχους ή σε εξωτερικούς χώρους και τα αντικείµενα είναι έκκεντρα τοποθετηµένα. 6 ΚΑΛΗ ΤΖΩΡΤΖΗ
τοποθετηµενα, διαµορφώνουν χώρους που ενθαρρύνουν την τοπική εξερεύνηση. Πιο απλά, στην Πτέρυγα Sainsbury, οι χωρικές ιδιότητες χρησιµοποιούνται για να µεγιστοποιήσουν την εντύπωση που δηµιουργούν τα αντικείµενα, ενώ, στο Castelvecchio, τα αντικείµενα χρησιµοποιούνται για να ανα-διατάξουν το χώρο και να µετατρέψουν τη επίσκεψη σε χωρικό συµβάν. [Εικόνα 10] Και στις τέσσερις περιπτώσεις, λοιπόν, ο τρόπος που οργανώνεται o χώρος, ιδιαίτερα µε τη χρήση των οπτικών αξόνων, έχει κρίσιµες συνέπειες στην εµπειρία του επισκέπτη. Στην Τate Britain ενθαρρύνει µια εξερευνητική και µε τονισµένη την κοινωνική διάσταση εµπειρία, ενώ στη Tate Modern, µια πιο ελεγχόµενη και έντονα πληροφοριακή. Στην Πτέρυγα Sainsbury, οι χωρικές ιδιότητες χρησιµοποιούνται για να εµπλουτίσουν τη διανοητική αφήγηση, ενώ στο Castelvecchio, αυτή υπάγεται σε µια πρωτίστως χωρική εµπειρία. Γενικότερα θα λέγαµε ότι στην πρώτη και την τελευταία περίπτωση, ο χώρος λειτουργεί παραγωγικά, για να δηµιουργήσει νέες εµπειρίες, ενώ στη δεύτερη και την τρίτη, αναπαραγωγικά, για να υποστηρίξει δεδοµένες διανοητικές και κοινωνικές σχέσεις. Κλείνοντας, να σηµειώσουµε ότι µακροπρόθεσµος στόχος αυτών των µελετών είναι να οικοδοµήσουν µια συγκριτική γνώση µουσειακών κτιρίων, µε την πεποίθηση ότι αυτή θα αποτελέσει, µε το χρόνο, χρήσιµη προσθήκη στο σηµερινό εύρος των µουσειακών µελετών. ΕΙΚΟΝΑ 10 Η ιδιότυπη χωρική οργάνωση των γλυπτών αποθαρρύνει τη στατική θέαση: απαιτεί από το θεατή να κινηθεί ολόγυρά τους και ανάµεσά τους, για να µπορέσει να αντικρίσει την όψη τους και να έχει την αίσθηση του συνόλου. Η ΧΩΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΕΙΩΝ, ΕΝΑ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟ ΘΕΜ,Α ΣΤΙΣ ΜΟΥΣΕΙΑΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 7
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Hillier, Bill. 1996. Space is the machine. Cambridge: Cambridge University, http://www.spacesyntax.com/en/downloads/library/books.html Hillier, Bill. 1998. A note on the intuiting of form: three issues in the theory of design. Environment and Planning B: Planning and Design, Anniversary Issue: 37-40, http://eprints.ucl.ac.uk/2312/ Hillier, Bill, Mark David Major, Jake Desyllas, Kayvan Karimi, Beatriz Campos, and Tim Stonor. 1996. Tate Gallery, Millbank: A Study of the Existing Layout and New Masterplan Proposal. London: Bartlett School of Graduate Studies, University College London, http://eprints.ucl.ac.uk/932/ Hillier, Bill, and Kali Tzortzi. 2006. Space syntax: The Language of Museum Space. In A Companion to Museum Studies, ed. Sharon Macdonald, 282-301. Maiden; London: Blackwell Publishing. Tzortzi, Κali. 2004. Building and exhibition layout: Sainsbury Wing compared to Castelvecchio. Architecture Research Quarterly, Cambridge University Press, 8, (2): 128-140. Tzortzi, Kali. 2007. The interaction between building layout and display layout in museums. PhD diss. London: Bartlett Faculty of the Built Environment, University College London, http://eprints.ucl.ac.uk/4979/ Τζώρτζη, Καλή. 2010. Η χωρική αρχιτεκτονική των µουσείων. Αθήνα: Καλειδοσκόπιο. Turner, Alasdair, and Alan Penn. 2002. Encoding natural movement as an agent-based system: an investigation into human pedestrian behaviour in the built environment. Environment and Planning B: Planning and Design, 29: 473 490, http://eprints.ucl.ac.uk/73/ 8 ΚΑΛΗ ΤΖΩΡΤΖΗ