Περιβαλλοντικά Συστήματα Ενότητα 1: Ανάπτυξη με σεβασμό στο Περιβάλλον Χαραλαμπίδης Γεώργιος Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος και Μηχανικών Αντιρρύπανσης
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Μετά την μελέτη της ενότητας αυτή ο φοιτητής θα είναι σε θέση να. Αναγνωρίζει τους κυριότερους σταθμούς προδιορισμού της σχέσης του φυσικού περιβάλλοντος με τον άθρωπο. Γνωρίζει την άποψη των ευρωπαίων πολιτών σχετικά με το φυσικό περιβάλλον. Κατανοεί την επιδραδη της σύγχρονης οικονομικής ανάπτυξης στο περιβάλλον. 4
Περιεχόμενα ενότητας (1/2) Εισαγωγή. Μηδενική Ανάπτυξη ή Βιομηχανία της Αντιρρύπανσης;. Η σημερινή κατάσταση. Οι Ευρωπαίοι Πολίτες και το Περιβάλλον. Η Πράσινη Βίβλος για το Περιβάλλον. Το Περιβάλλον ως Οικονομικό Αγαθό. 5
Περιεχόμενα ενότητας (2/2) Σχέση Οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος. Οικολογικό Κίνημα Οι Κυριότεροι Σταθμοί. Βιομηχανία και Βιώσιμη Ανάπτυξη Νομοθετικές Παρεμβάσεις. Αρχές Αειφόρου Δόμησης. 6
Εισαγωγή (1/8) Δύο μεγάλοι σταθμοί διακρίνονται στην πορεία εξέλιξης της ανθρωπότητας από τη σκοπιά της σχέσης μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης. 7
Εισαγωγή (2/8) Ο ένας είναι η Νεολιθική Επανάσταση, η οποία τοποθετείται από τους ιστορικούς και αρχαιολόγους στο 10.000 π.χ., όπου έγινε αντικατάσταση των πρωτόγονων παραγωγικών μεθόδων με σύγχρονες γεωργικές και κτηνοτροφικές μεθόδους. 8
Εισαγωγή (3/8) Επίσης με την εγκατάσταση των ανθρώπων στις πρώτες μόνιμες μορφές κατοίκησης, σε οικίσκους με την πρώτη συγκέντρωση φυσικών πόρων και άρα μαζικής παραγωγής αποβλήτων. Χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. 9
Εισαγωγή (4/8) Τον δεύτερο μεγάλο σταθμό στην εξέλιξη της παραγωγικής διαδικασίας αποτελεί η Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία χρονολογείται στα μέσα του 18ου αιώνα. Εδώ παρατηρείται η σταδιακή επιβολή πιο εντατικών μεθόδων παραγωγής και η δημιουργία σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών. 10
Εισαγωγή (5/8) Στη φάση αυτή η σχέση ανθρώπου με το περιβάλλον μεταβάλλεται σημαντικά. Γίνεται σταδιακή αντικατάσταση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας από μη ανανεώσιμες: άνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο, μέταλλα, και άλλα (κ.α.). 11
Εισαγωγή (6/8) Λίγο μετά την Βιομηχανική Επανάσταση εμφανίζεται απειλητικό το πρόβλημα της ρύπανσης του περιβάλλοντος. Εκτός από τη βιομηχανία, ρύπανση παράγουν οι μεταβιομηχανικές κοινωνίες με τις παραγωγικές, εξορυκτικές, κατασκευαστικές και λοιπές αστικές δραστηριότητες τους. 12
Εισαγωγή (7/8) Τα τελευταία χρόνια το ανθρώπινο είδος διανύει τον τρίτο καθοριστικό σταθμό της εξέλιξής του, με. Τα διαστημικά ταξίδια. Την χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Τις εξελίξεις στη βιολογία και την επιστήμη της αναπαραγωγής. Έχουμε την λεγόμενη Διαστημική Επανάσταση. 13
Εισαγωγή (8/8) Ο άνθρωπος αρχίζει να κατανοεί το γειτονικό του διαστημικό περιβάλλον και να αντιλαμβάνεται τα περιορισμένα όρια του πλανήτη μας για το ανθρώπινο είδος. 14
ΡΥΘΜΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (1/2) Η ισορροπία ανθρώπου φύσης μεταβάλλεται πλήρως κατά το δεύτερο μισό του τελευταίου αιώνα της 2ης χιλιετίας μ.χ., όπου τοποθετείται η λεγόμενη βιομηχανική επανάσταση. 15
ΡΥΘΜΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (2/2) Η βιομηχανική και τεχνολογική ανάπτυξη αποτελεί τον πυρήνα του προβλήματος της υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Οι βιομηχανικές, αλλά κυρίως οι μεταβιομηχανικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από εκθετικούς ρυθμούς ανάπτυξης, που έχουν ως άμεσο αποτέλεσμα την εκθετική αύξηση παραγωγής αποβλήτων και επομένως την εκρηκτική ρύπανση του περιβάλλοντος. 16
Μηδενική Ανάπτυξη ή Βιομηχανία της Αντιρρύπανσης; (1/3) Εάν υποθέσουμε ότι η αύξηση της ρύπανσης γίνεται με σταθερό ετήσιο ρυθμό 5% και ακολουθεί την εκθετική μεταβολή ως αποτέλεσμα των αντίστοιχων ρυθμών της βιομηχανικής ανάπτυξης, τότε ξεκινώντας από μία μονάδα αποβλήτων το έτος 2004 μ.χ., σε 50 χρόνια θα έχουμε 11.5 μονάδες αποβλήτων, ενώ σε 200 χρόνια θα έχουμε 17,300 μονάδες αποβλήτων!. 17
Μηδενική Ανάπτυξη ή Βιομηχανία της Αντιρρύπανσης; (2/3) Σε σύγκριση η γραμμικού τύπου ανάπτυξη, που χαρακτηρίζει τις αγροτικές προβιομηχανικές κοινωνίες, θα έδινε με τον ίδιο ρυθμό ανάπτυξης 5%, μόλις 3,5 μονάδες σε 50 χρόνια και μόνο 11 μονάδες ρύπανσης σε 200 χρόνια. 18
Μηδενική Ανάπτυξη ή Βιομηχανία της Αντιρρύπανσης; (3/3) Για να αντιληφτούμε το τρομερά μεγάλο πρόβλημα που υπάρχει σήμερα με την ρύπανση του περιβάλλοντος πρέπει να συνυπολογίσουμε ότι ο τρέχων ρυθμός ανάπτυξης στον πλανήτη μας κυμαίνεται στα επίπεδα του 3.5%. 19
Εξέλιξη μονάδων ρύπανσης με το χρόνο Σχήμα 1. Εξέλιξη μονάδων ρύπανσης με το χρόνο, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι., σελ.31, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 20
Οι Ευρωπαίοι Πολίτες και το Περιβάλλον (1/5) Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε την περασμένη δεκαετία (1992) στα πλαίσια του «Eurobarometer» προκύπτει σαφής διαφοροποίηση της κοινής γνώμης για θέματα περιβάλλοντος στις χώρες της Ένωσης. 21
Οι Ευρωπαίοι Πολίτες και το Περιβάλλον (2/5) Μία επόμενη έρευνα, που έγινε πριν 10 χρόνια (2002) έδειξε ότι οι Ευρωπαίοι εξακολουθούν να επιμένουν στο επείγον του θέματος (87%), με πλέον ανήσυχους τους Δανούς, τους Έλληνες και τους Σουηδούς. 22
Οι Ευρωπαίοι Πολίτες και το Περιβάλλον (3/5) Σε διαχρονική συγκριτική βάση, τα ποσοστά των ανήσυχων Ευρωπαίων για τα προβλήματα περιβάλλοντος και που επικροτούν την άμεση ανάληψη δράσης ήταν μόλις 72% το 1985 σε σύγκριση με το 85% που ισχύει το 1992 και το 87% που καταγράφεται το 2002. 23
Είναι άμεσο το πρόβλημα του περιβάλλοντος; Σχήμα 2. Τύποι δράσεων για το πρόβλημα του περιβάλλοντος, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι.,σελ.34, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 24
Το πρόβλημα της Υποβάθμισης του Περιβάλλοντος Σχήμα 3. Το πρόβλημα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τροποποίηση από Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι.,σελ.35, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 25
Μεταβολή περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης Σχήμα 4. Διάγραμμα Διαχρονικής μεταβολής περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι.,σελ.36, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 26
Οι Ευρωπαίοι Πολίτες και το Περιβάλλον (4/5) Οι κυριότερες δράσεις που αναλαμβάνουν οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης από μόνοι τους για την προστασία του περιβάλλοντος είναι. Σε ποσοστό 94% αποφεύγουν να πετούν χαρτιά και σκουπίδια στο έδαφος. Σε ποσοστό 84% συντελούν στην εξοικονόμηση ενέργειας. Σε ποσοστό 83% συμμετέχουν στον διαχωρισμό των οικιακών απορριμμάτων για ανακύκλωση. 27
Οι Ευρωπαίοι Πολίτες και το Περιβάλλον (5/5) Σε ποσοστό 81% επιχειρούν την εξοικονόμηση νερού. Σε ποσοστό 73% προσπαθούν να περιορίσουν το θόρυβο. Σε ποσοστό 70% αγοράζουν προϊόντα φιλικά προς το περιβάλλον ακόμα και αν κοστίζουν λίγο ακριβότερα. 28
Το Περιβάλλον ως Κοινωνικό Αγαθό (1/3) Μετά από αρκετές δεκαετίες ανενεργούς κατάστασης, αναγνωρίζεται σήμερα ότι το περιβάλλον αποτελεί υπό την ευρεία έννοια αναπόσπαστο στοιχείο του οικονομικού μας συστήματος, καθώς λειτουργεί:. A. Ως τροφοδότης της παραγωγικής διαδικασίας με φυσικούς τρόπους. B. Ως αποδέκτης των αποβλήτων της παραγωγής. 29
Το Περιβάλλον ως Κοινωνικό Αγαθό (2/3) Με βάση τα σημερινά δεδομένα της κατανάλωσης των φυσικών πόρων αλλά και την συνεπαγόμενη αύξηση του ρυθμού εκπομπής και απόθεσης αποβλήτων, το περιβάλλον δεν αποτελεί απλά στοιχείο του οικονομικού μας συστήματος, αλλά βρίσκεται επί πλέον σε συνθήκες «στενότητας», αποτελεί δηλαδή αγαθό «σε ανεπάρκεια» και άρα είναι ένα «οικονομικό αγαθό». 30
Το Περιβάλλον ως Κοινωνικό Αγαθό (3/3) Είναι σημαντικό επί πλέον σήμερα να αναγνωρισθεί, εκτός των δύο θεμελιωδών οικονομικών λειτουργιών του περιβάλλοντος, και μία τρίτη εξίσου ουσιώδης, η οποία προσδιορίζεται ως αυτόνομο οικονομικό αγαθό, ανεξάρτητα από την παραγωγική διαδικασία. Η τρίτη λειτουργία του περιβάλλοντος βασίζεται στην παραδοχή ότι αυτό ικανοποιεί ανάγκες ψυχικής ευεξίας και αισθητικής. 31
Η Περιβαλλοντική Πολιτική σε Ευρωπαϊκό ή σε Εθνικό επίπεδο; Σχήμα 5. Η περιβαλλοντική πολιτική σε εθνικό ή σε ευρωπαϊκό επίπεδό;, τροποποίηση από : Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι. 2005, σελ.37, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 32
Η πράσινη Βίβλος για το Περιβάλλον (1/2) Οι πολίτες στον δυτικό κυρίως κόσμο ανησυχούν για τις μεγάλες οικολογικές καταστροφές και για τις σημαντικές ζημιές που προκαλούνται από τις συνήθεις επιβλαβείς για το περιβάλλον δραστηριότητες. Ποιος θα επωμισθεί το κόστος αποκατάστασης της ζημιάς; 33
Η πράσινη Βίβλος για το Περιβάλλον (2/2) Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβάλλοντος εξέδωσε για τον παραπάνω λόγο την «Πράσινη Βίβλο» όπου για πρώτη φορά γίνεται αναφορά στη «θέσπιση αστικής ευθύνης» ώστε «όποιος ρυπαίνει να πληρώνει». 34
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος (1/6) Η οικονομική ανάπτυξη, υποστηρίζεται συχνά, ότι δεν συμβιβάζεται με την καλύτερη ποιότητα του περιβάλλοντος, καθώς αυτή συνεπάγεται αυξημένη χρήση των φυσικών πόρων, γεγονός που οδηγεί σε περαιτέρω υποβάθμιση του περιβάλλοντος. 35
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος (2/6) Η οικονομική ανάπτυξη επομένως επιβαρύνει το περιβάλλον εφόσον δεν μεταβάλλεται η τομεακή διάρθρωση της οικονομίας. Στην περίπτωση αυτή η επέκταση των οικονομικών δραστηριοτήτων οδηγεί μέσω φαινομένων κλίμακας σε υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος. 36
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος (3/6) Η οικονομική ανάπτυξη, υποστηρίζεται συχνά, ότι δεν συμβιβάζεται με την καλύτερη ποιότητα του περιβάλλοντος, καθώς αυτή συνεπάγεται αυξημένη χρήση των φυσικών πόρων, γεγονός που οδηγεί σε περαιτέρω υποβάθμιση του περιβάλλοντος. 37
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος (4/6) Η οικονομική ανάπτυξη επομένως επιβαρύνει το περιβάλλον εφόσον δεν μεταβάλλεται η τομεακή διάρθρωση της οικονομίας. Στην περίπτωση αυτή η επέκταση των οικονομικών δραστηριοτήτων οδηγεί μέσω φαινομένων κλίμακας σε υποβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος. 38
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος (5/6) Οι τεχνολογικές εξελίξεις που συνοδεύουν την οικονομική ανάπτυξη συντελούν και αυτές σε περιορισμό της ρύπανσης ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος. Πολιτικές αποφάσεις για καθαρό περιβάλλον. 39
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος (6/6) Καθώς η οικονομία των φτωχών χωρών βελτιώνεται, αυξάνεται η πίεση στο περιβάλλον με γοργό ρυθμό. Η χρήση της αμόλυβδης βενζίνης και η θέσπιση κανόνων σχετικά με τις εκπομπές των εγκαταστάσεων θέρμανσης στις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις, οδήγησαν τις πόλεις αυτές σε καθαρότερη ατμόσφαιρα από το Νέο Δελχί έως την πόλη του Μεξικού. 40
Τυπικό μοντέλο ρύπανσης σε τοπικό επίπεδο (1/2) Σχήμα 6. Τυπικό μοντέλο ρύπανσης και οικονομικής ανάπτυξης σε τοπικό επίπεδο, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι. 2005, σελ.41, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 41
Τυπικό μοντέλο ρύπανσης σε περιφερειακό επίπεδο (2/2) Σχήμα 7. Ρύπανση σε περιφερειακό επίπεδο, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι. 2005, σελ.41, Εκδόσεις Α.Σταμούλη. 42
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος 1/2 Αναφερόμενοι στα περιβαλλοντικά προβλήματα σε πλανητικό επίπεδο, παρατηρείται μία βαθμιαία επιδείνωση (μείωση βιοποικιλότητας, αύξηση θερμοκρασίας και άλλα). Ο περιορισμός της ρύπανσης απαιτεί χρηματικά ποσά της τάξης του 1% έως 3% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) των αναπτυγμένων χωρών. 43
Σχέση οικονομικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος 2/2 Πρέπει να τονισθεί ότι η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την συνεχή αύξηση της ευημερίας. Με άλλα λόγια η οικονομική ανάπτυξη πρέπει να είναι απαραιτήτως και περιβαλλοντικά βιώσιμη. ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ = ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. 44
Τυπικό μοντέλο συνολικής ρύπανσης Σχήμα 8. Τυπικό μοντέλο ρύπανσης και οικονομικής ανάπτυξης σε πλανητικό επίπεδο, τροποποίηση από: Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι. 2005, σελ.43, Εκδόσεις Α. Σταμούλη. 45
Τι είναι αειφορία; Αειφορία σημαίνει η κάλυψη των αναγκών του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύψουν τις ανάγκες τους (Brundtland report, 1987). 46
Απεικόνιση της Βιώσιμης Ανάπτυξης Σχήμα 9. Απεικόνιση βιώσιμης ανάπτυξης, πηγή: wikimedia. 47
Αρχές της αειφόρου δόμησης (1/6) Είναι μια ολιστική αντίληψη που έχει τους ακόλουθους 4 πυλώνες σε ισορροπία. 48
Αρχές της αειφόρου δόμησης (2/6) Κοινωνική αειφορία: προβάλλει τις βελτιώσεις στην ποιότητα της ανθρώπινης ζωής και του περιβάλλοντος της ανθρώπινης ύπαρξης, οι οποίες περιλαμβάνουν τον πολιτισμό, την υγεία, την εκπαίδευση, καθώς και η ισότητα των γενεών. 49
Αρχές της αειφόρου δόμησης (3/6) Οικονομική αειφορία: περιλαμβάνει τη χρήση των λογιστικών μεθόδων του πλήρους κόστους και την τιμολόγηση του πραγματικού κόστους για να καθορισθούν οι τιμές και τα τιμολόγια για τα αγαθά και τις υπηρεσίες και να επιτευχθεί έτσι μία πιο αποτελεσματική χρήση των πόρων. 50
Αρχές της αειφόρου δόμησης (4/6) Βιολογική αειφορία: περιλαμβάνει την θεώρηση ότι η αειφόρος κατασκευή πρέπει να προστατεύει το φυσικό περιβάλλον από τη ρύπανση, να ενθαρρύνει τη χρήση ανανεώσιμων πόρων και τη μείωση της χρήσης του ύδατος, της ενέργειας, των υλικών και της γης σε κάθε στάδιο του έργου. 51
Αρχές της αειφόρου δόμησης (5/6) Τεχνική βιωσιμότητα: απαιτεί υψηλή απόδοση, αντοχή, ποιότητα και πολλαπλή χρήση ενός κτιρίου (Hill και Bowen, 1997). 52
Αρχές της αειφόρου δόμησης (6/6) Σχήμα 10. Αρχές της αειφόρου δόμησης, τροποποίση από: Brundtland report, Environment: Science and Policy for Sustainable Development, 1987, Volume 29, Issue 5. 53
Σημεία δράσης για μία αειφόρο κατασκευή (1/2) Επαναχρησιμοποίηση των αειφορικών στοιχείων. Σχεδιασμός για την ελάχιστη σπατάλη. Στόχος η απλή κατασκευή. Ελαχιστοποίηση της ενέργειας κατά την κατασκευή. Ελαχιστοποίηση ενέργειας κατά τη χρήση. 54
Σημεία δράσης για μία αειφόρο Αποφυγή ρύπανσης. κατασκευή (2/2) Διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας. Διατήρηση των υδάτινων πόρων. Σεβασμός στους πολίτες και το τοπικό τους περιβάλλον. Συνεχής παρακολούθηση και αναφορά. 55
Βιβλιογραφία 1. Καλδέλης Κ.Ι. & Χαλβατζής Ι.Κ.: Περιβάλλον και Βιομηχανική Ανάπτυξη, Τόμος Ι., Εκδόσεις Α. Σταμούλη. 2. Wikimedia. 56
Τέλος Ενότητας