Η Ελληνική Βιομηχανία προς την Οικονομία της Γνώσης Συμπεράσματα και Προτάσεις του 3 ου Συνεδρίου του ΤΕΕ για τη Βιομηχανία

Η Ελληνική Βιομηχανία προς την Οικονομία της Γνώσης Συμπεράσματα και Προτάσεις του 3 ου Συνεδρίου του ΤΕΕ για τη Βιομηχανία Ημερίδα αφιερωμένη στη μνήμη του εκλιπόντος Καθηγητή του ΕΜΠ Λευτέρη Παπαγιαννάκη Χωροθέτηση της βιομηχανίας και περιφερειακή ανάπτυξη Επενδύσεις και επιχειρηματικότητα στις ελληνικές περιφέρειες Σαράντης Λώλος Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πάντειο Πανεπιστήμιο Περιεχόμενα Προοίμιο...2 Εισαγωγή...3 1 Εξέλιξη των επενδύσεων...3 1.1 Συνολικές επενδύσεις...3 1.2 Επιχειρηματικές επενδύσεις...4 1.3 Δημόσιες επενδύσεις...5 1.4 Ερμηνευτικό πλαίσιο...5 2 Ενισχύσεις επενδύσεων-επιχειρηματικότητας...6 2.1 Ενισχύσεις Αναπτυξιακού Νόμου...6 2.2 Ενίσχυση επιχειρηματικότητας από Διαρθρωτικά Ταμεία...6 11 Φεβρουαρίου 2010

Προοίμιο Πέρασε ήδη ένας χρόνος που έχασα, που χάσαμε, έναν εγκάρδιο φίλο και πολύτιμο συνεργάτη, τον Λευτέρη Παπαγιαννάκη. Είχαμε στενή συνεργασία για πάνω από 20 χρόνια. Παρουσιάσαμε κοινές εισηγήσεις σε συνέδρια, όπως στο 2 ου Συνέδριο του ΤΕΕ για τη Βιομηχανία το Μάιο του 1989. Γράψαμε επιστημονικά άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά. Συνεργασθήκαμε στη σύνταξη πολλών μελετών. Επίσης, συνεργασθήκαμε στη συγγραφή δύο βιβλίων που δημοσιεύτηκαν από την Ακαδημία Αθηνών: Η ελληνική Βιομηχανία στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1993 και Η ανάπτυξη της Θράκης το 1994, το δεύτερο και με άλλους συνεργάτες, δύο από τους οποίους, οι συνάδελφοι Λουδοβίκος Βασενχόβεν και Λόης Λαμπριανίδης, βρίσκονται στο τραπέζι αυτό. Πριν προχωρήσω στην εισήγησή μου θέλω να πω δυο λόγια για την επιστημονική προσφορά και προσέγγιση του Λευτέρη Παπαγιαννάκη όπως τη βίωσα ο ίδιος. Σήμερα, όταν εξετάζει κανείς τα ελληνικά πράγματα προχωρά σε συγκριτικές αναλύσεις. Αυτό το βλέπουμε ακόμη και στις τηλεοπτικές εκπομπές: Κοιτάμε πως τοποθετείται η χώρα μας σε σχέση με άλλες χώρες της ΕΕ. Παλαιότερα η ματιά ήταν κατά βάση ελληνοκεντρική. Ωστόσο, οι προσεγγίσεις του Λευτέρη Παπαγιαννάκη ακόμη και όταν ο κόσμος ήταν λιγότερο διεθνοποιημένος ήταν πάντοτε συγκριτικές και γι αυτό κατέληγε σε πολύ ουσιαστικά συμπεράσματα. Αυτό φαίνεται καθαρά στην περίπτωση του βιβλίου για την Ελληνική Βιομηχανία: Εξετάζει τη θέση της Ελλάδας και της ελληνικής βιομηχανίας σε σύγκριση με την πορεία άλλων ευρωπαϊκών χωρών και σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Η δημόσια πολιτική είχε κυρίαρχο ρόλο στις αναλύσεις του. Τα πράγματα δε διαμορφώνονται ερήμην των παρεμβάσεων ή των παραλήψεων του κράτους. Η οικονομική πολιτική αποτελεί σημαντικό ερμηνευτικό παράγοντα των οικονομικών εξελίξεων και σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζει το αποτέλεσμα. Παρατηρούσε προσεκτικά και κατανοούσε τα θεσμικά και εμπειρικά δεδομένα, προχωρούσε στην επιβεβαίωση ή απόρριψη των θεωρητικών υποθέσεων. Στόχος των αναλύσεων του ήταν να καταλήξει σε χρήσιμα συμπεράσματα πολιτικής. Είχε μια βαθιά πολιτική και φρέσκια ματιά στα πράγματα, γι αυτό και οι αναλύσεις του αντέχουν στο χρόνο: Η επιστήμη στην υπηρεσία της κοινωνίας και όχι η επιστήμη για να βελτιώσουμε το βιογραφικό μας. Ήταν οργανικός διανοούμενος. Ο Λευτέρης ήταν ακούραστος ερευνητής αλλά και επιστήμονας πλήρους απασχόλησης μέσα στην κοινωνία. Αυτό φάνηκε καθαρά στην περίπτωση του βιβλίου για την Ανάπτυξη της Θράκης, στο οποίο είχε το συντονισμό και τη συνολική επιστημονική ευθύνη: Έγραφε κείμενα, έκανε στατιστικές επεξεργασίες, διόρθωνε κείμενα, έπαιρνε συνεντεύξεις, πήγαινε στο τυπογραφείο. Δηλαδή έκανε την ευχάριστη ερευνητική δουλειά αλλά και την άχαρη πρακτική διαχείριση. Θυμάμαι πάντα πόσο παραγωγική και ταυτόχρονα πόσο ευχάριστη ήταν η συνεργασία μαζί του. Ενέπνεε τους συνεργάτες του. Έβαζε συγκεκριμένους στόχους και προσπαθούσε να τους πετύχει. Είχε πάντοτε μια αισιόδοξη ματιά στα πράγματα παρόλο που ήξερε ότι ορισμένοι στόχοι δεν θα επιτευχθούν. Επειδή πίστευε ότι οι αισιόδοξοι σέρνουν τον κόσμο μπροστά. 2

Εισαγωγή Στην εισήγηση αυτή θα παρουσιάσω την πορεία των επενδύσεων και της επιχειρηματικότητας στις ελληνικές περιφέρειες κατά την πρόσφατη περίοδο. Αναφέρομαι κυρίως στην περίοδο από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 2000. Για τα τελευταία χρόνια τα στοιχεία δεν επαρκούν για να διαμορφώσουμε ολοκληρωμένη εικόνα. Θα ήθελα να σημειώσω εδώ ότι ο Λευτέρης Παπαγιαννάκη ήταν εκείνος που με εισήγαγε στην περιφερειακή ανάλυση των οικονομικών και κοινωνικών φαινομένων. Μέχρι τότε η ματιά μου ήταν μακροσκοπική. Οι επενδύσεις και η επιχειρηματικότητα αποτελούν τους πλέον ισχυρούς προωθητικούς παράγοντες της οικονομικής ανάπτυξης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Θα διερευνήσω κατά πόσον οι παράγοντες αυτοί συνέβαλαν στην ισόρροπη ανάπτυξη και σύγκλιση των περιφερειών. Δηλαδή, κατά πόσον συνέβαλαν στη μείωση της απόστασης που χωρίζει τις πλουσιότερες από τις φτωχότερες ελληνικές περιφέρειες. 1 Η ανάλυση δεν περιορίζεται στη βιομηχανία-μεταποίηση αλλά διευρύνεται σε όλους τους τομείς επιχειρηματικής δραστηριότητας, δεδομένου ότι σήμερα λόγω των περίπλοκων παραγωγικών διαδικασιών, η ταξινόμηση των δραστηριοτήτων σε συγκεκριμένους τομείς και κλάδους γίνεται όλο και πιο δυσχερής. 1 Εξέλιξη των επενδύσεων Οι επενδύσεις σε μια περιοχή, ιδιαίτερα οι παραγωγικές, αποτελούν την πλέον σημαντική κινητήριο δύναμη στην επίτευξη ισόρροπης ανάπτυξης, γιατί δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας, αναβαθμίζουν την τεχνολογία και διευρύνουν τις παραγωγικές δυνατότητες της τοπικής οικονομίας. 1.1 Συνολικές επενδύσεις Εξετάζουμε, κατ αρχάς, την εξέλιξη των συνολικών επενδύσεων στις 13 ελληνικές περιφέρειες. Διάγραμμα 1 Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 1, την περίοδο 1996-2003, οι συνολικές ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου αυξάνονται σε πραγματικούς όρους με ιδιαίτερα υψηλό ρυθμό στις περισσότερες περιφέρειες. Σε έξι μάλιστα από αυτές (Κρήτη, Αττική, Βόρειο Αιγαίο, Δυτική και Στερεά Ελλάδα, Ιόνια Νησιά) ο ετήσιος ρυθμός αύξησης των επενδύσεων ξεπερνά το 10% που είναι η μέση αύξηση στο σύνολο της χώρας. Φαίνεται ότι κατά την πρόσφατη περίοδο η ταχεία οικονομική ανάπτυξη σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο στην Ελλάδα έλκεται από τις επενδύσεις. Διάγραμμα 2 Στο Διάγραμμα 2 παρουσιάζεται ο λόγος των επενδύσεων προς το Ακαθάριστο Προϊόν, που δείχνει τη συνεισφορά των επενδύσεων στη διαμόρφωση 1 Η εισήγηση αυτή αντλεί από το Σ. Λώλος (2009), Οι ελληνικές Περιφέρειες: Οικονομική σύγκλιση και συνοχή, Gutenberg, Αθήνα. 3

του προϊόντος. Ο λόγος αυτός βελτιώθηκε σημαντικά στις περισσότερες περιφέρειες και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 2000 έφτασε σε αρκετά ικανοποιητικό επίπεδο, που σε όλες τις περιφέρειες ξεπερνά το 21%. Ιδιαίτερα αυξημένη είναι η συμμετοχή των επενδύσεων στη Δυτική Ελλάδα, τα Ιόνια Νησιά, την Ανατολική Μακεδονία-Θράκη και την Κρήτη που κυμαίνεται στο 30%. Διάγραμμα 3 Στο Διάγραμμα 3 παρουσιάζεται η σχέση του λόγου επενδύσεων-προϊόντος και του κατά κεφαλήν Περιφερειακού Προϊόντος για τις ελληνικές περιφέρειες. Από την αρνητική συσχέτιση των δύο παραγόντων φαίνεται ότι η σημαντική συμβολή των επενδύσεων στη διαμόρφωση του προϊόντος αφορά ιδιαίτερα τις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες και σε μικρότερο βαθμό τις πλουσιότερες. Προκύπτει, δηλαδή, ότι οι επενδύσεις συμβάλλουν όχι μόνο στην ανάπτυξη της χώρας αλλά και στην περιφερειακή σύγκλιση. 1.2 Επιχειρηματικές επενδύσεις Εξετάζουμε, στη συνέχεια, τις επιχειρηματικές επενδύσεις οι οποίες προσδίδουν και τη μεγαλύτερη ώθηση στην ανάπτυξη των οικονομιών. Η πλειονότητα των νέων επιχειρήσεων (αναφέρομαι στις ΑΕ και ΕΠΕ) που ιδρύθηκαν κατά την πρόσφατη περίοδο κατευθύνεται προς τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα: στην Αττική το 60% και στην Κεντρική Μακεδονία το 15%, στα οποία συγκεντρώνεται ο κύριος όγκος της οικονομικής δραστηριότητας (55% περίπου). 2 Σημειώνουμε ότι δημιουργείται κατά μέσο όρο στη χώρα μια νέα επιχείρηση για κάθε τέσσερις επιχειρήσεις που λειτουργούν. Διάγραμμα 4 Εάν ορίσουμε την επιχειρηματική δυναμική που αναπτύσσεται σε μια περιφέρεια ως το λόγο του αριθμού των νέων επιχειρήσεων σε σχέση με την επιχειρηματική βάση της περιφέρειας (δηλ. τον αριθμό των υφιστάμενων επιχειρήσεων), διαπιστώνουμε ότι η επιχειρηματική δυναμική σε πολλές περιφέρειες είναι ιδιαίτερα έντονη. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4, αυξημένη επιχειρηματική δυναμική, που ξεπερνά το μέσο όρο της χώρας, εντοπίζεται σε τέσσερις περιφέρειες (Θεσσαλία, Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, Δυτική Ελλάδα). Αντίθετα, η επιχειρηματική δυναμική (δηλ. οι νέες προς τις υφιστάμενες επιχειρήσεις) είναι περιορισμένη στις τουριστικές περιφέρειες, όπως τα νησιά του Αιγαίου, τα Ιόνια και η Κρήτη. Διάγραμμα 5 Στο Διάγραμμα 5 παρουσιάζεται η σχέση της επιχειρηματικής δυναμικής με το κατά κεφαλήν Περιφερειακό Προϊόν. Από την αρνητική συσχέτιση των παραγόντων αυτών, φαίνεται ότι οι λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες είναι αυτές στις οποίες αναπτύσσεται ισχυρότερη επιχειρηματική δυναμική. Προκύπτει, συνεπώς 2 Εξετάζονται τα στοιχεία της περιόδου 1997-2003 και αφορούν σε νέες επιχειρήσεις Α.Ε. και Ε.Π.Ε. και προέρχονται από την ICAP. Ο αριθμός των υφιστάμενων επιχειρήσεων προέρχεται από την ΕΣΥΕ (2001). 4

ότι η επιχειρηματική δυναμική που δημιουργείται δε συμβάλλει μόνο στην ανάπτυξη της χώρας αλλά προωθεί επίσης τη σύγκλιση των ελληνικών περιφερειών. 1.3 Δημόσιες επενδύσεις Απαιτείται ένα σχόλιο για τις δημόσιες επενδύσεις οι οποίες έχουν καταλυτική επίδραση στην αναπτυξιακή πορεία των οικονομιών. 3 Τα μεγάλα έργα υποδομής δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την πρόσβαση στις εθνικές και διεθνείς αγορές. Αναδεικνύουν τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα των περιφερειών, περιορίζουν την απομόνωση και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των πολιτών. Επίσης, ενδυναμώνουν τους παραγωγικούς συντελεστές και εισάγουν στοιχεία αειφορίας στην παραγωγική διαδικασία. Στο πλαίσιο του εκτεταμένου αναπτυξιακού προγράμματος της χώρας που συγχρηματοδοτείται από τα ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία, οι δημόσιες επενδύσεις κατέγραψαν αξιόλογη άνοδο μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 2000, αλλά τα τελευταία έτη η αύξηση ήταν μικρότερη λόγω των δημοσιονομικών δυσκολιών. Υπάρχουν αρκετές μελέτες, στις οποίες δεν θα αναφερθώ, από τις οποίες προκύπτει ότι η περιφερειακή κατανομή των δημόσιων επενδύσεων στην Ελλάδα συνέβαλε στον περιορισμό των περιφερειακών ανισοτήτων. 4 1.4 Ερμηνευτικό πλαίσιο Η σημαντική άνοδος των επενδύσεων και της επιχειρηματικής δυναμικής που διαπιστώσαμε συνδέεται με την ταχεία οικονομική ανάπτυξη της χώρας από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι πρόσφατα και μπορεί να αποδοθεί σε διάφορους παράγοντες: Στο ευνοϊκό επιχειρηματικό περιβάλλον που διαμορφώθηκε κατά τη διαδικασία ένταξης της χώρας στην Ευρωζώνη, με την επίτευξη μακροοικονομικής σταθερότητας (περιορισμός δημοσιονομικών ελλειμμάτων, αποκλιμάκωση πληθωρισμού και επιτοκίων). Στην εφαρμογή διαρθρωτικών μέτρων που βελτιώνουν την παραγωγικότητα της οικονομίας με την ενίσχυση της παραγωγικής και τεχνολογικής βάσης και την αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού. Ενθαρρύνονται η επιχειρηματικότητα, οι επενδυτικές πρωτοβουλίες, δημιουργούνται υποστηρικτικοί μηχανισμοί και αναβαθμίζονται οι υποδομές. Οι παρεμβάσεις αυτές οδηγούν στη δημιουργία νέων ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων και οι επιχειρήσεις μπορούν να ανταποκρίνονται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Τέλος, μπορεί να αποδοθεί στην προώθηση θεσμικών ρυθμίσεων ( πολιτικές ενίσχυσης του ανταγωνισμού, εξορθολογισμός του φορολογικού συστήματος, 3 Βλ., για παράδειγμα, Aschauer, D. (1989), Is public capital productive?, Journal of Monetary Economics, 23, Aschauer, D. (2000), Public capital and economic growth: Issues of quantity, finance and efficiency, Economic Development and Cultural Change, 48, 2 και Munnell, A. (1990), H ow does public infrastructure affect regional economic performance?, στο A.H. Munnell ( εκδ.) Is there a shortfall in public capital investment?, Conference Series, 34, Federal Reserve Bank of BostonMunnell (1990). 4 Βλ., για παράδειγμα, Lambrinidis, M., Psycharis, Y. και A. Rovolis (2005), Regional allocation of public infrastructure, Regional Studies, 39, 9 που εξετάζουν την περίοδο 1982-94. 5

κλπ.) οι οποίες περιορίζουν το χρόνιο έλλειμμα ανταγωνιστικότητας που αντιμετωπίζει η χώρα. 2 Ενισχύσεις επενδύσεων-επιχειρηματικότητας Στη σύντομη αυτή εισήγηση, δε μπορώ να υπεισέλθω στα ποιοτικά στοιχεία των θεσμικών ρυθμίσεων και των μέτρων ενίσχυσης των επενδύσεων και της επιχειρηματικότητας. Θα παρουσιάσω τη χρηματοδοτική πλευρά των ενισχύσεων επιχειρηματικότητας στις διάφορες περιφέρειες για να δούμε τη σχέση της με την περιφερειακή ανάπτυξη. Εξετάζω τον Αναπτυξιακό Νόμο και τη στήριξη της επιχειρηματικότητας μέσω των ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών Ταμείων. 2.1 Ενισχύσεις Αναπτυξιακού Νόμου Η ενίσχυση των επενδύσεων με την παροχή κινήτρων ενδυναμώνουν το παραγωγικό δυναμικό στην περιφέρεια και αποτελούσε πάντοτε προτεραιότητα της αναπτυξιακήςπεριφερειακής πολιτικής. Διάγραμμα 6 Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 6, την περίοδο 1998-2002 που λειτούργησε ο Αναπτυξιακός Νόμος 2601/98 οι επενδύσεις που εντάχθηκαν σε αυτόν κατευθύνονται στην περιφέρεια (Νότιο Αιγαίο, Κρήτη, Ήπειρο, Ιόνια Νησιά και Δυτική Ελλάδα). Οι ιδιαίτερα υψηλές επενδύσεις στη Στερεά Ελλάδα συνδέονται με τη γειτνίαση της βιομηχανικής ζώνης της Βοιωτίας με την Αττική, ενώ στην Ανατολική Μακεδονία- Θράκη οφείλονται σε ειδικές κατηγορίες κινήτρων. Σε σχέση με την εφαρμογή των Αναπτυξιακών Νόμων απαιτούνται ορισμένα σχόλια: Η συνεχής προσπάθεια για απλοποίηση των διαδικασιών δεν έχει κατορθώσει να περιορίσει τη γραφειοκρατία. Από την αξιολόγηση της πολιτικής κινήτρων σε μακροχρόνιο ορίζοντα δεν προκύπτουν σαφή αποτελέσματα στην προσέλκυση επενδύσεων. 5 Η ύπαρξη του θεσμικού πλαισίου του Αναπτυξιακού Νόμου διαμορφώνει ένα θετικό επενδυτικό κλίμα. Ωστόσο, οι ενισχύσεις που δίδονται τα τελευταία χρόνια είναι σχετικά περιορισμένες σε σύγκριση με τις ενισχύσεις της επιχειρηματικότητας που προέρχονται από τα ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία. 2.2 Ενίσχυση επιχειρηματικότητας από Διαρθρωτικά Ταμεία Η τόνωση της επιχειρηματικότητας αποτελεί συστατικό στοιχείο μιας αναπτυξιακής προοπτικής που στοχεύει στη βιώσιμη ανάπτυξη και στην άρση των περιφερειακών ανισοτήτων. 6 Συνδέεται με την αναβάθμιση των υποδομών, τη βελτίωση της ποιότητας της παραγωγής, την αξιοποίηση και χρήση των νέων τεχνολογιών, την 5 Βλ. Παρουσίαση της περιφερειακής κατανομής των δημοσίων επενδύσεων κατά τη μακροχρόνια περίοδο 1976-2001 περιέχεται στο Πετράκος, Γ. και Γ. Ψυχάρης (2004), Περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα, Κριτική, Αθήνα. 6 Βλ., για παράδειγμα την πρόσφατη μελέτη των Acs, Z. και D. Storey (2004), Entrepreneurship and economic development, Regional Studies, 38. 6

ανάπτυξη νέων αγορών και προϊόντων, την προώθηση δικτύων συνεργασίας, ώστε να αναδεικνύονται τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της κάθε περιοχής. Εξετάζουμε τους πόρους για τη στήριξη της επιχειρηματικότητας και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων που προέρχονται από τα ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία. Η ανάλυση αφορά στους πόρους του Γ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, δηλ. της Προγραμματικής Περιόδου 2000-2006, οι οποίοι στην πράξη κάλυψαν τη χρονική περίοδο 2000-2008/9. Με βάση την επιχειρησιακή διάθρωση του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, οι χρηματοδοτικές ενισχύσεις για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων προέρχονται κατ αρχάς από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, τα ΠΕΠ, τα οποία είναι καθορισμένα για την κάθε Περιφέρεια. Προέρχονται, επίσης, από τα λεγόμενα Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα που το κάθε πρόγραμμα καλύπτει συγκεκριμένο τομέα στο σύνολο της επικράτειας. Τα στατιστικά δεδομένα που χρησιμοποιούμε παρακάτω προέκυψαν από λεπτομερή επεξεργασία όλων των Προγραμμάτων του 3 ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Διάγραμμα 7 Στο Διάγραμμα 7 παρουσιάζεται η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων στις ελληνικές περιφέρειες που προέρχεται από τα Περιφερειακά Προγράμματα. Φαίνεται ότι η χρηματοδότηση της ανταγωνιστικότητας μέσα από τα ΠΕΠ έχει έντονα περιφερειακό χαρακτήρα. Σε επτά κυρίως περιφέρειες (Νησιά του Αιγαίου, Ιόνια, Ήπειρος, Θεσσαλία, Δυτική Μακεδονία και Κρήτη) η χρηματοδότηση ξεπερνά το μέσο όρο της χώρας, ενώ οι κεντρικές περιφέρειες (Αττική και Κεντρική Μακεδονία) βρίσκονται αρκετά χαμηλότερα. Διάγραμμα 8 Πέρα από τη χρηματοδότηση που προέρχεται από τα ΠΕΠ, η οποία όπως φάνηκε έχει έντονα περιφερειακή διάσταση, είναι σημαντική η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας σε πολλές περιφέρειες μέσα από τα Τομεακά Προγράμματα. Βλ. Διάγραμμα 8. Σε πέντε περιφέρειες (Κρήτη, Στερεά Ελλάδα, Ιόνια Νησιά, Ανατολική Μακεδονία-Θράκη και Ήπειρο) διατίθενται ποσά αναλογικά υψηλότερα από τον μέσο όρο της χώρας. Να δούμε τώρα πως σχετίζονται η χρηματοδότηση για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων με την περιφερειακή ανάπτυξη. Διάγραμμα 9 Στο Διάγραμμα 9 παρουσιάζεται η σχέση της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων από τα ΠΕΠ με το κατά κεφαλήν Περιφερειακό Προϊόν. Από την αρνητική συσχέτιση των δύο παραγόντων φαίνεται ότι οι λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες είναι αυτές οι οποίες ενισχύονται περισσότερο από τα Περιφερειακά Προγράμματα. Προκύπτει, συνεπώς ότι η χρηματοδότηση της ανταγωνιστικότητας μέσω των ΠΕΠ συμβάλλει στην ανάπτυξη της χώρας και παράλληλα προωθεί τη σύγκλιση των ελληνικών περιφερειών. Διάγραμμα 10 7

Στο Διάγραμμα 10 παρουσιάζεται η αντίστοιχη σχέση της χρηματοδότησης της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων από τα Τομεακά Προγράμματα με το κατά κεφαλήν Προϊόν. Η θετική συσχέτιση των δύο παραγόντων σημαίνει ότι οι περισσότερο αναπτυγμένες περιφέρειες ενισχύονται ακόμη περισσότερο. Δηλαδή, η χρηματοδότηση της ανταγωνιστικότητας μέσω των Τομεακών Προγραμμάτων ενισχύει μεν την οικονομική ανάπτυξη της χώρας αλλά δε συμβάλλει στη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Αυτό ερμηνεύεται από το γεγονός ότι τα Τομεακά Προγράμματα, σε αντίθεση με τα Περιφερειακά Προγράμματα, απευθύνονται στο σύνολο της επικράτειας, με αποτέλεσμα οι περισσότερο αναπτυγμένες περιφέρειες να κατορθώνουν να αντλούν αναλογικά περισσότερους πόρους σε σύγκριση με τις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες. Παρενθετικά, θέλω να υπογραμμίσω ότι εάν εξετάσει κανείς τις συνολικές χρηματοδοτήσεις των ΠΕΠ αλλά και των Τομεακών Προγραμμάτων (και όχι μόνον τις ενισχύσεις της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων) προκύπτει ότι τόσο τα ΠΕΠ όσο και τα Τομεακά Προγράμματα συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη και ταυτόχρονα προωθούν την ισόρροπη ανάπτυξη των περιφερειών. Μια παρατήρηση ακόμη: Οι πόροι που διατίθενται για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας από τα Τομεακά Προγράμματα είναι περίπου διπλάσιοι σε σύγκριση με αυτούς που διατίθενται μέσω των ΠΕΠ. Κάτι ανάλογο ισχύει και για όλα τα Τομεακά και Περιφερειακά Προγράμματα. Αυτό σημαίνει ότι η αναπτυξιακή προοπτική μιας περιφέρειας δεν πρέπει να αξιολογείται μόνον σε σχέση με τους διαθέσιμου πόρους του αντίστοιχου ΠΕΠ, όπως πολλές φορές συμβαίνει. Αλλά πρέπει να αξιολογείται σε σχέση με το σύνολο των πόρων που διατίθενται στην κάθε περιφέρεια. Πρέπει, δηλαδή, να λαμβάνονται υπόψη οι πόροι του ΠΕΠ αλλά και οι πόροι των Τομεακών Προγραμμάτων που κατευθύνονται σε κάθε περιφέρεια και συνήθως είναι περισσότεροι. Κλείνω με ένα σχόλιο για τη Θράκη: Στη μελέτη για την Ανάπτυξη της Θράκης του 1994, στην οποία όπως είπα και στην αρχή επιστημονικός υπεύθυνος ήταν ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης, είχε προταθεί η εφαρμογή ενός δεκαετούς Σχεδίου Δράσης για την ανάπτυξη της Θράκης, που θα κάλυπτε την περίοδο 1995-2005 και θα επέτρεπε στην περιοχή να ξεπεράσει τις αδυναμίες της. Το Σχέδιο απαιτούσε χρηματοδοτική ενίσχυση πέρα από τους διαθέσιμους κοινοτικούς πόρους, η οποία, εκτιμήσαμε τότε ότι θα επιτάχυνε τον ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης κατά 1%. Ωστόσο, το Σχέδιο αυτό δεν προχώρησε. Κατά τη δεκαετία 1995-2005 επαληθεύτηκε η χρόνια αναπτυξιακή υστέρηση της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης και ιδιαίτερα της Θράκης, όπως είχαμε διαπιστώσει το 1994, με τον ετήσιο ρυθμό ανάπτυξης να υπολείπεται κατά 1% περίπου του ρυθμού ανάπτυξης της χώρας. Ως αποτέλεσμα, το 2005, το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Προϊόν της Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης μειώθηκε στο 75% του μέσου όρου της χώρας από 80% που ήταν το 1995. 8