Κεφάλαιο 11. Έννοια και πηγές του Μεταβυζαντινού Δικαίου

Κεφάλαιο 11. Έννοια και πηγές του Μεταβυζαντινού Δικαίου Σύνοψη Σε αυτό το κεφάλαιο εκτίθενται κάποια βασικά στοιχεία για τo Μεταβυζαντινό Δίκαιο. Συγκεκριμένα, η πρώτη ενότητα ασχολείται με τον προσδιορισμό της έννοιας του Μεταβυζαντινού Δικαίου και των χρονικών του ορίων, ενώ στη δεύτερη καταγράφονται επιγραμματικά κάποιες από τις βασικότερες πηγές της περιόδου, είτε πρόκειται για κείμενα που προέρχονται από τις περιοχές της βυζαντινής αυτοκρατορίας, που βρέθηκαν κάτω από λατινική κυριαρχία, είτε για εδάφη που κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς. Προαπαιτούμενη γνώση Βασικές γνώσεις της ιστορίας της ύστερης βυζαντινής περιόδου και των μεταβυζαντινών χρόνων καθώς και των κεφαλαίων 8-10 του παρόντος εγχειριδίου. 11. Εισαγωγή Εικόνα 11.1. Η επίθεση των σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη το 1204 (απεικόνιση από χειρόγραφο του 14ου-15ου αιώνα). Πηγή: https://commons.wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Η κατάκτηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Σταυροφόρους το 1204 (Εικόνα 11.1) σηματοδότησε τη διανομή των εδαφών της από τις Δυτικές Δυνάμεις. Η κυριαρχία αυτή για αρκετές περιοχές συνεχίστηκε και μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς το 1261 και την ανασύσταση της Αυτοκρατορίας. Το τελειωτικό πλήγμα, όπως είναι γνωστό, θα δοθεί με την άλωση της βυζαντινής πρωτεύουσας από τους Οθωμανούς το 1453. Κοινό χαρακτηριστικό και στις δύο αυτές μορφές ξενικής κυριαρχίας αποτέλεσε η επιβίωση στους υπόδουλους πληθυσμούς θεσμών του Βυζαντινού Δικαίου, άλλοτε επειδή αυτό υπαγορευόταν από τις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε περιοχής και άλλοτε επειδή ο κατακτητής επέλεγε, σύμφωνα με την αρχή της προσωπικότητας του δικαίου, να οργανώσει τους κατακτημένους σε διακριτή αυτοδιοικούμενη τουλάχιστον ως προς τους θεσμούς του ιδιωτικού δικαίου πληθυσμιακή ομάδα. Η πραγματικότητα αυτή αντικατοπτρίζεται με τον καλύτερο τρόπο τόσο στις ποικίλες δικαιοπραξίες και δικαστικές αποφάσεις της περιόδου όσο και στις ίδιες τις νομικές πηγές, οι οποίες στην πλειονότητά τους εμπνέονται από βυζαντινά δικαϊκά κείμενα (βλ. 11.2). 11.1. Έννοια και χρονικά όρια του Μεταβυζαντινού Δικαίου Ο όρος Μεταβυζαντινό Δίκαιο αναφέρεται κατ αρχάς στο δίκαιο των περιοχών εκείνων, οι οποίες μετά την οριστική κατάλυση του Βυζαντινού Κράτους το 1453 βρέθηκαν μέσα στα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τον ίδιο όρο μπορεί να περιγραφεί επίσης και το δίκαιο των πληθυσμών, οι οποίοι μετά την Τέταρτη Σταυροφορία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης τον Απρίλιο του 1204, πέρασαν στην κυριαρχία Δυτικών 179

Δυνάμεων. Η ένταξη της δεύτερης αυτής περιόδου στο Μεταβυζαντινό Δίκαιο έχει, πάντως, επανειλημμένα αμφισβητηθεί από αρκετούς ιστορικούς του δικαίου με βασικό επιχείρημα, ότι και μετά την Άλωση του 1204 η κρατική υπόσταση του Βυζαντίου δεν έπαψε να υφίσταται στα διάδοχα κρατίδια της Νίκαιας, της Τραπεζούντας και της Ηπείρου, όπου εξακολουθούσε να παράγεται δίκαιο. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, μετά το 1261, οπότε με την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς, η πολιτική και ιδεολογική ενότητα της Αυτοκρατορίας, σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο, αποκαταστάθηκε στην προηγούμενη μορφή της. Η μερίδα αυτή των ιστορικών του δικαίου προτείνει ως αποκλειστική αφετηρία έναρξης της περιόδου το 1453, όταν η πτώση της βυζαντινής πρωτεύουσας στους Οθωμανούς σήμανε την οριστική κατάλυση της αυτοκρατορίας και την υποκατάστασή της από ένα άλλο επικυρίαρχο κράτος με συγκροτημένη διοικητική, πολιτική και φυσικά δικαϊκή οργάνωση. Η άποψη, όμως, αυτή δεν φαίνεται να λαμβάνει υπόψη της μία άλλη, εξίσου σημαντική, παράμετρο, ότι δηλαδή πολλές από τις κατακτημένες περιοχές δεν επανήλθαν ποτέ στους κόλπους του Βυζαντινού Κράτους, αλλά παρέμειναν κάτω από δυτική κυριαρχία μέχρι και την ενσωμάτωσή τους είτε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία είτε, πολύ αργότερα, στο νεοελληνικό κορμό. Με αφετηρία, λοιπόν, κατά περίπτωση, το 1204, η περίοδος του Μεταβυζαντινού Δικαίου τερματίζεται το 1835, όταν με το Διάταγμα της 23 ης Φεβρουαρίου / 7 ης Μαρτίου Περὶ Πολιτικοῦ Νόμου, καθορίστηκε, ότι το ισχύον δίκαιο μέχρι και τη δημοσίευση πολιτικού κώδικα αποτελούν οι νόμοι των βυζαντινών αυτοκρατόρων «οἱ περιεχόμενοι εἰς τὴν Ἑξάβιβλον τοῦ Ἀρμενοπούλου» καθώς και τα έθιμα που επέβαλλε «ἡ πολυχρόνια καὶ ἀδιάκοπος συνήθεια» (βλ. 13.2.4). Το χρονολογικό αυτό όριο, φυσικά, δεν ισχύει για όλα τα παραπάνω εδάφη. Η ενσωμάτωση πολλών από αυτά στο Νεοελληνικό Κράτος έγινε σταδιακά σε διαφορετικές χρονικές στιγμές (τα Επτάνησα το 1864, η Σάμος το 1912, η Κρήτη το 1913 κ.λπ.), και είναι ακριβώς αυτά τα χρονολογικά ορόσημα, τα οποία θα πρέπει να ληφθούν υπόψη ως σημεία λήξης της ιστορικής διαδρομής του Μεταβυζαντινού Δικαίου. 11.2. Πηγές του Μεταβυζαντινού Δικαίου Οι ιδιαίτερες κοινωνικο-πολιτικές και δικαϊκές συνθήκες που επικράτησαν στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είτε μετά το 1204 είτε μετά την Άλωση του 1453, οδήγησαν στη συγκρότηση από τους υπόδουλους πληθυσμούς νομικών έργων για την εξυπηρέτηση του νομικού τους βίου. Με αυτόν τον τρόπο, άλλοτε δημιουργούνται νέα νομικά κείμενα, που λαμβάνουν υπόψη τους τόσο τη βυζαντινή νομική παράδοση όσο και τις επιδράσεις από το δίκαιο των κατακτητών, άλλοτε δε «μετασκευάζονται» κείμενα της βυζαντινής νομικής γραμματείας, προσαρμοσμένα στις νέες ανάγκες που επικρατούν. Η ουσιαστική, φυσικά, διάκριση, που πρέπει εν προκειμένω να γίνει, είναι ανάμεσα στις περιοχές εκείνες που βρέθηκαν κάτω από λατινική κυριαρχία (βλ. 11.2.1) και σε αυτές που εντάχθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (βλ. 11.2.2). Η διαφορετική διοικητική προσέγγιση των κατακτημένων στην κάθε μία από αυτές διαφαίνεται και στην ίδια την ποικιλία των πηγών που υπάρχουν. Λιγότερες και με δυτικές επιδράσεις στην πρώτη περίπτωση, περισσότερες και με σαφώς βυζαντινό προσανατολισμό στη δεύτερη. Εξάλλου, τα προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου αρχικά και της τοπικής αυτοδιοίκησης αργότερα, επέτρεψαν τη νομική αυτοδιάθεση των κατακτημένων, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να διαχειρίζονται τους περισσότερους από τους τομείς του δικαίου (βλ. 12.2.2). Στην ανάλυση, που ακολουθεί, προτάσσονται οι πληροφορίες για τις λατινοκρατούμενες περιοχές (βλ. 11.2.1), αφού η λατινική κατάκτηση προηγείται χρονικά, και ακολουθούν αυτές για την περίοδο της Τουρκοκρατίας (βλ. 11.2.2-4.), μια και η έναρξή της τοποθετείται αργότερα και συνδέεται στενότερα με το Νεοελληνικό Κράτος. 11.2.1. Πηγές του δικαίου στις λατινοκρατούμενες περιοχές Τον «καταστατικό χάρτη» οργάνωσης των σταυροφορικών κρατιδίων αποτέλεσε το κείμενο της διανομής των εδαφών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Partitio Terrarum Imperii Romaniae (βλ. 12.2.1). Το κείμενο αυτό, όχι μόνο προσδιόριζε τα μερίδια των εδαφών, τα οποία η κάθε σταυροφορική ομάδα είχε το δικαίωμα να κατακτήσει, αλλά προσπαθούσε να θεσπίσει και το νομικο-πολιτικό εκείνο πλαίσιο, το οποίο ήταν απαραίτητο για τον καθορισμό των σχέσεων των νέων επικυρίαρχων τόσο με τους κατακτημένους πληθυσμούς όσο και μεταξύ τους. Βέβαια, παρά τη μεγάλη της σημασία, η Partitio ήταν αρκετά ασαφής και παρουσίαζε νομικά κενά, γεγονός που οδήγησε στην ανάγκη δημιουργίας ενός νομικού κώδικα, ο οποίος εν τέλει παγιώθηκε το πρώτο μισό του 14 ου αιώνα (1333-1346) στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας και έγινε γνωστός ως οι Ασσίζες της Ρωμανίας. Ο όρος Ασσίζες κατά μία εκδοχή προέρχεται από το ρήμα assedere και αναφέρεται στο δικαίωμα των αυλικών και των 180

δικαστών να κάθονται παρουσία του βασιλέα. Κατ επέκταση, με τον ίδιο όρο χαρακτηρίζονται και οι συνελεύσεις των φεουδαρχών καθώς και οι νομοθετικές τους αποφάσεις. Με την παγίωση του Κώδικα των Ασσιζών έγινε προσπάθεια να ρυθμιστούν τα βασικότερα προβλήματα που ανέκυπταν κατά την εφαρμογή του φεουδαρχικού συστήματος και να προσδιοριστούν οι σχέσεις των φεουδαρχών τόσο μεταξύ τους όσο και με τους πληθυσμούς των δουλοπαροίκων (βιλλάνων). Η εμβέλεια των Ασσιζών ήταν τέτοια, ώστε, εκτός από τα σταυροφορικά κρατίδια του ελλαδικού χώρου, επηρέασαν σημαντικά και πολλές από τις βενετοκρατούμενες περιοχές. Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι η Βενετία στα εδάφη της κυριαρχίας της επεδίωκε την εφαρμογή όχι μόνο του δημόσιου αλλά και του ιδιωτικού της δικαίου, προσαρμόζοντάς το φυσικά, ανάλογα με τις περιστάσεις, στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούσαν στην κάθε περιοχή (βλ. και πιο κάτω, 12.1.1). Ο στόχος αυτός επιτυγχανόταν τόσο μέσα από τα διατάγματα των κεντρικών κυβερνητικών οργάνων της Βενετίας όσο και με τις διοικητικές πράξεις των τοπικών αξιωματούχων, διαμορφώνοντας μία αρκετά περίπλοκη δικαϊκή πραγματικότητα, όπου η συμβολή της βυζαντινής νομικής παράδοσης είναι σημαντική. Τα κενά, που αναπόφευκτα δημιουργούσαν οι παραπάνω διεργασίες, κάλυπτε η υιοθέτηση εθίμων, ενώ σημαντικό ρόλο στην αποτύπωση μίας πιο ολοκληρωμένης εικόνας της υφιστάμενης νομικής πραγματικότητας παίζει ο μεγάλος όγκος διοικητικών και δικαστικών αποφάσεων, καθώς και δικαιοπρακτικών εγγράφων, τα οποία αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο τη διαδικασία εφαρμογής του δικαίου. Η γραφειοκρατική οργάνωση ορισμένων από τους κατακτητές, αλλά και μία σειρά από ιστορικές συγκυρίες επέτρεψαν τη διαφύλαξη των σημαντικών αυτών νομικών πηγών μέχρι σήμερα. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της βενετικής Κρήτης, ένα μεγάλο μέρος του διοικητικού και νοταριακού (συμβολαιογραφικού) αρχείου της οποίας κατά την άλωση του Χάνδακα από τους Τούρκους τον Σεπτέμβριο του 1669, μεταφέρθηκε μαζί με τα υπόλοιπα κειμήλια της πόλης στη Βενετία, όπου και φυλάσσεται μέχρι σήμερα. 11.2.2. Πηγές του δικαίου στις τουρκοκρατούμενες περιοχές Οι πηγές του δικαίου κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας συγκροτούνται κατά βάση από κείμενα βυζαντινής προέλευσης (βλ. 8.2), τα οποία είτε διατηρήθηκαν αυτούσια είτε αποδόθηκαν στη νεότερη ελληνική και παραφράστηκαν. Επίσης, δεν λείπουν και εκείνες οι περιπτώσεις νέων έργων με συμπιληματική κυρίως μορφή, των οποίων όμως και πάλι οι πηγές έχουν τις ρίζες τους στη βυζαντινή νομική γραμματεία. Από την παραγωγή αυτή, η οποία σύμφωνα με όλα τα δεδομένα προσπάθησε να καλύψει τις νομικές ανάγκες των υπόδουλων, αξίζει εδώ να αναφερθούν τα ακόλουθα: 11.2.2.1. Η Εξάβιβλος του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου Εικόνα 11.2. Η έκδοση της παράφρασης της Εξαβίβλου του Αρμενόπουλου από τον Αλέξιο Σπανό (Βενετία 1744). Εικόνα ληφθείσα από ιδιωτική συλλογή. 181

Το νομικό αυτό κείμενο της ύστερης βυζαντινής περιόδου (βλ.8.2.2.4) αποτέλεσε ένα από τα πλέον χρηστικά κείμενα στα εκκλησιαστικά δικαστήρια της Τουρκοκρατίας (βλ. 12.2.2.2) και επέδρασε σημαντικά στο δίκαιο του Νεοελληνικού Κράτους (βλ. 13.3.1-4). Το 1744 τυπώθηκε σε νεοελληνική απόδοση από τον Αλέξιο Σπανό στη Βενετία και γνώρισε σε αυτή τη μορφή έξι εκδόσεις (εικόνα 11.2). Εκτεταμένα αποσπάσματα της Εξαβίβλου, παραφρασμένα στη δημοτική, είχαν συγκεντρωθεί επίσης από τον Νικόλαο Κουνάλη Κριτόπουλο, πιθανώς το 1498, ενώ Επιτομή του έργου σε νεοελληνική απόδοση εξέδωσε το 1575 ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς. 11.2.2.2. Ο Νομοκάνονας του Μανουήλ Μαλαξού Η αρχική μορφή αυτού του νομοκάνονα (βλ. 8.2.5) συγκροτήθηκε το 1561 από τον Μανουήλ Μαλαξό, νοτάριο της μητροπόλεως Θηβών. Σχεδόν αμέσως μετά τη σύνταξή του, το έργο παραφράστηκε από τον ίδιο τον Μαλαξό «εἰς κοινὴν φράσιν», ενώ και πάλι ενδεικτικό της διάδοσης και της χρηστικότητάς του είναι το τεράστιο εύρος της χειρόγραφης παράδοσης, καθώς και οι πολυάριθμες παραλλαγές του, τόσο σε λόγια όσο και σε δημώδη μορφή, δημιουργός αρκετών από τις οποίες φαίνεται να είναι ο ίδιος ο Μαλαξός. Το κείμενο χρησιμοποιήθηκε παράλληλα με την Εξάβιβλο από τα εκκλησιαστικά δικαστήρια (βλ. 12.2.2.2), μέχρι τουλάχιστον και τα μέσα του 18 ου αιώνα, οπότε με την έκδοση της Εξαβίβλου από τον Σπανό (βλ. 11.2.2.1), περιορίστηκε σημαντικά η χρήση του. 11.2.2.3. Το Πρόχειρον Νομικόν του Θεόφιλου Το έργο αυτό, το οποίο συντάχθηκε από τον επίσκοπο Καμπανίας Θεόφιλο το 1788, συγκροτείται από δύο μέρη: αυτό του Εκκλησιαστικού Νόμου και αυτό του Πολιτικού. Παρ όλο που δεν είναι απόλυτα σαφές, αν επικυρώθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένο και αποτελεί μία από σημαντικότερες πηγές του Μεταβυζαντινού Δικαίου. Τα χειρόγραφά του συνοδεύονται ενίοτε και από Παράρτημα με Αποκρίσεις του ίδιου του Θεόφιλου. 11.2.2.4. Οι Συλλογές των εθίμων Εκτός από όλα τα παραπάνω συμπιληματικά έργα στην ενότητα αυτή θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούν οι Συλλογές Εθίμων που έχουν διασωθεί. Πρόκειται για κωδικοποιήσεις του εθιμικού δικαίου, οι οποίες συγκροτήθηκαν από τις τελευταίες δεκαετίες του 18 ου αιώνα μέχρι και τις παραμονές της επανάστασης του 1821, με πρωτοβουλία των τοπικών αρχών και των κοινοτήτων του νησιωτικού κυρίως χώρου. Οι κωδικοποιήσεις αυτές δίνουν μία πολύ καλή εικόνα για το ισχύον δίκαιο την περίοδο της Τουρκοκρατίας, τις δικαϊκές εξελίξεις και τα έθιμα που επικράτησαν. 11.2.2.5. Τα διοικητικά και δικαιοπρακτικά έγγραφα και οι δικαστικές αποφάσεις Την εικόνα όλων των παραπάνω έργων συμπληρώνουν, φυσικά, τα δικαιοπρακτικά έγγραφα, ιδιωτικά ή νοταριακά (συμβολαιογραφικά). Μέσα από τη μελέτη τους είναι εύκολο να διαπιστωθεί ο τρόπος εφαρμογής των κανόνων δικαίου στην κάθε περιοχή. Εξίσου σημαντική πηγή δικαίου για την περίοδο της Τουρκοκρατίας αποτελούν επίσης οι ποικίλης προέλευσης δικαστικές αποφάσεις, είτε προέρχονται από τα τοπικά εκκλησιαστικά και κοινοτικά δικαστήρια είτε από τα δικαιοδοτικά όργανα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 11.2.3. Οι Κωδικοποιήσεις στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες Από τις αρχές του 18 ου αιώνα οι σουλτάνοι άρχισαν να διορίζουν μέλη της φαναριώτικης αριστοκρατίας ως ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών της Βλαχίας και της Μολδαβίας, οι οποίες την εποχή εκείνη συμπεριλαμβανόταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι ηγεμόνες αυτοί, φορείς της μακράς νομικής παράδοσης που είχε αναπτύξει το Πατριαρχείο, προσπάθησαν να οργανώσουν νομικά τα κράτη τους, εκδίδοντας μία σειρά από Κωδικοποιήσεις με σαφέστατα βυζαντινή επίδραση. 182

11.2.3.1. Το Νομικόν Πρόχειρον του Μιχαήλ Φωτεινόπουλου Το Νομικόν Πρόχειρον συντάχθηκε το 1766, έπειτα από παραγγελία του ηγεμόνα της Βλαχίας Μιχαήλ Ρακοβίτζα, από τον Μιχαήλ Φωτεινόπουλο τον Χίο. Οι εργασίες συνεχίστηκαν και μετά τον θάνατο του Ροκοβίτζα από τον διάδοχό του Σκαρλάτο Γκίκα, όμως το έργο δεν επικυρώθηκε ποτέ. Το περιεχόμενό του βασίζεται κυρίως σε βυζαντινές πηγές, όπως τα Βασιλικά (βλ. 8.2.1.3.2), το Σύνταγμα κατά Στοιχείον του Ματθαίου Βλάσταρη (βλ. 8.2.5) την Εξάβιβλο του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου (βλ. 8.2.2.4 και 11.2.2.1) και τις Νεαρές του Λέοντα ΣΤ του Σοφού (βλ. 8.2.1.3.3) και μεταγενέστερων από αυτόν αυτοκρατόρων (βλ. 8.2.1.3.5), ενώ λαμβάνει υπόψη του και τη νομολογία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στο έργο ενσωματώθηκε, επίσης, και συλλογή με τοπικά έθιμα από την περιοχή της Βλαχίας. Όχι άδικα, έχει επανειλημμένως υποστηριχθεί, ότι αποτέλεσε την απαραίτητη προεργασία για τη σύνταξη, λίγα χρόνια αργότερα, του Συνταγμάτιου Νομικού του Αλέξανδρου Υψηλάντη (βλ 11.2.2.5). 11.2.3.2. Το Συνταγμάτιον Νομικόν του Αλέξανδρου Υψηλάντη Το έργο φέρεται να εκδόθηκε το 1780 από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρο Υψηλάντη, όπως τουλάχιστον αναφέρεται στο εξώφυλλο της τυπωμένης του έκδοσης. Στην πραγματικότητα, βέβαια, συντάκτης του ήταν ο Μιχαήλ Φωτεινόπουλος, ο οποίος και βασίστηκε στο κείμενο του Νομικού Προχείρου (βλ. 11.2.3.1) για την συγκρότησή του. Παρ όλο που και σε αυτή την κωδικοποίηση η παρουσία του Βυζαντινού Δικαίου και των πηγών του είναι αισθητή, σημαντικές επιδράσεις εντοπίζονται και από σύγχρονα ευρωπαϊκά δίκαια. Στην έκδοση του Συνταγμάτιου εκτός από το ελληνικό κείμενο περιλαμβάνεται και ρουμανική μετάφραση. Ίσχυσε μέχρι και το 1818, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον Κώδικα Καρατζά (βλ. 11.2.3.3). 11.2.3.3. Ο Κώδικας του Γεωργίου Καρατζά Εικόνα 11.3. Ο ηγεμόνας της Βλαχίας Ιωάννης Γεώργιος Καρατζάς (1754-1844). Πηγή: https://commons.wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 183

Ο Κώδικας αυτός συγκροτήθηκε το 1818 στην Βλαχία κατά την περίοδο της ηγεμονίας του Ιωάννου Γεωργίου Καρατζά (εικόνα 11.3), για να αντικαταστήσει το Συνταγμάτιον Νομικόν του Αλέξανδρου Υψηλάντη (βλ. 11.2.3.2), οι ρυθμίσεις του οποίου είχαν προκαλέσει την αντίδραση των τοπικών γαιοκτημόνων εξαιτίας του φιλελεύθερου χαρακτήρα τους. Συντάκτης του υπήρξε ο Ηπειρώτης λόγιος και ποιητής Αθανάσιος Χριστόπουλος, ο οποίος είχε ως βασικές πηγές του, αφενός μεν τα έργα της βυζαντινής νομικής γραμματείας, αφετέρου δε κάποια τοπικά έθιμα. Και αυτός ο Κώδικας μεταφράστηκε την ίδια χρονιά της έκδοσής του στα ρουμανικά, ίσχυσε δε μέχρι και τις μεταρρυθμίσεις του 1859, οπότε και τον αντικατέστησε ο Κώδικας Καλλιμάχη (βλ. 11.2.3.4). 11.2.3.4. Ο Κώδικας Καλλιμάχη Εικόνα 11.4. Ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Σκαρλάτος Καλλιμάχης (1773-1821). Πηγή: https://commons.wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Ο Πολιτικός Κώδιξ του Πριγκηπάτου της Μολδαβίας, όπως είναι και η ορθότερη ονομασία του, συντάχθηκε την περίοδο της ηγεμονίας του Σκαρλάτου Καλλιμάχη (εικόνα 11.4) και αποτελεί τον σημαντικότερο, ίσως, από τους Κώδικες, που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι, σε αντίθεση με τη Βλαχία, η νομοθετική δραστηριότητα στην ηγεμονία της Μολδαβίας δεν γνώρισε την ίδια άνθηση. Το δίκαιο μέχρι και τις αρχές του 19 ου αιώνα ρυθμιζόταν από ένα πλέγμα κανόνων δικαίου, στο οποίο, εκτός από τα τοπικά έθιμα, ισχυρή ήταν και η παρουσία του Βυζαντινού Δικαίου. Με αυτά τα δεδομένα, αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας το 1816, ο Καλλιμάχης αποφάσισε, ακολουθώντας δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, τη σύνταξη πέντε Κωδίκων και ανέθεσε το όλο εγχείρημα στον καθηγητή της Ηγεμονικής Ακαδημίας του Ιασίου Ανανία Κουζάνο και στον Τρανσυλβανό Christian Flechtenmacher. Δυστυχώς, η νομοθετική αυτή προσπάθεια υλοποιήθηκε κατά το ένα μόνο μέρος, το οποίο και αποτέλεσε τον Κώδικα που πήρε το όνομα του ηγεμόνα. Παρ όλο που η κωδικοποίηση έχει ως πρότυπό τον Αυστριακό (1811) και τον Γαλλικό Αστικό Κώδικα (1804), στο κείμενο ανιχνεύονται επίσης και ισχυρές επιρροές από το Βυζαντινό Δίκαιο και μάλιστα από τα Βασιλικά (βλ. 8.2.1.3.2), ιδιαίτερα στους τομείς του οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου. Ο Κώδικας ίσχυσε στη Μολδαβία από το 1817 μέχρι και το 1859, οπότε και επεκτάθηκε στην, ενωμένη πλέον, Ηγεμονία της Μολδαβίας και της Βλαχίας, καταργήθηκε δε το 1865 με την εισαγωγή του νέου Αστικού Κώδικα της Ρουμανίας. 184

11.2.4. Ιόνιος, Σαμιακός και Κρητικός Αστικός Κώδικας Μία σειρά ιστορικών συγκυριών επέτρεψαν κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα την αυτονόμηση κάποιων περιοχών από τους ξένους επικυρίαρχούς τους και τη δημιουργία ημιαυτόνομων κρατιδίων κάτω από την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής. Στο πλαίσιο της νομικής οργάνωσης των συγκεκριμένων κρατών, συγκροτήθηκαν και εισήχθησαν ως ισχύον δίκαιο μία σειρά Κωδίκων, οι οποίοι, παρά τις δυτικοευρωπαϊκές επιδράσεις τους, λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους το τοπικό εθιμικό δίκαιο, όπως αυτό είχε διαμορφωθεί στο πέρασμα των αιώνων. 11.2.4.1. Ο Ιόνιος Αστικός Κώδικας Με τη Συνθήκη των Παρισίων της 17/11/1815 δημιουργήθηκε στο Ιόνιο το Ηνωμένο Κράτος των Ιονίων Νήσων (Stati Uniti delle Isole Ionie). Το κρατικό αυτό μόρφωμα, το οποίο τυπικά βρισκόταν κάτω από την προστασία της Μεγάλης Βρετανίας και ουσιαστικά κάτω από την επικυριαρχία της, θα διαρκέσει μέχρι το 1864, οπότε και θα καταργηθεί με την ένωση της περιοχής με την Ελλάδα. Στο πλαίσιο μίας ευρύτερης νομοθετικής προσπάθειας, το Ζ Κοινοβούλιο του Ιονίου Κράτους την 1 η Μαΐου του 1841 με την ΜΓ πράξη του, έθεσε σε ισχύ τον Ιόνιο Αστικό Κώδικα (Codice Civile degli Stati Uniti delle Isole Ionie), ο οποίος υπήρξε ο πρώτος αστικός κώδικας του ελληνικού χώρου. Το κείμενο συγκροτείται από 2.111 άρθρα, έχει δε καταρτισθεί με βάση τον Γαλλικό Αστικό Κώδικα, ενώ εντοπίζονται ισχυρές επιδράσεις, κυρίως στον τομέα του κληρονομικού δικαίου, από τη βενετική νομοθεσία. Αρχική γλώσσα σύνταξής του ήταν τα ιταλικά, ενώ το 1851 το κείμενο μεταφράστηκε και στα ελληνικά, ίσχυσε δε στην περιοχή μέχρι και το 1946, οπότε και καταργήθηκε με την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα (βλ. 13.2.6). 11.2.4.2. Ο Σαμιακός Αστικός Κώδικας Με τη Συνθήκη του Λονδίνου το 1832 η Υψηλή Πύλη, κάτω από την πίεση των Μεγάλων Δυνάμεων, αναγκάστηκε να δημιουργήσει στο νησί της Σάμου μία αυτόνομη ηγεμονία, η οποία θα διαρκέσει μέχρι και την ένωση του νησιού με την Ελλάδα το 1912. Παρά τα σοβαρά πολιτικά προβλήματα, που αντιμετώπισαν οι ηγεμόνες κατά την άσκηση της εξουσίας τους, προσπάθησαν να δημιουργήσουν το απαραίτητο νομοθετικό πλαίσιο για την καλύτερη λειτουργία του κράτους τους. Έτσι, το 1897 συγκροτήθηκε επιτροπή για τη σύνταξη Αστικού Κώδικα, ο οποίος εντέλει τέθηκε σε ισχύ δύο χρόνια αργότερα. Βασική του πηγή αποτέλεσε το νομοσχέδιο του 1874 για τον ελληνικό Αστικό Κώδικα (βλ. 13.2.6), αγνοώντας, δυστυχώς, πλήρως τα τοπικά έθιμα και τους θεσμούς που είχαν αναπτυχθεί στο νησί κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η ισχύς του Κώδικα συνεχίστηκε και μετά την ενσωμάτωση της Σάμου στο νεοελληνικό κορμό, για να καταργηθεί οριστικά με την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα το 1946 (βλ. 13.2.6) 11.2.4.3. Ο Κρητικός Αστικός Κώδικας Κρητική Πολιτεία υπήρξε το όνομα, με το οποίο η Κρήτη αναγνωρίστηκε ως αυτόνομο κράτος το 1896 και τέθηκε κάτω από την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων. Το νεοσύστατο κράτος επέδειξε ιδιαίτερη νομοθετική δραστηριότητα με αντιπροσωπευτικότερο, ίσως, κείμενο τον Κρητικό Αστικό Κώδικα, ο οποίος τέθηκε σε ισχύ τον Σεπτέμβριο του 1904. Όπως και στην περίπτωση του Σαμιακού Κώδικα (βλ. 11.2.2.10), η συντακτική επιτροπή είχε ως βάση το νομοσχέδιο του ελληνικού Αστικού Κώδικα του 1874, φαίνεται όμως να έλαβε υπόψη της και άλλους ευρωπαϊκούς Κώδικες της εποχής, ιδιαίτερα δε τον Γερμανικό. Ο Κρητικός Αστικός Κώδικας, παρά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913, θα συνεχίσει να ισχύει μέχρι και την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα το 1946 (13.2.6) Βιβλιογραφία/Αναφορές Βισβίζης, Ιάκωβος (1955). «Το πρόβλημα της ιστορίας του Μεταβυζαντινού δικαίου». Επετηρίς του Αρχείου της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 6, 131-153. Γκίνης, Δημήτριος (1966). Περίγραμμα ιστορίας μεταβυζαντινού δικαίου. Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών 26, σ. 5-13 (πρόλογος). Αθήνα. 185

Carile, Antonio (1965). «Partitio Terrarum Imperii Romanie». Studi Veneziani 7, 125-305. Jacoby, David (1971). La feodalité en Grèce médiévale. Les Assises de Romanie sources, application et diffusiοn. Paris-Hage. Maltezou, Chryssa (1986). «Statuta et consuetudines della popolazione greca della Romania Latina» στο: Atti del III Seminario Internazionale di Studi Storici, Da Roma alla Terza Roma, Popoli e spazio romano tra diritto e profezia, σ. 442-447. Napoli. Νάκος, Γεώργιος (1989). «Η προβληματική των ουσιαστικών ορίων λειτουργίας του μεταβυζαντινού ελληνικού δικαίου» στο: Αφιέρωμα εις τον Κωνσταντίνον Βαβούσκον, τ. Α, σ. 253-286. Αθήνα. Παπαρρήγα-Αρτεμιάδη, Λυδία & Αρναούτογλου, Ηλίας & Χατζάκης, Ιωάννης (2011). Περίγραμμα της Ιστορίας του Μεταβυζαντινού Δικαίου. Τα Ελληνικά Κείμενα, Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών 63. Αθήνα. Recoura, George (Ed.) (1930). Les Assises de Romanie. Paris. Topping, Peter (1944-1945). «The Formation of the Assizes of Romania», Byzantion 17, 29-314. Τουρτόγλου, Μενέλαος (1999-2000 [2001]). «Παρατηρήσεις αναφερόμενες στο Μεταβυζαντινό δίκαιο και την εξελικτική του πορεία». Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 50, 317-318. Τρωιάνος, Σπύρος & Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, Ιουλία (2010). Ιστορία Δικαίου. Αθήνα. Χατζάκης, Ιωάννης (2012). Περίγραμμα της Ιστορίας του Μεταβυζαντινού Δικαίου του Λατινοκρατούμενου Ελληνισμού. Τα Λατινικά, Ιταλικά και Γαλλικά Κείμενα. Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών 65. Αθήνα. 186