ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΖΩΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΖΩΩΝ ΙΙ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΩΝ ΙΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΝΤΑΙΛΙΑΝΗΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΤΡΑ, 2014
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΟΣ... 3 2. ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΟΣ... 8 2.1 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΜΥΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ... 8 2.2 ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΣΠΛΑΧΝΙΚΗΣ ΚΟΙΛΟΤΗΤΑΣ... 9 2.2.1 Πεπτικό σύστημα... 9 2.2.2 Αναπαραγωγικό σύστημα... 12 2.2.3 Οργάνωση κυκλοφορικού συστήματος-καρδιά... 15 2.2.4 Αναπνοή-Οργάνωση Βραγχίων... 16 2.2.5 Νευρικό σύστημα-εγκέφαλος... 17 3. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ... 19 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 21 2
1. ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΟΣ Το είδος Scyliorhinus canicula αποτελεί χαρακτηριστικό αντιπρόσωπο της ομοταξίας των Χονδριχθύων και χρησιμοποιείται ευρύτατα σε εργαστηριακές επιδείξεις. Πρόκειται για ένα μικρό σκυλόψαρο, το οποίο τρέφεται με διάφορα ασπόνδυλα, όπως γαρίδες και μικρά ψάρια. Το μήκος του δεν ξεπερνά το 80 cm και είναι άφθονο στις Ελληνικές θάλασσες. Η κοιλιακή περιοχή είναι λευκή, ενώ η πλευρική και ραχιαία περιοχή είναι ωχρή/καστανή, ενώ υπάρχουν πολλές καστανές και μαύρες κηλίδες κατά μήκος της ραχιαίας περιοχής του σώματος (Εικόνες 1 & 2). Όλο το σώμα καλύπτεται από δερμικά πλακοειδή λέπια, προσδίδοντας σκληρότητα στην επιδερμίδα. Το ατρακτοειδές επίμηκες σώμα του διακρίνεται σε 3 περιοχές: την κεφαλή, τον κορμό και την ουρά. Η κεφαλή ορίζεται από την άκρη του ρύγχους μέχρι την τελευταία (5 η ) βραγχιακή σχισμή. Ο κορμός εκτείνεται από την 5 η βραγχιακή σχισμή έως την περιοχή της έδρας, η οποία βρίσκεται ανάμεσα από τα κοιλιακά πτερύγια. Η ουρά εκτείνεται από τα κοιλιακά πτερύγια, μέχρι και το τέλος του ουραίου πτερυγίου (Εικόνα 1). Εικόνα 1. Μορφολογία του Scyliorhinus canicula (σκυλάκι). Διακρίνονται οι 3 περιοχές, στις οποίες χωρίζεται το σώμα, καθώς και τα διάφορα είδη πτερυγίων (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 3
Εικόνα 2. Κοιλιακή άποψη του είδους Scyliorhinus canicula. Διακρίνονται τα ζεύγη των θωρακικών και κοιλιακών πτερυγίων, το μονό εδρικό πτερύγιο και το ουραίο (ετερόκερκο) πτερύγιο (φωτο. Διαμαντή Χριστίνα). Στην περιοχή της κεφαλής μπορούμε να διακρίνουμε το στόμα, το ζεύγος των οφθαλμών, το ζεύγος των φυσητήρων και το ζεύγος των ρωθώνων, καθώς και τις βραγχιακές σχισμές (5 ζεύγη), (Εικόνα 3). Γύρω από το στόμα και στην περιοχή των ρωθώνων διακρίνουμε ένα χαρακτηριστικό αισθητήριο όργανο, το οποίο είναι υπεύθυνο για τον εντοπισμό ηλεκτρικών ερεθισμάτων. Το όργανο αποτελείται από υποδοχείς που ονομάζονται κύστεις του Lorenzini. Από την περιοχή της κεφαλής ξεκινά και η πλευρική γραμμή του ζώου, η οποία εκτείνεται σε όλο το υπόλοιπο σώμα. 4
Εικόνα 3. Εξωτερική μορφολογία κεφαλής. Α. Πεταλοειδές στόμα με σειρές δοντιών (α) στην άνω και κάτω γνάθο και ρώθωνες (β). Β. Οφθαλμοί (γ) και περιοχή φυσητήρα (δ), (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.), Γ. Χαρακτηριστική διάταξη των κύστεων του Lorenzini γύρω από το στόμα και τους ρώθωνες (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). Στην περιοχή του κορμού διακρίνουμε ένα ζεύγος θωρακικών και ένα ζεύγος κοιλιακών πτερυγίων. Στο ύψος των κοιλιακών πτερυγίων μπορούμε να διακρίνουμε την έδρα. Στα αρσενικά άτομα, το εσωτερικό τμήμα των κοιλιακών πτερυγίων έχει μεταπλαστεί σε όργανα σύζευξης, τα οποία ονομάζονται γονοπόδια (Εικόνα 4). 5
Εικόνα 4. Εξωτερική μορφολογία. Διακρίνουμε το θηλυκό και το αρσενικό άτομο, καθώς και τα όργανα σύζευξης του τελευταίου, τα γονοπόδια, τα οποία αποτελούν μια χαρακτηριστική μετάπλαση των εσωτερικών τμημάτων των κοιλιακών πτερυγίων. Διακρίνεται η έδρα με την ουρογεννητική οπή (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). Στην περιοχή της ουράς διακρίνουμε τα 2 ραχιαία πτερύγια (1 ο και 2 ο ραχιαίο πτερύγιο) καθώς και το ουραίο. Το τελευταίο είναι ετερόκερκο και στο συγκεκριμένο αντιπρόσωπο αποτελείται από 2 λοβούς (άνω και κάτω λοβός), με τον κάτω λοβό να είναι μικρότερος (Εικόνα 5). 6
Εικόνα 5. Α. Χαρακτηριστική μορφή ετερόκερκου πτερυγίου, στο οποίο διακρίνεται ο άνω και ο κάτω λοβός. Β. Μορφολογία και θέση ραχιαίων πτερυγίων στον κορμό του σκυλόψαρου (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 7
2. ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΟΣ 2.1 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΜΥΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Στους Χονδριχθύες, όπως και σε όλα τα Σπονδυλωτά εντοπίζουμε 3 κατηγορίες μυών, τους καρδιακούς, τους λείους και τους γραμμωτούς μύες. Οι καρδιακοί και λείοι μύες ανήκουν στην κατηγορία των ακούσιων μυών, ενώ οι γραμμωτοί μύες ονομάζονται εκούσιοι μύες. Οι γραμμωτοί μύες του κορμού περιλαμβάνουν χαρακτηριστικά τμήματα με σχήμα W, τα μυομερίδια, τα οποία διαχωρίζονται από δέσμες συνδετικού ιστού, τα μυοδιαφράγματα (Εικόνα 6). Εικόνα 6. Χαρακτηριστική απεικόνιση μυομεριδίων του κορμού, καθώς και του συνδετικού ιστού (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 8
2.2 ΑΝΑΤΟΜΙΑ ΣΠΛΑΧΝΙΚΗΣ ΚΟΙΛΟΤΗΤΑΣ Ξεκινώντας από την περιοχή της έδρας πραγματοποιούμε τομή κατά μήκος της κοιλιακής χώρας, έτσι ώστε να αποκαλυφθούν τα εσωτερικά όργανα του ζώου (Εικόνα 7). Προσέχουμε να κόψουμε επιφανειακά για να αποφύγουμε τον τραυματισμό των οργάνων. Εικόνα 7. Κατά μήκος τομή στην περιοχή της κοιλιακής χώρας, από την περιοχή της έδρας έως το ύψος των θωρακικών πτερυγίων (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 2.2.1 Πεπτικό σύστημα Μετά την πραγματοποίηση της τομής μπορούμε να διακρίνουμε τα διάφορα όργανα του πεπτικού συστήματος του οργανισμού. Το πεπτικό σύστημα του Χονδριχθύος αποτελείται από το στόμα, το φάρυγγα, τον οισοφάγο, το στομάχι και το έντερο που καταλήγει στην έδρα. Ο οισοφάγος είναι φαρδύς και κοντός. Το έντερο είναι κοντό και σχεδόν ευθύγραμμο, ενώ στο εσωτερικό του αναπτύσσεται μια δομή που ονομάζεται σπειροειδής βαλβίδα, η οποία αυξάνει την επιφάνεια απορρόφησής του (Εικόνες 8 & 9). 9
Έντερο με σπειροειδή βαλβίδα Ήπαρ Σπειροειδής βαλβίδα Έντερο Στόμαχος Εικόνα 8. Εσωτερική οργάνωση πεπτικού συστήματος. Διακρίνονται το ήπαρ και το έντερο με τη σπειροειδή βαλβίδα (φωτ. Πετρόπουλος Μιχαήλ, Διαμαντή Χριστίνα). Οισοφάγος Στόμαχος Σπλήνας Απευθυσμένο Έντερο Εικόνα 9. Εσωτερική οργάνωση Χονδριχθύος. Περιοχή οισοφάγου (αριστερή φωτογραφία). Στην φωτογραφία δεξιά, διακρίνονται το στομάχι, το έντερο και το απευθυσμένο στην περιοχή της έδρας. Στην εξωτερική περιοχή του στομάχου (μαύρο χρώμα) διακρίνεται ο σπλήνας (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 10
Στην εξωτερική μοίρα του στομάχου διακρίνεται ο σπλήνας, ενώ εσωτερικά βρίσκεται το πάγκρεας, ο οποίος εκβάλλει στο δωδεκαδάκτυλο (Εικόνα 9). Το ήπαρ διακρίνεται ως ένα κιτρινωπό όργανο, στο ύψος των κοιλιακών πτερυγίων και αποτελείται από 3 λοβούς, δύο πλευρικούς, οι οποίοι διατρέχουν σχεδόν όλη την κοιλιακή χώρα και ένα μεσαίο μικρότερο (Εικόνα 9). Μέσα στο ήπαρ βρίσκεται η χοληδόχος κύστη, η οποία διακρίνεται αμυδρά ως μια σκούρα κηλίδα (Εικόνα 10). Ήπαρ Χοληδόχος κύστη Χοληδόχος κύστη Εικόνα 10. Εσωτερική οργάνωση Χονδριχθύος. Διακρίνεται το ήπαρ με τους 3 λοβούς, καθώς και η χοληδόχος κύστη (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ., Πετρόπουλος Μιχαήλ). Εικόνα 11. Τομή του στόμαχου του σκυλόψαρου. Μπορούμε να διακρίνουμε υπολείμματα της τροφής του, όπως ένα μικρό ψάρι (Α), μια γαρίδα (Β) και μια μικρή σουπιά (Γ), (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 11
Στο εσωτερικό του στομάχου μπορούμε να διακρίνουμε υπολείμματα της τροφής του, συνήθως μαλάκια, καρκινοειδή και μικρά ψάρια (Εικόνα 11). 2.2.2 Αναπαραγωγικό σύστημα Απομακρύνοντας προσεκτικά το πεπτικό σύστημα του ζώου, πραγματοποιώντας τομή στην περιοχή της έδρας και στο ύψος του ήπατος, μπορούμε να διακρίνουμε το γεννητικό σύστημα (Εικόνες 12 & 13). Το γεννητικό σύστημα του αρσενικού ατόμου αποτελείται από ένα ζεύγος όρχεων, οι οποίοι βρίσκονται στο ύψος του πρόσθιου μέρους των νεφρών (Εικόνα 12). Το μεσόρχιο είναι μια μεμβράνη, η οποία συνδέει τους όρχεις με τους νεφρούς. Μέσω των σπερματικών σωληνάριων, τα νεοσχηματιζόμενα σπερματοζωάρια φτάνουν στην επιδιδυμίδα, από την οποία τελικά καταλήγουν στο οπίσθιο μέρος του πρόνεφρου και από εκεί στην ουρογεννητική οπή. Ζεύγος όρχεων Απαγωγά σωληνάρια Επιδιδυμίδα Αναπαραγωγική περιοχή νεφρού Εικόνα 12. Γεννητικό σύστημα αρσενικού ατόμου. Διακρίνονται οι όρχεις, τα απαγωγά σωληνάρια και η αναπαραγωγική περιοχή του νεφρού (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ., Πετρόπουλος Μιχαήλ). 12
Το γεννητικό σύστημα του θηλυκού ατόμου αποτελείται από μία ωοθήκη, η οποία βρίσκεται δεξιά της κοιλιακής χώρας (Εικόνα 13). Η ωοθήκη συνδέεται με ένα ζεύγος ωαγωγών, μέσω των οποίων τα ωάρια φτάνουν στην γεννητική οπή. Στο πάνω μέρος κάθε ωαγωγού υπάρχουν οι κελυφικοί αδένες, οι οποίοι συμβάλλουν στη δημιουργία του κελύφους των αυγών (Εικόνα 14). Στο εσωτερικό των ωαγωγών εισέρχεται το γονιμοποιημένο ωάριο προκειμένου να γίνει ο σχηματισμός του κελύφους, ενώ στη συνέχεια πραγματοποιείται η έξοδος του αυγού στο υδάτινο περιβάλλον (Εικόνα 15). Κελυφικοί αδένες Ωαγωγοί Ωοθήκη Εικόνα 13. Γεννητικό σύστημα θηλυκού ατόμου. Διακρίνονται η ωοθήκη με τους αγωγούς δεξιά και αριστερά και οι κελυφικοί αδένες ((φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). 13
Κελυφικοί αδένες Εικόνα 14. Διογκωμένοι κελυφικοί αδένες σε θηλυκό άτομο. Ο κύριος ρόλος τους είναι η παραγωγή των απαραίτητων συστατικών για τη δημιουργία του κελύφους των αυγών στα γονιμοποιημένα ωάρια (φωτ. Πετρόπουλος Μιχαήλ). Αυγά στο εσωτερικό των ωαγωγών Αυγά στο εσωτερικό των ωαγωγών Γονιμοποιημένο αυγό Εικόνα 15. Γονιμοποιημένα αυγά λίγο πριν την έξοδό τους από τους ωαγωγούς στο υδάτινο περιβάλλον. Μπορείτε να διακρίνεται το αναπτυσσόμενο έμβρυο στο εσωτερικό του κελύφους (φωτ. Διαμαντή Χριστίνα). 14
2.2.3 Οργάνωση κυκλοφορικού συστήματος-καρδιά Αφαιρώντας το γεννητικό και πεπτικό σύστημα του ζώου μπορούμε να διακρίνουμε στο την καρδιά του ζώου, ανάμεσα από τα βράγχια (Εικόνα 16). Η καρδιά βρίσκεται μέσα στον περικαρδιακό χώρο ή απλά περικάρδιο και αποτελείται από την απιοειδή κοιλία, τον κόλπο και τον φλεβώδη κόλπο. Μέσω του αορτικού κώνου, ο οποίος βρίσκεται εμπρός της κοιλίας, καθώς και αρτηριών, η κοιλία στέλνει αίμα στα βράγχια (Εικόνες 16 & 17). Καρδιά Εικόνα 16. Α. Απεικόνιση της καρδιάς Χονδριχθύος (φωτ. Νταϊλιάνης Σ.). Β. Αναπαράσταση των επιμέρους τμημάτων της καρδιάς, α) επιμήκης τομή, β) ραχιαία όψη, γ) κοιλιακή όψη (από Boue and Chanton, 1966, Οικονομίδης, 1997). 15
Καρδιά (κοιλία και κόλπος) Περικάρδιο Αρτηριακός κώνος Εικόνα 17. Οργάνωση περικαρδιακού χώρου (περικάρδιο) μέσα στο οποίο εσωκλείεται η καρδιά (φωτ. Διαμαντή Χριστίνα, Πατρόπουλος Μιχαήλ). 2.2.4 Αναπνοή-Οργάνωση Βραγχίων Τα βράγχια βρίσκονται μέσα στους βραγχιακούς σάκους και επικοινωνούν με το εξωτερικό με τις βραγχιακές σχισμές (5 ζεύγη βραγχιακών σάκων και 5 ζεύγη βραγχιακών σχισμών). Σε κάθε βραγχιακό σάκο διακρίνουμε δύο ημιβράγχια, ενώ ο τελευταίος βραγχιακός σάκος περιέχει μόνο ένα κεφαλικό ημιβράγχιο και χωρίζεται από τους γειτονικούς του με ένα βραγχιακό διάφραγμα που προεκτείνεται προς τα έξω σε μια βραγχιακή βαλβίδα ή πέτασμα (Εικόνα 18). 16
Βράγχια Εικόνα 18. Απεικόνιση βραγχίων στο εσωτερικό των βραγχιακών σάκων (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ., Διαμαντή Χριστίνα). 2.2.5 Νευρικό σύστημα-εγκέφαλος Πραγματοποιώντας τομή από την άκρη του ρύγχους, μέχρι το τέλος των βραγχιακών σχισμών, αποκαλύπτεται η χόνδρινη κάψα που περικλείει τον εγκέφαλο. Με κατάλληλες κινήσεις απομακρύνουμε την οροφή της κάψας και αποκαλύπτεται ο εγκέφαλος και τα επιμέρους μέρη του κρανίου (Εικόνες 19 & 20). Τα επιμέρους τμήματα, από τα οποία αποτελείται ο εγκέφαλος είναι ο τελεγκέφαλος, ο οποίος περιλαμβάνει τους οσφρητικούς λοβούς και τα εγκεφαλικά ημισφαίρια, ο διεγκέφαλος, που περιλαμβάνει την επίφυση, ο μεσεγκέφαλος, με τους οφθαλμικούς λοβούς, ο μετεγκέφαλος, με την παρεγκεφαλίδα και ο μυελεγκέφαλος, με τον προμήκη μυελό (Εικόνες 19 & 20). 17
Οσφρητικοί σάκοι Οφθαλμικοί βολβοί Εικόνα 19. Απεικόνιση του εγκεφάλου, μετά από απομάκρυνση της οροφής της χόνδρινης κάψας (φωτ. Νταϊλιάνης Σ., Τρυφονόπουλος Γ.). Τελεγκέφαλος Διεγκέφαλος Μεσεγκέφαλος Μετεγκέφαλος Μυεγκέφαλος Εικόνα 20. Διαγραμματική απεικόνιση του εγκεφάλου (τροποποιημένη από Boue and Chanton, 1966, Οικονομίδης, 1997). 18
3. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1. Διακρίνεται τα εξωτερικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του σκυλόψαρου, όπως το στόμα, τη θέση των ρουθουνιών και των οφθαλμών, την πλευρική γραμμή, την έδρα, καθώς και τη θέση των πτερυγίων (κοιλιακών, θωρακικών, εδρικού, ραχιαίων) και του ουραίου (ετερόκερκου) πτερυγίου. 2. Διακρίνετε τη μορφολογία των δοντιών. 3. Διακρίνετε τις κύστεις του Lorenzini στην κεφαλή του ζώου και την πλευρική γραμμή κατά μήκος του σώματος. 4. Διακρίνετε τις βραγχιακές σχισμές και τους φυσητήρες στην περιοχή της κεφαλής. 5. Διακρίνετε το φίλο του ατόμου, καθώς και τα όργανα σύζευξης (όπου υπάρχουν). 6. Πραγματοποιείστε κάθετη πλευρική επιδερμική τομή μεταξύ του 1 ου και 2 ου ραχιαίου πτερυγίου. Στη συνέχεια πραγματοποιείστε επιμήκη ραχιαία και κοιλιακή τομή στο παραπάνω τμήμα και αφαιρέστε προσεκτικά την επιδερμίδα. Διακρίνετε τα μυομερίδια και τα μυοδιαφράγματα. 7. Πραγματοποιείστε τομή κατά μήκος του σώματος, στην κοιλιακή περιοχή έως την περιοχή της έδρας, προκειμένου να αποκαλυφθούν τα εσωτερικά όργανα. Διακρίνετε τα διάφορα μέρη του πεπτικού συστήματος (στομάχι, έντερο, ήπαρ, σπλήνας, πάγκρεας, χοληδόχο κύστη). 8. Αποσπάστε με προσοχή το στομάχι και πραγματοποιείστε τομή, προκειμένου να αποκαλυφθεί το εσωτερικό του. Παρατηρείστε την ύπαρξη τυχόν υπολειμμάτων τροφής. 9. Αποσπάτε και απομακρύνετε με προσοχή το πεπτικό σύστημα του ατόμου, προκειμένου να αποκαλυφθεί το γεννητικό σύστημα. Εντοπίστε τα αναπαραγωγικά όργανα (όρχεις ή ωοθήκες), την ουρογεννητική οπή, καθώς και τα επιμέρους όργανα, π.χ., νεφροί. 10. Αποσπάστε και απομακρύνετε το γεννητικό σύστημα του ατόμου. Εντοπίστε το περικάρδιο και την καρδιά μέσα σε αυτό. 19
11. Πραγματοποιείστε τομή προσεκτικά στην περιοχή των βραγχίων και εντοπίστε τα βράγχια και τη δομή τους. 12. Πραγματοποιείστε επιδερμική τομή από την άκρη του ρύγχους, μέχρι την περιοχή των βραγχίων, έτσι ώστε να αποκαλυφθεί η χόνδρινη κάψα. Με κατάλληλες κινήσεις του ψαλιδιού αποσπάστε την οροφή της κάψας, μέχρι να αποκαλυφθεί ο εγκέφαλος. Εντοπίστε με τη βοήθεια του εγχειριδίου τα επιμέρους μέρη του εγκεφάλου. 20
4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Για βιβλιογραφική αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών, σχετικά με την απεικόνιση της εσωτερικής οργάνωσης των Χονδριχθύων, μπορείτε να ανατρέξετε στις παρακάτω πηγές: Boue, H., Chanton, R. (1966). Zoologie II. Protocordes et Vertebres, 2eme Edition, Doin, Paris, 636 p. Chapman, G., Barker, W.B. (1968). Zoology for Intermediate Students. Longmans, London, 744 p. Hegner, R.W. (1950). College zoology. 5 th ed. MacMillan co., New York, 817 p. Storer, T.I., Usinger, R.L. (1965). General Zoology 4 th ed., McGraw-Hill, New York, 741 p. Οικονομίδης, Π.Σ. (1997). Ζωολογία ΙΙ, Πρωτοχορδωτά και Ιχθύες, τεύχος 1 ο, Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Α.Π.Θ. 21