Πριν σβήσει η φλόγα Kαταγραφή της γεβανικής διαλέκτου. Ευαγγελία Βλάχου Γιώργος Κοτζόγλου Χρυσούλα Παπαδοπούλου. Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ.

Πριν σβήσει η φλόγα Kαταγραφή της γεβανικής διαλέκτου Ευαγγελία Βλάχου Γιώργος Κοτζόγλου Χρυσούλα Παπαδοπούλου Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση

2

στους απανταχού ομιλητές της γεβανικής 3

4

Πίνακας περιεχομένων Ευχαριστίες 7 Περίληψη 9 Summary 11 Συντομογραφίες 13 1. Εισαγωγή 15 1.1. Σκοπός της μελέτης 15 1.2. Δομή της μελέτης 17 2. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι 19 2.1. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των Ιωαννίνων από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20 ου αιώνα 19 2.1.1. Τα κύματα μετανάστευσης, η ανεξαρτησία και η πορεία προς το Ολοκαύτωμα 21 2.1.2. Η εκπαίδευση των Γιαννιωτοεβραίων και η δράση της Alliance Israélite Universelle 23 2.2. Κοινότητες Ρωμανιωτών Εβραίων σήμερα 25 3. Βιβλιογραφική ανασκόπηση 27 4. Η έρευνα πεδίου και η συλλογή προφορικού υλικού 37 4.1. Επαφές 37 4.2. Συνεντεύξεις 37 4.3. Οργάνωση και επεξεργασία 41 5. Τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της γεβανικής 43 5.1. Φωνολογία 43 5.1.1. Το φθογγικό σύστημα 43 5.1.2. Φωνολογικές διεργασίες 44 5.1.3. Συλλαβική δομή 49 5.1.4. Τονισμός 49 5.2. Μορφολογία 49 5.2.1. Κλιτική μορφολογία 51 5.2.1.1. Ονοματική μορφολογία 51 5.2.1.2. Ρηματική μορφολογία 51 5.2.2. Προσαρμογή δάνειων λέξεων στο σύστημα της ελληνικής με τη χρήση προσφυμάτων 52 5

5.3. Σύνταξη-σημασιολογία 55 5.3.1. Ονοματική φράση 55 5.3.1.1. Απουσία άρθρου 55 5.3.1.2. Εκτεταμένη χρήση της πρόθεσης από 55 5.3.2. Πρόταση 56 5.3.2.1. Ρήμα 56 5.3.2.2. Άρνηση 57 5.3.3. Ιδιωματικές εκφράσεις 57 5.4. Λεξιλόγιο 59 6. Πριν σβήσει η φλόγα 65 6.1. Η γεβανική σήμερα 65 6.2. Το μέλλον της γεβανικής 66 Βιβλιογραφικές αναφορές 69 Παράρτημα 77 6

Ευχαριστίες Επιθυμούμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους εκείνους που συνετέλεσαν και βοήθησαν στην εκπόνηση της παρούσας μελέτης. Κατ αρχάς, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση για την οικονομική υποστήριξη της παρούσας μελέτης. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος για την πίστη τους στην ερευνητική μας πρόταση. Επιπλέον, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους ανθρώπους που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία της έρευνάς μας και, πιο συγκεκριμένα, σε ό,τι αφορά το κομμάτι της εξεύρεσης ομιλητών. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην κυρία Κάρμεν Κοέν, Υπεύθυνη της Εβραϊκής Συναγωγής Ρόδου Kahal Kadosh Shalom και στον κύριο Ισαάκ Ντόστη, μέλος της Εβραϊκής κοινότητας των Ιωαννίνων, που ήταν κοντά μας από την αρχή αυτού του όμορφου ταξιδιού και μας διευκόλυναν όποτε το είχαμε ανάγκη. Ο κ. Ντόστης ήταν και είναι ακόμη και σήμερα έμπρακτος συμπαραστάτης στις δύσκολες στιγμές αυτής της έρευνας. Ευχαριστούμε επίσης το προεδρείο και τα μέλη των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων των Ιωαννίνων και της Νέας Υόρκης. Πιο συγκεκριμένα, ευχαριστούμε τον κύριο Μωυσή Ελισάφ, Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, την κυρία Αλέγρα Μάτσα, Γενική Γραμματέα της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, και την κ. Marcia Haddad-Ikonomopoulos, Διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου της Νέας Υόρκης, που παρά το βεβαρυμένο πρόγραμμά τους βοήθησαν στην οργάνωση των συνεντεύξεών μας. Επιπλέον, είμαστε ευγνώμονες στους παρακάτω ανθρώπους που βοήθησαν σε διάφορα στάδια της εκπόνησης της παρούσας μελέτης (με αλφαβητική σειρά): Ike Coen, Ματθίλντη Εσκενάζυ, Τζων Καλέφ-Εζρά, Ελένη Καραντζόλα, Κούλα Κοφίνας, Ισαάκ Λαγαρής, Στέλλα Λεβή, Ζανέτ Μπαττίνου, Καλομοίρα Νικολού, Βαρβάρα Παπαδοπούλου, Σοφία Παπαδοπούλου, Ανθή Ρεβυθιάδου, Νίκος Σαραντάκος, Βασίλειος Σπυρόπουλος, Richard Solomon, Μάριος Σούσης, Λάζαρος Φελούς. Η παρούσα μελέτη οφείλει πολλά σε δυο ανθρώπους που μοιράστηκαν μαζί μας πλούσιο χειρόγραφο και μη υλικό από προσωπικά αρχεία. Η κυρία Αλέγρα Μάτσα μάς εμπιστεύτηκε και συζήτησε μαζί μας το προσωπικό αρχείο του πατέρα της, Ιωσήφ Μάτσα. Ο κύριος Ισαάκ Μπενμαγιόρ μοιράστηκε μαζί μας το προσωπικό του αρχείο για τη γεβανική βοηθώντας έτσι τη βιβλιογραφική μας έρευνα. 7

Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε για τη θερμή υποδοχή και υποστήριξη που λάβαμε από το Παγκόσμιο Εβραϊκό Συμβούλιο (World Jewish Congress) και πιο συγκεκριμένα από τους Betty Ehrenberg, Menachem Rosensaft, Michael Schneider και Michael Thaidigsmann. Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους ομιλητές μας χωρίς τους οποίους αυτή η έρευνα δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Τους ευχαριστούμε γιατί άνοιξαν τα σπίτια τους και μας καλωσόρισαν χωρίς καχυποψία σαν παιδιά τους. Μας επέτρεψαν να πάρουμε μια γεύση από την πορεία τους και μοιράστηκαν μαζί μας το πιο πολύτιμο θησαυρό που είχαν: τη γλώσσα τους, όπως αυτή διασώθηκε μέσα από την πολύπαθη πορεία τους. Χάρη σε αυτούς, η παρούσα μελέτη προλαβαίνει να καταγράψει τη γεβανική πριν σβήσει η φλόγα της. Για αυτό το λόγο είναι αφιερωμένη δικαιωματικά σε αυτούς. Σας ευχαριστούμε θερμά! Ρόδος, Νοέμβριος 2014 Η συγγραφική ομάδα 8

Περίληψη Γεβανική (ή Εβραιοελληνική ή Ρωμανιώτικη) ονομάζεται η διάλεκτος των Ρωμανιωτών Eβραίων της Ελλάδας. Η διάλεκτος αυτή μιλιέται ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια και παρουσιάζει μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον, καθώς γεννήθηκε από τη διεπαφή κυρίως δυο μεσογειακών γλωσσών με μακρά ιστορία (της ελληνικής και της εβραϊκής), που ανήκουν σε διαφορετικές γλωσσικές οικογένειες, στην ινδοευρωπαϊκή και τη σημιτική, αντίστοιχα. Τόσο η Connerty (2003) όσο και το Ethnologue χαρακτηρίζουν τη γεβανική ως σχεδόν εξαφανισμένη διάλεκτο εξαιτίας της βίαιης συρρίκνωσης του αριθμού των ομιλητών της κατά το Ολοκαύτωμα (στην Ελλάδα, ένας μικρός αριθμός εντοπίζεται σήμερα στα Ιωάννινα και τη Χαλκίδα), της διασποράς των ομιλητών της κυρίως προς την Αμερική (Νέα Υόρκη) και το Ισραήλ και της όλο και μεγαλύτερης αφομοίωσής της από την ελληνική. Το ερώτημα που γεννάται είναι ποια είναι η συγχρονική μορφή της διαλέκτου αυτής σε αυτό το κρίσιμο σημείο της εξαφάνισής της εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων. Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί στην περιγραφή της σύγχρονης μορφής της γεβανικής διασώζοντας τα τελευταία σπαράγματά της. Μέσα από τη συλλογή προφορικών δεδομένων από ομιλητές της στα Γιάννενα και τη Νέα Υόρκη η εργασία αυτή έχει ως στόχο να καταγράψει τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της γεβανικής σε όλα τα επίπεδα γραμματικής ανάλυσης (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξησημασιολογία, λεξιλόγιο) και να προβλέψει το μέλλον της πριν εξαφανιστούν οι τελευταίοι εναπομείναντες ομιλητές της. 9

10

Summary The Yevanic dialect (also known as Judeo-Greek or Romaniotika) has been the language of the Romaniote Jews of Greece since the Hellenistic period. As a product of language contact between Greek and Hebrew (two languages belonging to different language families, Indo-european and Semitic, respectively) Yevanic shows a remarkable blend of grammatical and lexical features. However, recent studies and surveys (e.g. Connerty (2003) and the Ethnologue) characterize it as almost extinct, as the majority of its native speakers perished in the Holocaust. Yevanic is currently spoken by a small number of speakers in Yannena, Chalkida, New York and Israel. From a linguistic point of view, the interesting question that arises is what the current form and main grammatical characteristics of this linguistic variety are. The current study aims at documenting and analysing the current status of Yevanic at the main levels of linguistic analysis (phonology, morphology, syntax, semantics, and the lexicon). We also offer a tentative prediction of its future before the dissapearance of its last speakers. 11

12

Συντομογραφίες Α αιτ. αλβ. αρσ. αρχ. βεν. βιβλ. εβρ. βλ. βλαχ. γίντ. δωρ. εβρ. ECM ελνστ. εν. επίθ. Θ θηλ. ιταλ. κ.ά. κ.εξ. ΚΝΕ λαντ. λατ. ΛΚΝ ΝΥ ονομ. ουδ. μ.ά. μσν. μτχ. μ.χ. άρρεν αιτιατική πτώση αλβανική γλώσσα αρσενικό γραμματικό γένος αρχαία ελληνική γλώσσα βενετική βιβλική εβραϊκή βλέπε βλάχικα γίντις δωρική εβραϊκή (σύγχρονη) Exceptional Case Marking ελληνιστική (Κοινή) ενικός αριθμός επίθετο θήλυ θηλυκό γραμματικό γένος ιταλική γλώσσα και άλλοι/-ες/-α και εξής Κοινή Νέα Ελληνική λαντίνο λατινική γλώσσα Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (βλ. βιβλιογραφία) Νέα Υόρκη ονομαστική πτώση ουδέτερο γραμματικό γένος μεταξύ άλλων μεσαιωνική ελληνική μετοχή μετά Χριστόν 13

παθ. φ. παθητική φωνή παραγ. επίθημ. παραγωγικό επίθημα π.ε. προσωπική επικοινωνία πληθ. πληθυντικός αριθμός πρβ. παράβαλε πρλθ. παρελθόν/παρελθοντικός χρόνος προσ. πρόσωπο (γραμματική κατηγορία) σλαβ. σλαβικές γλώσσες συνοπτ. συνοπτική ρηματική όψη τουρκ. τουρκική υπό δημ. υπό δημοσίευση υποκ. υποκοριστικό υποτ. υποτιμητικό υστλατ. υστερολατινικός π.χ. πρό Χριστού 14

1. Εισαγωγή 1 1.1. Σκοπός της μελέτης Η μελέτη των ελληνικών διαλέκτων κατέχει τα τελευταία χρόνια εξέχουσα θέση στη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία (βλ. μεταξύ άλλων Κοντοσόπουλος 1994, Μηνάς 2004, Ralli 2009, Τζιτζιλής 2000, Trudgill 2003). Ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια αξιόλογες μελέτες εστιάζουν σε φαινόμενα διγλωσσίας, αποτέλεσμα διεπαφής της ελληνικής και μειονοτικών γλωσσών πληθυσμών της ελληνικής επικράτειας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την πλούσια βιβλιογραφία σχετικά με τη διεπαφή ελληνικής-τουρκικής (βλ. μεταξύ άλλων Çeltek & Kaili to appear, Γεωργαλίδου κ.ά. υπό δημ., Kaili, et al. 2009, Ρεβυθιάδου & Σπυρόπουλος 2009). Τέτοιου είδους έρευνες α) έχουν βοηθήσει στη μελέτη και κατανόηση των νέων γλωσσικών συστημάτων, β) έχουν συμβάλει στη μελέτη της γλώσσας ως κοινής συνιστώσας επιμέρους ιδιωμάτων/γλωσσικών συστημάτων, γ) έχουν ρίξει φως στη διαχρονική εξέλιξη της ελληνικής και δ) έχουν προσφέρει το επιστημονικό υπόβαθρο για τη διαμόρφωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων για την εκμάθηση της ελληνικής. Διάλεκτοι που διαμορφώθηκαν από τη διεπαφή της ελληνικής με άλλες γλώσσες στην ελληνική επικράτεια δεν έχουν αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής γλωσσολογικής μελέτης. Για ορισμένες δε από αυτές δεν υπάρχει καν μια στοιχειώδης καταγραφή, απαραίτητο εμπειρικό υπόβαθρο για τη γραμματική/ τυπολογική καταγραφή της δομής τους. Η ανάγκη για την πλήρωση αυτού του κενού στη βιβλιογραφία γίνεται εντονότερη αν αναλογιστεί κανείς τον εξαιρετικά μικρό αριθμό ομιλητών που έχουν απομείνει για κάποιες από αυτές, οι μαρτυρίες και οι μνήμες των οποίων μόλις που μας επιτρέπουν να διασώσουμε τα τελευταία σπαράγματά τους. Ορισμένες από αυτές τις διαλέκτους βρίσκονται, συνεπώς, σε κίνδυνο εξαφάνισης ή σβήνουν σιγά σιγά με το πέρασμα των χρόνων και χάνεται μαζί τους μια τεράστια γλωσσική κληρονομιά που δεν έχει ακόμη καταγραφεί. Κοιτάζοντας τον διαλεκτολογικό χάρτη της ελληνικής γλώσσας, διαπιστώνει κανείς την ύπαρξη μιας ελληνο-εβραϊκής διαλέκτου που δεν έχει μελετηθεί συστηματικά στη συγχρονική μορφή της. Πρόκειται για τα γεβανικά που 1 Ο τίτλος της μελέτης είναι εμπνευσμένος από τον τίτλο Before the flame goes out: a document on the Romaniote Jews of Ioannina and New York του Vincent Giordano (Πηγή: http://www.romaniotelegacy.org/). 15

εμφανίστηκαν στην Ελλάδα ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια και που αναγνωρίζεται σήμερα από τους μελετητές είτε ως γλώσσα 2 είτε ως διάλεκτος της ελληνικής 3 με την όρο γεβανική διάλεκτος. Ονομάστηκαν επίσης ρωμανιώτικα καθώς πρόκειται για τη γλώσσα των Ρωμανιωτών Εβραίων που κατοίκησαν στον ελλαδικό χώρο ήδη από τον 4 ο αιώνα π.χ. (βλ. μ.ά. Belleli 1904, Connerty 2003, Dalven 1990, Dalven & Aslanov 1971, De Lange 2000, Kerem 1993, Κουκουλές 1910, Krivoruchko 2001, 2002c, Neubauer 1892, Wexler 1985). Επιπλέον, καθώς γεννήθηκαν εντός των πυλών του κάστρου των Ιωαννίνων στην περιοχή που ονομάζεται Κουρμανιό, άλλες ονομασίες τους είναι καστρινά (Μωυσής Ελισάφ π.ε.) και κουρμανιώτικα (Καλέφ-Εζρά π.ε.). 4 Μία από τις κυριότερες εστίες Ρωμανιωτών Εβραίων σήμερα είναι τα Ιωάννινα. Ρωμανιώτες Εβραίοι κατοικούν και στην Αθήνα, όπου υπάρχει και «η Γιαννιώτικη» 5, στη Χαλκίδα, ελάχιστοι ίσως στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Εκτός του ελλαδικού χώρου, Ρωμανιώτες εντοπίζουμε στις Η.Π.Α., και ειδικότερα στην ευρύτερη περιφέρεια της Νέας Υόρκης (ΝΥ), και στο Ισραήλ. Το επιστημονικό ενδιαφέρον για τη μελέτη αυτής της διαλέκτου είναι μεγάλο για πολλούς λόγους. Πρώτον, γεννήθηκε από τη διεπαφή δυο μεσογειακών γλωσσών με μακρά ιστορία (της ελληνικής και της εβραϊκής) που ανήκουν σε διαφορετικές γλωσσικές οικογένειες (στην ινδοευρωπαϊκή και τη σημιτική, αντίστοιχα) και επηρεάστηκε από την τουρκική και άλλες γλώσσες (Connerty 2003). Επιπλέον, ομιλητές της βρίσκονται εντός και εκτός των ελληνικών συνόρων. Πέρα από την πρώτη απόπειρα καταγραφής της σύγχρονης μορφής της γεβανικής κυρίως σε λεξιλογικό επίπεδο από τους Dalven (1990), Dalven & Aslanov (1971) και την πρώτη συστηματική μελέτη της Connerty (2003) που λαμβάνει υπόψη της κυρίως παραγωγές ομιλητών του εξωτερικού (12 ομιλητές από το Ισραήλ, 3 ομιλητές από τη Νέα Υόρκη, 1 ομιλητής από την Ελλάδα) απουσιάζει οποιαδήποτε μελέτη της γεβανικής που να παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο τη σύγχρονη μορφή της μέσα από δεδομένα από ομιλητές τόσο στη ΝΥ όπου μετάναστευσαν ομιλητές το 1905 (βλ. Κεφάλαιο 2) όσο και εντός Ελλάδος. 2 Πηγή: http://www.ethnologue.com/country/il/languages. 3 Πηγή: http://www.ethnologue.com/subgroups/attic. 4 Άλλες ονομασίες της διαλέκτου είναι οι γεβανίτικα και ελληνο-εβραϊκά. Για ομοιομορφία, στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιούμε τον όρο γεβανική. 5 Πρόκειται για τη ρωμανιώτικη συναγωγή της Αθήνας (βλ. http://www.jewishmuseum.gr/gr/information/jews_greece/jewish_sites/jewish_synagogues.html). 16

Τόσο η Connerty (2003) όσο και το Ethnologue χαρακτηρίζουν τη γεβανική ως σχεδόν εξαφανισμένη διάλεκτο (βλ. υποσημείωση 2) εξαιτίας α) της βίαιης συρρίκνωσης του αριθμού των ομιλητών τους κατά το Ολοκαύτωμα (ένας μικρός αριθμός βρίσκεται σήμερα στα Ιωάννινα, τη Χαλκίδα και τη Νέα Υόρκη), β) της διασποράς των ομιλητών τους κυρίως προς την Αμερική (Νέα Υόρκη) και το Ισραήλ και γ) της όλο και μεγαλύτερης αφομοίωσής τους από την ελληνική. Αναρωτιέται, συνεπώς, κανείς ποια είναι η κατάσταση της γεβανικής σήμερα: 1. Υπάρχουν ακόμη φυσικοί ομιλητές της; 2. Αν ναι, ποια είναι η γλωσσική τους κατάσταση εντός και εκτός Ελλάδος; 3. Πρόκειται για μια ήδη νεκρή διάλεκτο; 4. Ποια είναι είναι τα χαρακτηριστικά της; Η παρούσα μελέτη αποσκοπεί να απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα. Μέσα από τη συλλογή προφορικών δεδομένων από ομιλητές της στα Γιάννενα και τη Νέα Υόρκη η εργασία αυτή έχει στόχο να καταγράψει τα στοιχεία του λεξιλογίου, της φωνολογίας, της μορφολογίας, της σύνταξης και της σημασιολογίας αυτής της διαλέκτου. Υποστηρίζεται ότι πρόκειται για ένα γλωσσικό ιδίωμα της ελληνικής με σημαντικές επιρροές από το γιαννιώτικο ιδίωμα αλλά και από την τουρκική και την εβραϊκή (βιβλική και σύγχρονη), με προσμείξεις από τα αλβανικά καθώς και σλαβικές και λατινογενείς γλώσσες. Επιπλέον, από τα γλωσσικά μας δεδομένα προκύπτει ότι είναι έκδηλη η επιρροή των γίντις στο ιδίωμα Ρωμανιωτών ομιλητών που έχουν περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους στη ΝΥ. Οι επιρροές αυτές είναι έκδηλες κυρίως στο λεξιλόγιο, τη φωνολογία και τη μορφολογία του ιδιώματος. Από την πεδιακή μας έρευνα προκύπτει ότι η γεβανική αποτελεί μια γλωσσική ποικιλία που βρίσκεται στα τελευταία στάδια του φαινομένου του γλωσσικού θανάτου. 1.2. Δομή της μελέτης Η παρούσα μελέτη δομείται ως εξής. Στο Κεφάλαιο 2 παρουσιάζουμε το ιστορικό και γεωγραφικό διάγραμμα των εστιών των Ρωμανιωτών. Από αυτό δε θα μπορούσε να απουσιάζει μια λεπτομερής αναφορά στο μεγάλο ρόλο της Alliance Israélite Universelle στην εκπαίδευση των Ρωμανιωτών των Ιωαννίνων. 17

Το Κεφάλαιο 3 περιέχει τη βιβλιογραφική ανασκόπηση των σημαντικότερων πηγών για τη γεβανική. Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζεται η μεθοδολογία που ακολουθήσαμε στην έρευνα πεδίου στα Ιωάννινα και τη Νέα Υόρκη (βλ. επίσης Παράρτημα 1 και 2). Στο Κεφάλαιο 5 επιχειρούμε να καταγράψουμε τα τυπολογικά χαρακτηριστικά της γεβανικής μέσα από τις παραγωγές ομιλητών της στα Γιάννενα και τη Νέα Υόρκη. Πιο συγκεκριμένα, μελετάμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της γεβανικής στα βασικά επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία) και το λεξιλόγιο. Στο Κεφάλαιο 6 προσφέρουμε μια συνολική αποτίμηση της σημερινή ταυτότητας της γεβανικής και εκθέτουμε τον προβληματισμό μας για το μέλλον της. 18

2. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι 6 Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι εγκαταστάθηκαν, κατά πάσα πιθανότητα, στον ελλαδικό χώρο τον 4 ο αιώνα π.χ. (Connerty 2003). Εστίες Ρωμανιωτών Εβραίων κατά την αρχαιότητα έχουν καταγραφεί στην περιοχή της Ηπείρου (Ιωάννινα, Άρτα), στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου (Κέρκυρα, Ρόδος), την Κρήτη, την Εύβοια, αλλά και τη Θεσσαλονίκη, τους Φιλίππους, τα Τρίκαλα, τη Θήβα, την Αθήνα, την Πάτρα και την Κόρινθο (Stavroulakis 2000). Οι Ρωμανιώτες μιλούσαν ελληνικά και είχαν αναπτύξει τη δική τους ιδιαίτερη παράδοση, διαφορετική από αυτή των Σεφαραδιτών που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο μετά το 1492. Σε αυτό το κεφάλαιο παρουσιάζουμε την ιστορία της κοινότητας των Ρωμανιωτών Εβραίων από την αρχαιότητα έως σήμερα, δίνοντας έμφαση στον 20 ο αιώνα. 2.1. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των Ιωαννίνων από την αρχαιότητα ως τις αρχές του 20 ου αιώνα Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία που αποδεικνύει την ύπαρξη Ρωμανιωτών Εβραίων στα Ιωάννινα είναι ένα χρυσόβουλο του Ανδρονίκου Β το έτος 1319. Ορισμένοι ερευνητές, ωστόσο, θεωρούν ότι οι πρώτοι Εβραίοι κατοίκησαν στα Ιωάννινα κατά τους ελληνιστικούς χρόνους (356-323 π.χ.) (Dalven 1990:3). Προφορικές παραδόσεις θέλουν τους πρώτους Εβραίους των Ιωαννίνων να εγκαθίστανται στην πόλη μετά τη δεύτερη καταστροφή του Ναού του Σολομώντα, το 70 μ.χ., είτε να μετοικούν στα Ιωάννινα από τη Νικόπολη κατά τον 8 ο αιώνα μ.χ. Οι βυζαντινοί χρόνοι χαρακτηρίστηκαν από αντισημιτικά κρούσματα. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός (483-565 μ.χ.) επέβαλε την ανάγνωση της Τορά στα ελληνικά και δη στην εκδοχή των εβδομήκοντα ενώ κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βασιλείου Α (867-886 μ.χ.) σημειώθηκαν βίαιοι προσηλυτισμοί. Το 1430, με την παράδοση των Ιωαννίνων στους Οθωμανούς, οι εβραίοι κάτοικοι, εφόσον αποδίδουν με συνέπεια τους φόρους και δεν έχουν συμμετοχή στον 6 Οι πληροφορίες που δίνονται σε αυτό το κεφάλαιο έχουν αντληθεί τόσο από μελέτες σχετικά με την ιστορία των Ρωμανιωτών (βλ. Dalven 1990, Μαΐσης 2013, Νάχμαν 1996, Σιομπότης 2005, Stavroulakis 2000) όσο και από προσωπικές μαρτυρίες ομιλητών. Για την καλύτερη κατανόηση του περιεχομένου, στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται ξεχωριστή μνεία σε αυτές τις πηγές όπου κρίνεται απαραίτητο. 19

ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα, παραμένουν ανενόχλητοι, απολαμβάνοντας θρησκευτική ελευθερία και αυτονομία. Κατά τα τέλη του 15 ου και τις αρχές του 16 ου αιώνα, ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β ανοίγει τις πύλες της αυτοκρατορίας του στους υπό διωγμό Σεφαραδίτες από την Ισπανία και τη Σικελία. Και ενώ στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας οι Σεφαραδίτες αφομοίωσαν τους πληθυσμούς Ρωμανιωτών, στα Ιωάννινα συνέβη το αντίθετο. Οι ελάχιστοι Σεφαραδίτες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή αφομοιώθηκαν πλήρως από τους Ρωμανιώτες. Ακολούθησαν το τυπικό της ρωμανιώτικης λειτουργίας με τις χαρακτηριστικές μελωδίες (piyutim), χρησιμοποίησαν την ελληνική γλώσσα και ενσωμάτωσαν στην παράδοσή τους τα ιδιαίτερα έθιμα των Ρωμανιωτών (minhagim). Κατά τον 16 ο και 17 ο αιώνα η διδασκαλία της εβραϊκής γλώσσας ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και οι εβραϊκές σπουδές γνώρισαν μεγάλη άνθιση. Το 1546 τυπώνεται η πολύγλωσση έκδοση της Πεντατεύχου των Ρωμανιωτών της Κωνσταντινούπολης, ενώ το 1576 ακολουθεί η μετάφραση του Βιβλίου του Ιώβ στη γεβανική. Στην ταλμουδική σχολή των Ιωαννίνων διδασκόντουσαν και τα δύο αυτά κείμενα. Στα τέλη του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αιώνα ο διορισμός του Αλή Πασά στα Ιωάννινα βοήθησε στην ανάδειξη της πόλης σε κυριότερο εμπορικό κέντρο της Ηπείρου καθώς και στην άνθιση των γραμμάτων και των τεχνών. Η εβραϊκή κοινότητα αριθμούσε τότε τα 5000 μέλη. Μετά τη δολοφονία του Αλή Πασά, στις απαρχές της Ελληνικής Επανάστασης, ακολούθησε μία σειρά από αντισημιτικές επιθέσεις που έφτασαν στο αποκορύφωμά τους κατά τα τέλη του 19 ου αιώνα. Στις 15 Απριλίου του 1872, παραμονές του ελληνορθόδοξου Πάσχα, χριστιανοί κάτοικοι της πόλης μαχαίρωσαν έναν Εβραίο, τραυμάτισαν αρκετούς και πυρπόλησαν τα σπίτια τους. Επί τέσσερις ημέρες ο τουρκικός στρατός φρουρούσε την εβραϊκή συνοικία, καθώς υπήρχε φόβος για νέα επεισόδια. Τον Μάιο και τον Ιούλιο του ίδιου έτους υπήρξαν νέα κρούσματα εναντίον των εβραίων κατοίκων και ένας ακόμη νεκρός. Τα γεγονότα αυτά ανάγκασαν τον Χαχάμ Μπασί 7 των Ιωαννίνων να απευθύνει επιστολή προς την Πύλη προκειμένου να ληφθούν μέτρα. 7 Η τουρκική ονομασία του αρχιραβίνου. 20

2.1.1. Τα κύματα μετανάστευσης, η ανεξαρτησία και η πορεία προς το Ολοκαύτωμα Στις αρχές του 20 ου αιώνα, σύμφωνα με τα αρχεία της Alliance Israélite Universelle 8 (Alliance), κατοικούσαν στην πόλη των Ιωαννίνων 4000 Εβραίοι, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν εξαθλιωμένοι οικονομικά. Οι δύσκολες συνθήκες και η ένδεια οδήγησαν 500 μέλη της κοινότητας να μεταναστεύσουν το 1905 στην Αμερική, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια, το Βουκουρέστι και την Παλαιστίνη. Αυτό το πρώτο κύμα μαζικής μετανάστευσης ακολουθήθηκε από ένα δεύτερο, μεγαλύτερο, το αμέσως επόμενο έτος, το 1906. Χίλιοι περίπου Γιαννιώτες Εβραίοι μετανάστευσαν στην Αμερική. Μετά την Απελευθέρωση, οι εβραίοι κάτοικοι της πόλης δε διαφοροποιήθηκαν από τους χριστιανούς κατοίκους. Συμμετείχαν στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ενστερνιζόμενοι τη βενιζελική Μεγάλη Ιδέα, και υπηρέτησαν στον Ελληνικό Στρατό κατά τον Α και Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Στα Ιωάννινα ακόμη και σήμερα, αρκετοί αναφέρουν τη δράση του ρωμανιώτη έφεδρου αξιωματικού Μορντεχάι ή Μαρδοχαίου Φριζή, με καταγωγή από τη Χαλκίδα, ο οποίος πέθανε στο ελληνο-αλβανικό μέτωπο. Κατά την ιταλική Κατοχή, οι Εβραίοι των Ιωαννίνων δεν αντιμετώπισαν ιδιαίτερα προβλήματα. Ο πρόεδρος της κοινότητας, Μωυσής Κοφίνας, και ο αντιπρόεδρος, Σαμπεθάι Καμπιλής, επισκέφτηκαν τον ιταλό αξιωματούχο, ο οποίος τους διαβεβαίωσε ότι κατά την παραμονή των ιταλικών στρατευμάτων δεν είχαν να φοβηθούν τίποτα, αλλά ότι θα είχαν λόγο να φοβούνται μετά την έλευση των SS και τη συνεργασία των Ελλήνων με τους Γερμανούς. (Dalven 1990:39) Με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων Κατοχής τον Ιούλιο του 1943, ο αξιωματικός των SS Von Stettner, επισκέφθηκε τον αφανή πνευματικό ηγέτη και ισχυρότερο άντρα της κοινότητας, Σαμπεθάι Καμπιλή, και με τη φράση «εσείς είστε διαφορετικοί», έπεισε τον Καμπιλή ότι λόγω της γλώσσας και της διαφοράς τους από τους Σεφαραδίτες, οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων δεν θα είχαν την ίδια μεταχείριση. Τα περισσότερα μέλη της κοινότητας παρέμειναν στα Γιάννενα, υπό τους καθησυχασμούς του Καμπιλή. Κάποια νεαρά μέλη της κοινότητας είχαν διαφύγει στα βουνά, λαμβάνοντας μέρος στην Αντίσταση. Μετά από έκκληση του 8 Διεθνής εβραϊκή οργάνωση με έδρα το Παρίσι. Ιδρύθηκε το 1860 από τον Adolphe Crémieux με σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Εβραίων παγκοσμίως και την ανάπτυξη της αυτοπροστασίας και της αυτάρκειάς τους μέσω της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής κατάρτισης. 21

Καμπιλή στους γονείς των νεαρών, επέστρεψαν οι 11 από τους 22. Δύο μέλη της κοινότητας, οι Ισαάκ Λαγαρής και Χαϊμ Λεβή, συνελήφθησαν τρεις μόλις εβδομάδες μετά την άφιξη των SS, γεγονός που έπεισε κάποιους να μεταναστεύσουν στην Παλαιστίνη. Στις 4 Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί συνέλαβαν τον Νισίμ Μπατίς και τον γαμπρό του με την κατηγορία της συνεργασίας με την Αντίσταση και τους απαγχόνισαν στη Φλώρινα. Μετά από αυτό το περιστατικό, οι κύλινδροι της Τορά και όλα τα ιερά σκεύη και από τις δύο συναγωγές, την Kahal Kadosh Yashan και την Kahal Kadosh Chadash, απομακρύνθηκαν σε μία κρύπτη της Παλαιάς Συναγωγής. Την 1 η Μαρτίου 1944 οι Γερμανοί συνέλαβαν τον πρόεδρο Μωυσή Κοφίνα και τρία μέλη του συμβουλίου της κοινότητας. Ο Σαμπεθάι Καμπιλής, ο οποίος δεν συνελήφθη, κάλεσε σε συγκέντρωση τους άντρες στη συναγωγή και τους έπεισε να συλλέξουν χρήματα και τιμαλφή και να τα παραδώσουν στους Γερμανούς, προκειμένου να παραμείνει ασφαλής η κοινότητα. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί επίσης η απόκρυψη της επιστολής που έστειλε ο Μωυσής Κοφίνας στον Καμπιλή μέσα από τα κρατητήρια της Ζωσιμαίας Σχολής και όπου τον προειδοποιούσε για την επερχόμενη καταστροφή. Τελικά, την 25 η Μαρτίου 1944 οι 1870 εναπομείναντες Εβραίοι των Ιωαννίνων συγκεντρώθηκαν από τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής στην πλατεία Μαβίλη και οδηγήθηκαν αρχικά στην Αθήνα και κατόπιν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Από αυτούς επέζησαν μόνον οι 112. Ο Σαμπεθάι Καμπιλής θανατώθηκε αμέσως μετά την άφιξή του στο Μπίρκεναου. Μετά το τέλος του πολέμου η κοινότητα αριθμούσε συνολικά 181 μέλη, συμπεριλαμβανομένων των 69 μελών που διέφυγαν τη σύλληψη φεύγοντας στα βουνά ή μετοικώντας στην Αθήνα. Από αυτούς μόνον οι 164 επέστρεψαν στα Γιάννενα και βρήκαν τις εστίες τους κατειλημμένες κυρίως από έλληνες συνεργάτες των Γερμανών. Το 1945 ο Ιωσήφ Μάτσας, γραμματέας της κοινότητας, απέστειλε επιστολή στην American Joint Distribution Commitee 9, ενημερώνοντας την οργάνωση για τις ανάγκες των μελών της κοινότητας και την κατάσταση που επικρατούσε στην πόλη. Ακολούθησαν δικαστικοί αγώνες και μία σειρά τροποποιήσεων του νομοθετικού πλαισίου από μέρους της Ελληνικής Πολιτείας προκειμένου να μπορέσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Κάποιοι από τους νέους 9 Ευρέως γνωστή και ως Joint: επιτροπή για την ανακούφιση των θυμάτων εβραϊκών πολέμων που ιδρύθηκε στις Η.Π.Α. το 1914. 22

ενοίκους των εβραϊκών κατοικιών αντέδρασαν στο ενδεχόμενο της επιστροφής τους στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους. Παρά τις αρχικές δυσκολίες και τις χρονοβόρες νομικές διαδικασίες σιγά σιγά οι Ρωμανιώτες που επέστρεψαν ξανάπιασαν το νήμα της ζωής τους στη γενέθλια πόλη. 2.1.2. Η εκπαίδευση των Γιαννιωτοεβραίων και η δράση της Alliance Israélite Universelle Για την καλύτερη κατανόηση του γλωσσικού προφίλ των ομιλητών που μελετήσαμε στο πλαίσιο της έρευνάς μας κρίνουμε σκόπιμο να αναφερθούμε αναλυτικά στην εκπαίδευσή τους από τις αρχές του 20 ου αιώνα και ως τη σύλληψή τους και τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το πρώτο εβραϊκό σχολείο της πόλης των Ιωαννίνων, το ιεροδιδασκαλείο Ταλμούδ-Τορά, ιδρύθηκε το 1875. Τα νεαρά αγόρια της Ισραηλιτικής Κοινότητας των Ιωαννίνων, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης ή κοινωνικής τάξης, σπούδαζαν δωρεάν εβραϊκά, ελληνικά, τουρκικά, εβραϊκή ιστορία, μελετούσαν την Πεντάτευχο και την Αλαχά 10 και διδασκόντουσαν δύο εβραϊκά συστήματα γραφής, τα rashi και merubah 11. Τα κορίτσια της κοινότητας δε λάμβαναν καμία εκπαίδευση, με εξαίρεση τις κόρες ορισμένων εύπορων οικογενειών που σπούδαζαν στα σχολεία θηλέων της πόλης. Η Dalven (1990:113) αναφέρει χαρακτηριστικά πως αυτές οι οικογένειες θεωρούσαν σημαντικό να μάθουν οι κόρες τους να διαβάζουν και να γράφουν ελληνικά, τη γλώσσα που μιλούσαν στο σπίτι, στον κοινωνικό τους περίγυρο και ακόμη και στη συναγωγή. Το 1903 ιδρύθηκε η Agudath Ahim 12. Τα τρία ιδρυτικά μέλη, οι Ζακ Λεβή, Μπεχοράκι Χανέν Λεβή και Ισραέλ Κοφίνας, αποτάθηκαν στην Alliance Israélite Universelle αιτούμενοι την ίδρυση σχολείου στην πόλη των Ιωαννίνων. Το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων επρόκειτο να καλυφθούν από την Alliance, ενώ τα έξοδα διδασκαλίας των ελληνικών και τουρκικών θα αναλάμβανε να καλύψει η οθωμανική κυβέρνηση. Τα έξοδα της διδασκαλίας των εβραϊκών κάλυπτε η ίδια η 10 Το σύστημα κανόνων που ρυθμίζει τον εβραϊκό τρόπο ζωής και βασίζεται κυρίως στον Γραπτό Νόμο, αλλά και στον προφορικό, όπως αυτός καταγράφηκε στη Μισνά και την Μπαράιτα. 11 Το σύστημα ημι-επισεσυρμένης και το τετράγωνο σύστημα γραφής αντίστοιχα. Τόσο το rashi όσο και το merubah χρησιμοποιήθηκαν για την καταγραφή των εβραϊκών, αλλά και διαφόρων εβραϊκών γλωσσών της Διασποράς (λαντίνο, γίντις κ.ά). 12 Ένωση Αδελφών, στα αγγλικά United Brotherhood (Dalven 1990). 23

κοινότητα. Το 1904 το ζεύγος Elie Carmona εγκαταστάθηκε στα Γιάννενα και, ως έμπειροι δάσκαλοι, ανέλαβαν τη διεύθυνση των δύο εβραϊκών σχολείων, αρρένων και θηλέων, της πόλης των Ιωαννίνων. Κατά τα πρώτα δύο χρόνια λειτουργίας των σχολείων της Alliance, το ιεροδιδασκαλείο Ταλμούδ-Τορά συνέχιζε παράλληλα τη δράση του. Ωστόσο, πολύ γρήγορα οι μαθητές του μεταφέρθηκαν στο σχολείο αρρένων της Alliance. Τα σχολεία της Alliance ήταν οκτατάξια. Οι μαθητές τους ξεκινούσαν από την όγδοη τάξη σε ηλικία πέντε ή έξι ετών και αποφοιτούσαν με το πέρας της πρώτης τάξης. Βασική γλώσσα εκπαίδευσης των δύο νέων σχολείων ήταν τα γαλλικά. Δινόταν έμφαση στην κατάκτηση μία ευρύτερης εβραϊκής παιδείας, ενώ παράλληλα οι μαθητές διδασκόντουσαν υποχρεωτικά μία ώρα εβραϊκά, ελληνικά και τουρκικά σε καθημερινή βάση και στις οκτώ τάξεις. Τις υπόλοιπες ώρες οι μαθητές διδασκόντουσαν γαλλική λογοτεχνία και ιστορία, θετικές επιστήμες και φυσική αγωγή. Η προσέλευση στη συναγωγή το Σαμπάτ ήταν υποχρεωτική. Οι άποροι μαθητές είχαν απαλλαγή από τα δίδακτρα, δωρεάν χορήγηση συγγραμμάτων και, επιπρόσθετα, δωρεάν σίτιση στον σχολικό χώρο. Το σχολείο φρόντιζε επίσης και για την ένδυση των άπορων μαθητών του. Πολύ γρήγορα το επίπεδο και η ποιότητα σπουδών των δύο νέων σχολείων έτυχαν μεγάλης αναγνώρισης στην τοπική κοινωνία και άρχισαν να γίνονται δεκτοί και μη εβραίοι μαθητές, χριστιανοί αλλά και μουσουλμάνοι. Οι ευκατάστατοι έμποροι της περιοχής και οι υψηλοί αξιωματούχοι πλήρωναν δίδακτρα προκειμένου τα παιδιά τους να φοιτήσουν στα γαλλόφωνα σχολεία της Alliance. Δίδακτρα πλήρωναν επίσης και οι εύποροι Εβραίοι για τη φοίτηση των παιδιών τους. Η Alliance Israélite Universelle χορηγούσε επίσης υποτροφίες στους αποφοίτους της, προκειμένου να συνεχίσουν τις σπουδές τους στη Γαλλία, στην Ecole Normale Israélite Orientale στο Παρίσι και τις Βερσαλλίες. Εξαιτίας ωστόσο των συντηρητικών ηθών των περισσοτέρων οικογενειών, τα κορίτσια της κοινότητας παρέμεναν στα Γιάννενα συνεχίζοντας τις σπουδές τους στο Ανώτερον Ελληνικόν Παρθεναγωγείον. Τα αγόρια είχαν επίσης τη δυνατότητα να φοιτήσουν στη Ζωσιμαία Σχολή ή να συνεχίσουν τις θρησκευτικές σπουδές τους στη Yeshiva 13 της Θεσσαλονίκης. Όσοι ήθελαν να αποκτήσουν κάποια επαγγελματική τεχνική κατάρτιση, μπορούσαν να φοιτήσουν σε μία από τις τεχνικές σχολές (ξυλουργικής, 13 Ιουδαϊκό ιεροδιδασκαλείο, όπου οι σπουδαστές αφοσιώνονται στη μελέτη της Τορά και του Ταλμούδ κυρίως. 24

σιδηρουργίας, ωρολογοποιίας κ.ά.) που λειτουργούσαν υπό την ευθύνη της Alliance από το 1905. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν άφησαν ανεπηρέαστη τη λειτουργία του σχολείου. Πολλά πρακτικά προβλήματα προέκυψαν από τη δυσχέρεια στην επικοινωνία με τα κεντρικά γραφεία της Alliance στο Παρίσι. Ωστόσο, η λειτουργία τους συνεχίστηκε και το 1928 το ελληνικό Υπουργείο Παιδείας έθεσε τα δύο σχολεία υπό τον έλεγχό του ενισχύοντας τη διδασκαλία της ελληνικής και αποδυναμώνοντας τη διδασκαλία των γαλλικών. Τα εβραϊκά δεν έπαψαν να διδάσκονται στα σχολεία ούτε κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής και μέχρι το κλείσιμο των σχολείων, με την απομάκρυνση των μελών της κοινότητας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άουσβιτς Ι και Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Ο τελευταίος δάσκαλος εβραϊκών, ο ραβίνος Benzion Cohen, πέθανε στα κρεματόρια του Άουσβιτς. Με το πέρας του Β Παγκοσμίου Πολέμου και την επιστροφή ορισμένων επιζώντων στα Γιάννενα, υπήρξε η σκέψη επαναλειτουργίας του εβραϊκού σχολείου. Το 1956 η ελληνική κυβέρνηση ενέκρινε την ίδρυση ενός εβραϊκού σχολείου στην οδό Κουντουριώτου 56, στην προπολεμική στέγη της κοινότητας, ωστόσο δεν υπήρξε ικανοποιητικός αριθμός μαθητών, λόγω του κατακερματισμού της κοινότητας μετά το Ολοκαύτωμα, και το διθέσιο εβραϊκό σχολείο έπαψε να λειτουργεί το 1964 (Μωυσής Ελισάφ π.ε.). 2.2. Κοινότητες Ρωμανιωτών Εβραίων σήμερα Μία από τις κυριότερες εστίες Ρωμανιωτών Εβραίων σήμερα παραμένουν τα Ιωάννινα. Ρωμανιώτες Εβραίοι κατοικούν και στην Αθήνα, στη Χαλκίδα, ελάχιστοι ίσως στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, κυρίως εξαιτίας των μεικτών γάμων μεταξύ Ρωμανιωτών και Σεφαραδιτών. Εκτός του ελλαδικού χώρου, Ρωμανιώτες εντοπίζουμε στις Η.Π.Α., και ειδικότερα στην ευρύτερη περιφέρεια της Νέας Υόρκης, και ορισμένους στο Ισραήλ. Καμία από τις κοινότητες δεν είναι πολυάριθμη και δε θυμίζει σε τίποτα τις κραταιές προπολεμικές κοινότητες. Ο Μωυσής Ελισάφ, Πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων, εκτιμά ότι σήμερα η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων αριθμεί περί τα πενήντα μέλη, μεσήλικες και υπερήλικες ως επί το πλείστον. Οι περισσότεροι είναι συνταξιούχοι ή ασχολούνται με το εμπόριο. Ελάχιστοι αποτελούν μέλη της 25