ΤΙΤΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ 5.3 «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΩΝ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΖΩΟΠΛΑΓΚΤΟΥ»

YΠOYPΓEIO ΠAΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Γ.Γ.Ε.Τ. ΕΣΠΑ 2007-2013 ΔΡΑΣΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ «Αναπτυξιακές προτάσεις ερευνητικών φορέων- ΚΡΗΠΙΣ» ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Ανάπτυξη συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης λεκανης απορροής και της συνδεόμενης παράκτιας και θαλάσσιας ζώνης ΤΙΤΛΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ 5.3 «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΩΝ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗΣ ΤΟΥ ΖΩΟΠΛΑΓΚΤΟΥ» 2015

Οι βιβλιογραφικές αναφορές στις εργασίες της παρούσας έκθεσης παρακαλούμε να γίνονται σύμφωνα με τον ακόλουθο τρόπο: Κουτσοδήμου Μ., Ασημακοπούλου Γ., Ζούλιας Θ., Παυλίδου Α. και Ζερβουδάκη Σ., 2015.. ΚΡΗΠΙΣ-ΙΘΑΒΙΠΕΥ, 25 σελ. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 1.1. Αντικείμενο και σκοπός της παρούσας μελέτης... 4 1.2. Ομάδα έργου... 5 1.3. Εισαγωγικά στοιχεία... 5 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 6 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ... 10 4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 24 3

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Αντικείμενο και σκοπός της παρούσας μελέτης Η παρούσα τεχνική έκθεση συμπεριλαμβάνεται στην ενότητα εργασίας 5 με τίτλο «Παρακολούθηση των μεταβολών στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή, σε συνάρτηση με τις μεταβολές των ποτάμιων εκροών» και αποτελεί το παραδοτέο Π5.3 με τίτλο «Ανάπτυξη προβλεπτικών μοντέλων κατανομής του ζωοπλαγκτού». Στην εν λόγω έκθεση παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των εργασιών για την περίοδο Νοέμβριος 2014 έως Οκτώβριος 2015 του προγράμματος «ΚΡΗΠΙΣ: Ανάπτυξη συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης λεκάνης απορροής και της συνδεόμενης παράκτιας και θαλάσσιας ζώνης"» που εκπονήθηκε από το Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων (ΙΘΑΒΙΠΕΥ) του ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ (ΕΛΚΕΘΕ). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πραγματοποιήθηκε παρακολούθηση των φυσικών, χημικών και βιολογικών παραμέτρων της υδάτινης στήλης. Για την πραγματοποίηση των μετρήσεων και τη συλλογή δειγμάτων πραγματοποιήθηκαν συνολικά έντεκα πλόες. Η εποχιακή κατανομή του μεσοζωοπλαγκτού στον Μαλιακό κόλπο εξετάστηκε για να διαπιστωθεί αν η αύξηση της βιομάζας του φυτοπλαγκτού και της παραγωγικότητας έχει αντίκτυπο στην βιομάζα και τη σύνθεση του μεσοζωοπλαγκτού. Δεδομένα αλατότητας, θερμοκρασίας, ανόργανων θρεπτικών αλάτων, χλωροφύλλης α ως δείκτη της βιομάζας του φυτοπλαγκτού, πρωτογενούς φυτοπλαγκτονικής παραγωγής και μεσοζωοπλαγκτού συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια ενός έτους σε τέσσερις σταθμούς που αντιπροσωπεύουν περιοχές με διαφορετικές πιέσεις τόσο φυσικές (Σπερχειός ποταμός) όσο και ανθρωπογενείς (ιχθυο-μυδοκαλλιέργειες). 4

1.2. Ομάδα έργου ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΗΣ Μ. Κουτσοδήμου- ΙΘΑΒΙΠΕΥ Γ. Ασημακοπούλου- ΙΩ Θ. Ζούλιας-ΙΩ Α. Παυλίδου-ΙΩ Σ. Ζερβουδάκη-ΙΩ 1.3. Εισαγωγικά στοιχεία Η διαδοχή των πληθυσμών των διαφορετικών ομάδων του ζωοπλαγκτού και η ιστορία της ζωής τους εξαρτάται από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Οι παράκτιες περιοχές καθώς τα εκβολικά συστήματα είναι αρκετά μεταβλητά οικοσυστήματα, όπου αλλαγές στη κυκλοφορία του νερού και οι αλληλοεπιδράσεις της ξηράς και της θάλασσας επηρεάζουν σημαντικά την κατανομή του ζωοπλαγκτού. Επομένως, τέτοιες περιοχές είναι αρκετά δυναμικά συστήματα υψηλής παραγωγικότητας και το πλαγκτόν παρουσιάζει ποικιλία στη σύνθεση και στην αφθονία του. Τα οικοσυστήματα αυτά έχει βρεθεί ότι συνεισφέρουν με το 29% της παγκόσμιας θαλάσσιας πρωτογενούς παραγωγής (Longhurst 1995). Πολλές μελέτες έχουν δείξει την εποχική κατανομή των κυρίαρχων ειδών των Κωπηπόδων σε εκβολικά συστήματα (Collins and Williams 1982, Bradley 1991). Πολλές μελέτες έχουν τονίσει τη σημασία των τροφικών σχέσεων μεταξύ φυτοπλαγκτού και ζωοπλαγκτού στα παράκτια και εκβολικά οικοσυστήματα (Viitasalo et al. 1995, Tan et al. 2004, Ζervoudaki et al. 2009). Αύξηση των θρεπτικών ουσιών ενισχύουν την παραγωγικότητα του φυτοπλαγκτού και ιδιαίτερα τα αποθέματα των μεγάλου μεγέθους φυτοπλαγκτονικών κυττάρων (Rosenberg et al. 1990, Breitburg et al. 1999). Αυτη η αλλάγη μπορεί να μεταβάλλει τις συνθήκες για τη διατροφή των Κωπηπόδων (Bautista and Harris 1992 Nejstgaard et al. 1995, Hansen et al. 2000). Επιπλέον, η αύξηση των θρεπτικών ουσιών μπορεί να προκαλέσει αλλαγές στον λόγου Ν:Ρ με συνέπεια αλλάγες στην ποιτική σύσταση των φυτοπλαγκτονικών κυττάρων και κατ επέκταση μεταβολές στην ποικιλότητα και τη διαδοχή των ειδών ζωοπλαγκτού (Park and Marshall 2000). Αν και η απόκριση του φυτοπλαγκτού στην εισαγωγή 5

αυξημένης συγκέντρωσης θρεπτικών συστατικών στο θαλάσσιο παράκτιο οικοσύστημα περιοχών είναι γενικά καλά μελετημένη, η επακόλουθη ανταπόκριση του ζωοπλαγκτού είναι ελάχιστα γνωστή (Ζervoudaki et al. 2009). Η εποχιακή κατανομή του μεσοζωοπλαγκτού στον Μαλιακό κόλπο εξετάστηκε για να διαπιστωθεί αν η αύξηση της βιομάζας του φυτοπλαγκτού και της παραγωγικότητας έχει αντίκτυπο στην βιομάζα και τη σύνθεση του μεσοζωοπλαγκτού. Δεδομένα αλατότητας, θερμοκρασίας, ανόργανων θρεπτικών αλάτων, χλωροφύλλης α ως δείκτη της βιομάζας του φυτοπλαγκτού, πρωτογενούς φυτοπλαγκτονικής παραγωγής και μεσοζωοπλαγκτού συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια ενός έτους σε τέσσερις σταθμούς που αντιπροσωπεύουν περιοχές με διαφορετικές πιέσεις τόσο φυσικές (Σπερχειός ποταμός) όσο και ανθρωπογενείς (ιχθυο-μυδοκαλλιέργειες). 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στην παρούσα Έκθεση παρουσιάζονται τα αποτελέσματα των εργασιών για την περίοδο Νοέμβριος 2014 έως Οκτώβριος 2015 του προγράμματος «ΚΡΗΠΙΣ: Ανάπτυξη συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης λεκάνης απορροής και της συνδεόμενης παράκτιας και θαλάσσιας ζώνης"» που εκπονήθηκε από το Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων (ΙΘΑΒΙΠΕΥ) του ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ (ΕΛΚΕΘΕ). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πραγματοποιήθηκε παρακολούθηση των φυσικών, χημικών και βιολογικών παραμέτρων της υδάτινης στήλης. Για την πραγματοποίηση των μετρήσεων και τη συλλογή δειγμάτων πραγματοποιήθηκαν συνολικά έντεκα πλόες (Πίνακας 1). Η συλλογή δειγμάτων στην υδάτινη στήλη έγινε σε τέσσερις υδρογραφικούς σταθμούς Μ4, Μ5, Μ6 και Μ7 βάθους 20 m περίπου, ενώ η αντιστοιχία αυτών με τους σταθμούς των άλλων δραστηριοτήτων που έγιναν στο πλαισιο του ερευνητικού προγράμματος φαίνονται στην Εικόνα 1. Τα βάθη δειγματοληψίας ήταν τα 2 m, 10 m καθώς και στα 1-2 m από τον πυθμένα. Στους περισσότερους πλόες πραγματοποιήθηκαν δειγματοληψίες για τις εξής παραμέτρους: θρεπτικά άλατα, χλωροφύλλη, βιοκοινωνίες φυτοπλαγκτού/μικροζωοπλαγκτού (παρουσιάζονται αποτελέσματα για τις πρώτες τέσσερις παραμέτρους) και μεσοζωοπλαγκτού. Παράλληλα έγιναν μετρήσεις των φυσικών παραμέτρων (θερμοκρασία, αλατότητα) ενώ στους 6

πλόες του Απριλίου 2015 και Σεπτεμβρίου 2015 έγινε επιπλέον εκτίμηση της φυτοπλαγκτονικής παραγωγής. Μ6 Μ7 Μ4 Μ5 Εικόνα 1: Χάρτης σταθμών δειγματοληψίας Πίνακας 1: Ημερομηνίες δειγματοληψιών και εξεταζόμενες παράμετροι στους εξεταζόμενους σταθμούς του Μαλιακού Κόλπου. Ημερομηνίες Θερμοκρασία Αλατότητα Χλωροφύλλη Φυτοπλαγκτόν/ Μικροζωοπλαγκτόν Μεσοζωοπλαγκτόν Πρωτογενής Παραγωγή 13.11.2014 + + + 11.12.2014 + + + 14.1.2015 + + + 27.2.2015 + + + + + 30.3.2015 + + + + + 27.4.2015 + + + + + + 22.5.2015 + + + + + 23.6.2015 + + + + + 31.7.2015 + + + + + 7

14.9.2015 + + + + + + 29.10.2015 + + + + + Υδρολογικές Παράμετροι: Η συλλογή των υδρολογικών χαρακτηριστικών, θερμοκρασίας και αλατότητας, έγινε με την πόντιση του αυτογραφικού οργάνου CTD (Conductivity, Tempereture, Depth) τύπου SBE-9 της Sea Bird Electronics το οποίο παρέχει συνεχή καταγραφή των παραπάνω χαρακτηριστικών του νερού από την επιφάνεια μέχρι τον πυθμένα. Η θερμοκρασία αναφέρεται σε βαθμούς Κελσίου ( ο C ) και η αλατότητα σε επί τοίς χιλίοις ( ) περιεκτικότητα σε αλάτι. Θρεπτικά άλατα: Τα δείγματα για την ανάλυση των νιτρικών, νιτρωδών και αμμωνιακών αλάτων συλλέχθηκαν σε γυάλινα φιαλίδια, ενώ τα δείγματα για την ανάλυση των πυριτικών και φωσφορικών αλάτων σε φιαλίδια από πολυπροπυλένιο. Τα φιαλίδια ήταν προκατεργασμένα με διάλυμα HCl. Τα δείγματα για την ανάλυση των νιτρικών, νιτρωδών και αμμωνιακών αλάτων καταψύχθηκαν ως την ανάλυση. Οι αναλύσεις για τον προσδιορισμό των θρεπτικών αλάτων έγιναν στη διαπιστευμένη κατά ISO 17025 εργαστηριακή μονάδα θρεπτικών αλάτων του βιογεωχημικού εργαστηρίου του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Τα νιτρικά, νιτρώδη και πυριτικά άλατα προσδιορίστηκαν με αυτόματο αναλυτή θρεπτικών αλάτων BRAN + LUEBBE autoanalyzer III, σύμφωνα με πρότυπες μεθόδους (Mullin and Rilley 1955 για τα πυριτικά, Strickland and Parsons 1968 για νιτρώδη νιτρικά). Τα αμμωνιακά και φωσφορικά άλατα προσδιορίστηκαν με φασματοφωτόμετρο Perkin-Elmer UV/VIS (Lambda 25Lambda), σύμφωνα με πρότυπες μέθοδους ανάλυσης (Murphy and Riley 1962 για τα φωσφορικά και Κoroleff 1970 για τα αμμωνιακά). Τα όρια ποσοτικοποίησης των μεθόδων είναι 0.045 μμ για τα νιτρώδη άλατα, 0.126 μμ για το άθροισμα νιτρικών και νιτρωδών αλάτων, 0.102 μμ για τα αμμωνιακά άλατα και 0.117 μμ για τα πυριτικά άλατα. Χλωροφύλλη α: Για την ανάλυση των χρωστικών του φυτοπλαγκτού έγινε διήθηση ορισμένου όγκου νερού (συνήθως 500 ml) δια μέσου ηθμών 0.2 μm Millipore (polycarbonate). Τον Απρίλιο και Σεπτέμβριο 2015 πραγματοποιήθηκε σε τρείς σταθμούς (Μ4, Μ6 και Μ7) κλασματική διήθηση των δειγμάτων δια μέσου ηθμών 0.2 μm, 2 μm Millipore (polycarbonate), ώστε να υπολογισθεί η συγκέντρωση του φυτοπλαγκτού για το ολικό φυτοπλαγκτόν (0.2 μm), 8

το πικοπλαγκτόν (0.2-2 μm) και το νανοπλαγκτόν (>2 μm). Οι ηθμοί διατηρήθηκαν σε ξηρό περιβάλλον στο σκοτάδι σε θερμοκρασία -15 ο C. Ο προσδιορισμός της συγκέντρωσης της χλωροφύλλης α έγινε με φθορισίμετρο TURNER TD700 σύμφωνα με τη μέθοδο Holm-Hansen et al. (1965). Πρωτογενής Παραγωγή: Τον Απρίλιο και Σεπτέμβριο 2015 πραγματοποιήθηκαν πείραματα in situ μέτρησης της πρωτογενούς παραγωγής σε τρείς σταθμούς του Μαλιακού κόλπου (Μ4, Μ6 και Μ7). Οι ρυθμοί πρόσληψης του άνθρακα από το φυτοπλαγκτόν μετρήθηκαν σύμφωνα με την μέθοδο Steeman Nielsen (1952) στους σταθμούς Μ4, Μ6 και Μ7. Θαλασσινό νερό από το βάθος των 2 m διανεμήθηκε σε διαφανείς φιάλες (polycarbonate) των 150ml (3 φωτεινές και 1 σκοτεινή ως μάρτυρας). Κάθε μία από τις φιάλες εμβολιάσθηκε με 5 μci 14 C-NaHCO3 και τοποθετήθηκε στο νερό, ώστε να επωασθεί σε φυσικές συνθήκες επί 2 ώρες. Κατόπιν τα δείγματα διηθήθηκαν δια μέσου ηθμών 0.2 μm, 2 μm Millipore (polycarbonate), ώστε οι ρυθμοί πρωτογενούς παραγωγής να υπολογισθούν για το ολικό φυτοπλακγκτό (0.2μm), το πικοπλαγκτόν (0.2-2μm) και το νανοπλαγκτόν (>2μm). Οι ηθμοί τοποθετήθηκαν σε ειδικά φιαλίδια σπινθηρισμού, ο δε ανόργανος μη προσληφθείς 14 C απομακρύνθηκε από τους ηθμούς με την προσθήκη 1 ml 0.5 Ν ΗCl. Τέλος προστέθηκαν 10 ml υγρού σπινθηρισμού και τα δείγματα μετρήθηκαν στο εργαστήριο σε μετρητή β- ακτινοβολίας (μετρητής υγρού σπινθηρισμού BECKMAN LS6500). Mεσοζωοπλαγκτόν: Η συλλογή των δειγμάτων έγινε με κάθετη σύρση πλαγκτονικού δικτύου, τύπου WP-2 (UNESCO 1968) με άνοιγμα ματιού 200 μm σε βάθος 0-20 m. Μετά από κάθε σύρση τo δίχτυ πλύθηκε προσεκτικά με θαλασσινό νερό και το περιεχομένο κάθε συλλεκτήρα μονιμοποιήθηκε αμέσως με διάλυμα θαλασσινού νερού και ουδετεροποιημένης με βόρακα φορμαλδεΰδης 4%. Συνολικά συλλέχθηκαν 44 δείγματα μεσοζωοπλαγκτού (έχουν αναλυθεί και παρουσιάζονται 40 από αυτά). Στο δείγμα έγινε εκτίμηση της αφθονίας (αριθμός ατόμων ανά κυβικό μέτρο θαλασσινού νερού) και της σύνθεσης (σε ομάδες και είδη). Η καταμέτρηση των ατόμων του μεσοζωοπλαγκτού και ο διαχωρισμός τους σε ομάδες και είδη (ποιοτική ανάλυση) πραγματοποιήθηκε με στερεοσκόπιο τύπου SΖX12 (Olympus). Η ποσοτική ανάλυση εκφράστηκε ως αφθονία της κάθε ομάδας και του κάθε είδους, που αποδίδει τον αριθμό των ατόμων ανά m 3 θαλασσινού νερού (άτομα m -3 ). 9

3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ Υδρολογικές Παράμετροι: Σε όλους τους σταθμούς δειγματοληψίας οι ελάχιστες θερμοκρασίες σημειώθηκαν τον Φεβρουάριο ενώ οι μέγιστες τον Ιούλιο. Σε όλους τους σταθμούς οι μέγιστες τιμές καταγράφηκαν στην επιφάνεια (Μ428.1 o C, Μ5 28.4 o C, Μ6 29.0 o C και Μ7 28.8 o C ). Οι ελάχιστες τιμές σε τρείς σταθμούς καταγράφηκαν στην επιφάνεια (Μ4 11.7 o C, Μ5 11.6 o C και Μ7 11.6 o C) ενώ στο σταθμό Μ6 η ελάχιστη θερμοκρασία καταγράφηκε σε βάθος 6m (11.6 oc). Μεταξύ των σταθμών δειγματοληψίας παρατηρήθηκε σχετική ομοιομορφία, τόσο στα θερμοκρασιακά πρότυπα όσο και στις τιμές (Εικόνα 2). Το θερμοκλινές εμφανίζεται εντονότερα τους μήνες Απρίλιο, Μάιο, Ιούνιο και Ιούλιο με τις θερμότερες υδάτινες μάζες στην επιφάνεια και τις ψυχρότερες σταδιακά από τα 5m και βαθύτερα. Τον Οκτώβριο η εικόνα αυτή φάνηκε να αντιστρέφεται, με τις χαμηλότερες θερμοκρασίες στην επιφάνεια και τις υψηλότερες προς τον πυθμένα. Πριν από τη σταθεροποίηση της εικόνας του εαρινού-θερινού θερμοκλινούς, η στήλη του νερού φάνηκε θερμοκρασιακά ομογενοποιημένη (Φεβρουάριος και Μάρτιος). Το ίδιο φαινόμενο σημειώθηκε το Σεπτέμβριο, δηλαδή ακριβώς πριν τη σταθεροποίηση της χειμερινής στρωμάτωσης που φαίνεται ήδη από τον Οκτώβριο. 10

Εικόνα 2: Κατακόρυφες κατανομές της θερμοκρασίας ( ο C) στους εξεταζόμενους σταθμούς του Μαλιακού κόλπου την περίοδο από Φεβρουάριος 2015 έως Οκτώβριο 2015. Οι ελάχιστες τιμές Αλατότητας σημειώθηκαν σε όλους τους σταθμούς δειγματοληψίας τον Απρίλιο και κυμάνθηκαν από 34.2 στο σταθμό Μ7 έως 34.8 στο σταθμό Μ6 (Εικόνα 3). Οι τόσο χαμηλές τιμές θα μπορούσαν πιθανώς να αποδοθούν στο γεγονός ότι αυτή την περίοδο (Απρίλιος), λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας υγροποιούναι οι όγκοι χιονιού των παρακείμενων βουνών και είναι ιδιαίτερα αυξημένες οι εκροές γλυκού νερού από τον Σπερχειό ποταμό αλλά κι από μικρότερους παραπόταμους που εκβάλλουν στον Μαλιακό κόλπο. Οι μέγιστες τιμές σημειώθηκαν επίσης σε όλους τους σταθμούς δειγματοληψίας, τον Ιούλιο. Μια πιθανή εξήγηση του φαινομένου θα μπορούσε να αποδοθεί στις υψηλές θερμοκρασίες αυτής της περιόδου και άρα σε έντονα φαινόμενα εξάτμισης- σε συνδυασμό με τις χαμηλότερες εισροές γλυκού νερού το νερό του Σπερχειού ποταμού φτάνει μειωμένο στις εκβολές, καθώς χρησιμοποιείται για την άρδρευση των παρακείμενων εκτάσεων τους θερινούς μήνες. Οι καταγραφές έδειξαν σχηματισμό αλοκλινούς από το Φεβρουάριο έως και τον Ιούλιο, με χαμηλές τιμές αλατότητας στα επιφανειακά στρώματα και αυξημένες στα βαθύτερα. 11

Το Σεπτέμβριο σε όλους τους σταθμούς η στήλη του νερού φαίνεται ομογενοποιημένη, ως προς την αλατότητα. Τον Οκτώβριο φαίνεται να διαμορφώνεται πάλι εικόνα στρωμάτωσης. Οι σταθμοί Μ5 και Μ4 (προς το εξωτερικό του Μαλιακού κόλπου) παρουσιάζουν πιο έντονη εικόνα αλοκλινούς σε σχέση με τους Μ7 και Μ6 (εκβολές). Εικόνα 3: Κατακόρυφη κατανομή της αλατότητας στους εξεταζόμενους σταθμούς του Μαλιακού κόλπου την περίοδο Φεβρουάριος 2015 ως Οκτώβριος 2015. Θρεπτικά άλατα: Στην Εικόνα 4 παρουσιάζεται η χρονική διακύμανση των μέσων ολοκληρωμένων τιμών των θρεπτικών αλάτων στους 4 σταθμούς δειγματοληψίας για την περίοδο Νοεμβρίου 2014 -Οκτώβριου 2015. Οι συγκεντρώσεις των φωσφορικών αλάτων ήταν σχετικά χαμηλές σχεδόν σε ολόκληρη τη διάρκεια του έτους, με εξαίρεση τις υψηλές συγκεντρώσεις που προσδιορίστηκαν τον Δεκέμβριο 2014 στο σταθμό Μ7. Οι συγκεντρώσεις των νιτρικών αλάτων ήταν υψηλότερες από Δεκέμβριο 2014 έως Μάιο 2015 στους σταθμούς Μ5 και Μ6 γεγονός που σχετίζεται με την εποχιακή διακύμανση του φυτοπλαγκτού, ενώ στην συνέχεια παρατηρείται μείωση λόγω 12

κατανάλωσης τους από τους φυτοπλαγκτονικούς οργανισμούς. Οι συγκεντρώσεις των νιτρωδών αλάτων κυμάνθηκαν σε χαμηλά επίπεδα και ακολούθησαν την χρονική διακύμανση των νιτρικών αλάτων. Υψηλότερες συγκεντρώσεις αμμωνιακών προσδιορίστηκαν στον σταθμό Μ6 και Μ7 τον Δεκέμβριο 2014. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλους τους σταθμούς οι συγκεντρώσεις των αμμωνιακών αλάτων παρέμειναν σε σχετικά υψηλά επίπεδα σχεδόν όλους τους μήνες, με εξαίρεση τη καλοκαιρινή περίοδο όπου καταγράφτηκαν σχετικά πιο χαμηλές. στ. Μ4 στ. Μ5 στ. Μ6 στ. Μ7 Εικόνα 4: Διακυμάνσεις των μέσων ολοκληρωμένων συγκεντρώσεων (μmol) των θρεπτικών αλάτων (νιτρωδών [ΝΟ2], νιτρικών [ΝΟ3], φωσφορικών [PO4], αμμωνιακών [ΝΗ4] και του λόγου Ν:Ρ στους σταθμούς του Μαλιακού Κόλπου από Νοέμβριο 2014 έως Οκτώβριο 2015. 13

Με βάση τις τιμές των φωσφορικών, νιτρικών και αμμωνιακών αλάτων και την κλίμακα τροφικής κατάστασης η οποία εφαρμόζεται για την παράκτια ζώνη του Ελλαδικού χώρου (Καρύδης 1999), χαρακτηρίζονται οι σταθμοί ως ολιγότροφοι, κατώτεροι μεσότροφοι, ανώτεροι μεσότροφοι και εύτροφοι. Οι κλίμακες τροφικής κατάστασης και ο χαρακτηρισμός κάθε περιοχής παρουσιάζονται στον Πίνακας 2. Πίνακας 2: Κλίμακες τροφικής κατάστασης με βάση των τιμών των θρεπτικών αλάτων και χαρακτηρισμός κάθε περιοχής. Θρεπτικά Χαρακτηρισμός/Κλίμακες Τροφικής Κατάστασης Ολιγότροφη Κατώτερη Μεσότροφη Ανώτερη μεσότροφη Εύτροφη PO 4 3- <0.07μΜ 0.07-0.14μM 0.14-0.68μM >0.68μM NO 3 - <0.62μM 0.62-0.65μM 0.65-1.19 >1.19 μm NH 4 + <0.55μΜ 0.55-1.05μM 1.05-2.20 >2.20 μm Με βάση τις μέσες ολοκληρωμένες τιμές που υπολογίστηκαν για κάθε σταθμό σε όλες τις δειγματοληψίες, φαίνεται ότι: για τα φωσφορικά άλατα οι σταθμοί του Μαλιακού κόλπου χαρακτηρίζονται ως μεσότροφοι. Για τα νιτρικά άλατα η περιοχή χαρακτηρίζεται από μεσότροφη έως εύτροφη, ενώ για τα αμμωνιακά άλατα η μελετούμενη περιοχή διαφοροποιείται σημαντικά και χαρακτηρίζεται από ολιγότροφη έως και εύτροφη. Παρόμοιες συγκεντρώσεις θρεπτικών καταγράφηκαν σε αντίστοιχες μελέτες του Σαρωνικού (Siokou- Frangou et al. 2002) και του κόλπου της Ελευσίνας (Παυλίδου κ.α 2015). Χλωροφύλλη α: Στην Εικόνα 5 παρουσιάζονται οι συγκεντρώσεις της χλωροφύλλης για την περίοδο Νοεμβρίου 2014 έως Οκτώβριου 2015. Η ελάχιστη συγκέντρωση στον Μαλιακό κόλπο καταγράφηκε στον σταθμό Μ4 (0.306 mg m -3 ) τον Ιούλιο 2015, ενώ η μεγίστη επίσης στον ίδιο σταθμό (2.340 mg m -3 ) τον Ιανουάριο 2015. Είναι εμφανές ότι το μεγαλύτερο απόθεμα φυτοπλαγκτού παρατηρείται τη χειμερινή περίοδο που φαίνεται να σχετίζεται με την μεγάλη παροχή των θρεπτικών από τον Σπερχειό ποταμό (Νοέμβριος 2014 έως Ιανουάριος 2015). Υψηλές τιμές χλωροφύλλης παρατηρήθηκαν και κατά την εαρινή περίοδο (Μάρτιο, Απρίλιο) σε όλους τους σταθμούς που συμπίπτει με την εαρινή άνθιση του φυτοπλαγκτού. Αντίθετα, οι μικρότερες συγκεντρώσεις καταγράφονται τη καλοκαιρινή περίοδο (Ιούλιος, Σεπτέμβριος 2015). 14

Σε σχέση με την εφαρμογή της Οδηγίας για τα Ύδατα και σύμφωνα με τα αποτελέσματα της άσκησης διαβαθμονόμησης για τη Μεσόγειο, σχετικά με τις συγκεντρώσεις χλωροφύλλης α που χαρακτηρίζουν την κατάσταση ποιότητας του θαλασσίου ύδατος της ανατολικής Μεσογείου και τη συσχέτιση αυτών με τις συγκεντρώσεις χλωροφύλλης α για τα διάφορα τροφικά επίπεδα προέκυψε ο Πίνακας 3. Σύμφωνα με τις μετρήσεις της χλωροφύλλης α στους εξεταζόμενους σταθμούς για την περίοδο των δειγματοληψιών, η περιοχή μπορεί να χαρακτηρισθεί από μεσότροφη έως φτωχή. στ. Μ4 στ. Μ5 στ. Μ6 στ. Μ7 Εικόνα 5: Διακυμάνσεις των μέσων ολοκληρωμένων συγκεντρώσεων της χλωροφύλλης α (mgm -3 ) στους σταθμούς του Μαλιακού Κόλπου από Νοέμβριο 2014 έως Οκτώβριο 2015. 15

Πίνακας 3: Συσχέτιση κλίμακας ευτροφισμού (σύμφωνα με Καρύδη 1999 και Pagou et al. 2002) και οικολογικής ποιότητας της WFD (σύμφωνα με Simboura et al. 2005). Κλίμακα Ευτροφισμού Χλωροφύλλη α (μg l -1 ) Κατάσταση Οικολογικής Ποιότητας (WFD) Ολιγότροφο <0.1 Υψηλή Κατώτερο Μεσότροφο-1 0.1-0.4 Κατώτερο Μεσότροφο-2 0.4-0.6 Καλή Μέτρια Ανώτερο Μεσότροφο 0.6-2.21 Φτωχή Εύτροφο >2.21 Κακή Επιπλέον, για την αξιολόγηση της κατάστασης του ευτροφισμού, χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης ευτροφισμού (ΕΙ) (Primpas et al. 2010) συνδυάζοντας τις συγκεντρώσεις των θρεπτικών ουσιών (φωσφορικά, νιτρικά, νιτρώδη, αμμωνία) και της χλωροφύλλη α σε έναν ενιαίο τύπο που καθιστά μία κλίμακα με πέντε επίπεδα σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Οδηγίας για τα Ύδατα (Water Framework Directive, WFD, 2000/60/EC). στ. M4 Poor στ. M5 Poor Moderate Moderate Good Good στ. M6 Poor στ. M7 Poor Moderate Moderate Good Good 16

Εικόνα 6: Διακυμάνσεις των τιμών του ευτροφικού δείκτη (Eutrophication index, EI) και ταξινόμηση σε καλή, μέτρια και καλή οικολογική κατάσταση στον Μαλιακό Κόλπο τη περίοδο Νοεμβρίου 2014- Οκτωβρίου 2015. Σύμφωνα με τους Primpas et al. 2010, ολιγότροφο χαρακτηρίζεται ένα σύστημα με δείκτη ευτροφισμού που κυμαίνεται από 0.04 έως 0.38, μεσότροφο με ΕΙ (0.37-0.87) και εύτροφο με ΕΙ (0.83-1.51). Με συνδυασμό των παραπάνω παραμέτρων (θρεπτικών και χλωροφύλλης α) η περιοχή μελέτης μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μεσότροφη με μέτρια έως φτωχή οικολογική κατάσταση την περίοδο Νοεμβρίου 2014 -Οκτωβρίου 2015 (Εικόνα 6). Παρόμοιες τιμές του δείκτη ευτροφισμού (Ε.Ι) παρατηρήθηκαν και στον κόλπο της Ελευσίνας, πριν και μετά τη λειτουργία του ΚΕΛ-Θριασίου (Pavlidou and Assimakopoulou 2014). Ολική Χλωροφύλλη και συγκέντρωση αυτότροφου πικο- και νάνο-μικροπλαγκτού: Στην Εικόνα 7Α, Γ παρουσιάζονται οι μέσες ολοκληρωμένες τιμές των συγκεντρώσεων της ολικής χλωροφύλλης α και της χλωροφύλλης που αντιπροσωπεύουν το αυτότροφο πικοπλαγκτόν (0.2-2.0 μm) και το νανοπλαγκτόν (>2μm). Η μέγιστη μέση ολοκληρωμένη στην κολώνα του νερού τιμή παρατηρήθηκε τον Απρίλιο 2015 στο σταθμό Μ6 (1.402mg m -3 ) και η ελάχιστη το Σεπτέμβριο 2015 στο σταθμό Μ4 (0.492mg m -3 ). Όταν συγκρίνεται δε η κατανομή των ποσοστών της χλωροφύλλης α του νανο-μικροπλαγκτού (>2μm) προς την ολική χλωροφύλλη α, συμπεραίνεται ότι το νάνο-μικροπλαγκτόν κυριαρχεί κατά τη διάρκεια και των δύο εποχών (Εικόνα 7Β, Δ). Το Σεπτέμβριο 2015 αυξήθηκε η συμμετοχή του νάνο-μικροπλαγκτού ως προς την ολική χλωροφύλλη α (στ. Μ4-87.35%), ενώ τον Απρίλιο τα ποσοστά του πικοπλαγκτού ήταν επίσης αυξημένα (στ. Μ4-67.48%). Απρίλιος 2015 Α Β Σεπτέμβριος 2015 17

Γ Δ Εικόνα 7: Eποχικές διακυμάνσεις των μέσων ολοκληρωμένων τιμών της χλωροφύλλης α (mg m-3) (Α και Γ) και ποσοστό συμμετοχής (%) της χλωροφύλλης που αντιπροσωπεύουν τις συγκεντρώσεις του αυτότροφου φυτοπλαγκτού (Β, Δ) στους σταθμούς Μ4, Μ6, Μ7 τον Απρίλιο και Σεπτέμβριο 2015 στον Μαλιακό κόλπο. Πρωτογενής Παραγωγή: Στην Εικόνα 8 παρουσιάζονται οι κατανομές των συγκεντρώσεων της πρωτογενούς παραγωγής στους σταθμούς Μ4, Μ6, Μ7 τον Απρίλιο και Σεπτέμβριο 2015. Tον Απρίλιο 2015, οι ρυθμοί πρωτογενούς παραγωγής κυμάνθηκαν από 4.82 mgc m -3 h -1 (στ. Μ7) έως 10.84 mgc m -3 h -1 (στ. Μ6) για το ολικό φυτοπλαγκτόν, ενώ στα κύτταρα >2μm (νανο-μικροπλαγκτόν) οι συγκεντρώσεις κυμάνθηκαν από 2.643 mgc m -3 h -1 (στ. Μ4) έως 8.187 mgc m -3 h -1 (στ. Μ6). Οι συγκεντρώσεις που αντιπροσωπεύουν το αυτότροφο πικολαγκτόν (0.2-2.0 μm) κυμάνθηκαν σε χαμηλότερα επίπεδα από 1.675 mgc m -3 h -1 (στ. Μ7) έως 2.768 mgc m -3 h -1 (στ. Μ4) (Εικ. 8Α). Η συμμετοχή του αυτότροφου νανομικροπλαγκτού ως προς την ολική παραγωγή ήταν ιδιαίτερα υψηλή με ποσοστό συμμετοχής 75.53% (στ. Μ6). Αντίστοιχα υψηλή ήταν και η συμμετοχή του πικοπλαγκτού (51.15%, στ. Μ4) (Εικόνα 8Β). Το Σεπτέμβριο 2015, οι ρυθμοί πρωτογενούς παραγωγής κυμάνθηκαν από 1.570 mgc m -3 h -1 (στ. Μ4) έως 4.011 mgc m -3 h -1 (στ. Μ7) (Εικόνα 8Γ). Το νανομικροπλαγκτόν (>2μm) συμμετείχε με ποσοστό 65.20% (στ. Μ7), ενώ το αυτότροφο πικοπλαγκτόν (0.2-2.0 μm) σχεδόν κυριαρχούσε σε δύο σταθμούς (~63 %, -στ. Μ4, Μ6) (Εικόνα 8Δ). 18

Απρίλιος 2015 Α Β Σεπτέμβριος 2015 Γ Δ Εικόνα 8: Eποχικές διακυμάνσεις των μέσων ολοκληρωμένων τιμών των ρυθμών πρωτογενούς παραγωγής (mgc m-3 h-1) (Α και Γ) και ποσοστό συμμετοχής (%) των ρυθμών πρωτογενούς παραγωγής που οφείλονται στο αυτότροφο φυτοπλαγκτόν (Β, Δ) στους σταθμούς Μ4, Μ6, Μ7 τον Απρίλιο και Σεπτέμβριο 2015 στον Μαλιακό κόλπο. Μεσοζωοπλαγκτόν: Στην Εικόνα 9 παρουσιάζεται η Ολική Αφθονία του Μεσοζωοπλαγκτού (άτομα ανά m 3 ) σε μηνιαία βάση καθώς επίσης και οι επιμέρους αφθονίες για κάθε μία από τις Κυρίαρχες Ομάδες, όπως καταγράφηκαν μετά την ανάλυση των δειγμάτων. Οι μέγιστες τιμές αφθονίας καταγράφηκαν το μήνα Μάϊο για όλους τους σταθμούς, από 5124 άτομα ανά m 3 στο σταθμό Μ4 έως 6318 άτομα ανά m 3 στο σταθμό Μ7. Τους χειμερινούς μήνες (Δεκέμβριο Ιανουάριο) η Ολική Αφθονία ήταν μειωμένη σε όλους τους σταθμούς. Η ελάχιστη τιμή καταγράφηκε τον Σεπτέμβριο στο σταθμό Μ7 (μόλις 886 άτομα ανά m 3 ) και θα μπορούσε να συσχετιστεί με την μεγάλη αφθονία των ζωοπλαγκτονοφάγων Κτενοφόρων (Mnemiopsis spp.) στην συγκεκριμένη περιοχή κατά την περίοδο της δειγματοληψίας. Τα Κωπήποδα ήταν εμφανώς η κυρίαρχη ομάδα σε όλους τους σταθμούς δειγματοληψίας. Άλλες ομάδες εμφανίστηκαν σε σημαντικούς αριθμούς τους χειμερινούς 19

μήνες από το Νοέμβριο έως και τον Ιανουάριο (προνύμφες Πολυχαίτων) ενώ άλλες εμφανίστηκαν από τα τέλη του Χειμώνα και ιδιαίτερα την Άνοιξη (Κωπηλάτες, προνύμφες Θυσσανοπόδων). Η παρουσία των Κλαδοκεραιωτών ήταν εμφανής σε όλους τους σταθμούς δειγματοληψίας, με αυξημένες τιμές αφθονίας από την Άνοιξη ως το Φθινόπωρο. Τον Ιούνιο καταγράφηκε μεγάλη αφθονία προνυμφών Κνιδοζώων. Η συγκεκριμένη ομάδα φαίνεται πως είχε σταθερή συμμετοχή στη σύνθεση της βιοκοινωνίας του μεσοζωοπλαγκτού του Μαλιακού Κόλπου. Συχνά κατά τη διάρκεια της δειγματοληψίας παρατηρήθηκαν μακροσκοπικά, πολυάριθμα άτομα ώριμων και μεγάλων σε μέγεθος Κνιδοζώων κυρίως στην περιοχή των σταθμών Μ6 και Μ7. Κατά τους μήνες Μάϊο και Ιούνιο καταγράφηκαν μεγάλοι αριθμοί σε προνύμφες Γαστεροπόδων και Διθύρων, κυρίως στους σταθμούς Μ5 και Μ7. Τέλος, λιγότερο έντονη αλλά όχι αμελητέα ήταν η παρουσία άλλων μεροπλαγκτονικών ομάδων, π.χ προνύμφες Μαλακόστρακων Καρκινοειδών, προνύμφες Δεκαπόδων, αυγά και προνύμφες Ιχθύων. Εικόνα 9: Κατανομή της αφθονίας των κυρίαρχων ομάδων του μεσοζωοπλαγκτού στους τέσσερις σταθμούς του Μαλιακού κόλπου. 20

Oσον αφορά τα κυρίαρχα είδη ζωοπλαγκτού dεν φαίνεται να υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των τεσσάρων σταθμών δειγματοληψίας, σε μηνιαία βάση (Εικόνα 10). Η παρουσία του Κωπηπόδου Paracalanus parvus. καταγράφηκε σε όλους τους σταθμούς και σε όλες τις δειγματοληψίες, με τάση μείωσης κατά τους ανοιξιάτικους και θερινούς μήνες (από τον Απρίλιο έως το Σεπτέμβριο). Το δεύτερο σε αφθονία είδος Κωπηπόδου, ήταν το Acartia clausi με έντονη παρουσία κυρίως κατά την περίοδο από το Φεβρουάριο έως το Μάιο. Τα Κωπήποδα Oithona nana, Oncaea media και Corycaeus spp., φαίνεται να συμμετέχουν στη σύνθεση της βιοκοινωνίας του ζωοπλαγκτού με μεγαλύτερους αριθμούς αφθονίας κυρίως τους χειμερινούς μήνες, ωστόσο καταγράφηκαν καθ όλη την περίοδο των δειγματοληψιών. Αντίθετα τα Κωπήποδα Clausocalanus spp. κυριαρχούσαν και στους τέσσερις σταθμούς δειγματοληψίας μόνο κατά το μήνα Ιούλιο ενώ το υπόλοιπο διάστημα δεν είχαν τόσο έντονη παρουσία. Το Κλαδοκεραιωτό Penillia avirostris αποτέλεσε το κυρίαρχο είδος σε τρείς από τους τέσσερις σταθμούς δειγματοληψίας το μήνα Σεπτέμβριο, ενώ καταγράφηκε σημαντική παρουσία το Νοέμβριο με σημαντική μείωση το Δεκέμβριο. Την Άνοιξη απουσίαζε εντελώς ενώ φαίνεται πως επανήλθε στο οικοσύστημα, από τον Ιούνιο και μετά. 21

Εικόνα 10: Κατανομή της αφθονίας των κυρίαρχων ειδών του μεσοζωοπλαγκτού στους τέσσερις σταθμούς του Μαλιακού κόλπου. Στην παρούσα μελέτη, το ζωοπλαγκτόν παρουσίασε αύξηση στις τιμές της αφθονίας του την περίοδο του Μαίου. Φαίνεται επομένως ότι υπάρχει μια χρονική υστέρηση 1-2 μηνών στην αύξησή του μετά την άνθιση του φυτοπλαγκτού της περιοχής (Μάρτιος-Απρίλιος). Η αύξηση του φυτοπλαγκτού την άνοιξη προμηθεύει με περισσότερη τροφή το ζωοπλαγκτόν με αποτελεσμα αυτό να αυξάνεται μέσω της αύξησης των ρυθμών διατροφής και αναπαραγωγής. Οι τιμές αφθονίας του ζωοπλαγκτού στον Μαλιακό κόλπο είναι συγκρίσιμες με τιμές που έχουν αναφερθεί σε αντίστοιχες παράκτιες περιοχές και κόλπους του ελλαδικού χώρου, όπως ο Θερμαϊκός κόλπος (Siokou-Frangou and Papathanassiou 1991) και ο Εσωτερικός Σαρωνικός (Christou 1998, Siokou-Frangou 1996). Επίσης μπορούν να συγκριθούν με προηγούμενες μελέτες που έχουν γίνει στην περιοχή (Christou et al. 1995). Η σύνθεση της βιοκοινωνίας του ζωοπλαγκτού σε ομάδες και είδη καθως επίσης ο εποχικός κύκλος των ειδών όπως βρέθηκε σε αυτή τη μελέτη είναι παρόμοια με εκείνη άλλων παράκτιων και εκβολικών συστημάτων (Kiørboe and Nielsen 1994, Calbet et al. 2001, Fernadez de Puelles 2003, Vieira et al. 2003, Zervoudaki et al. 2009). 22

Με την ολοκλήρωση του συνόλου των αναλύσεων όλων των παραμέτρων και της συνολικής επεξεργασίας αυτών, θα είμαστε σε θέση να απαντήσουμε στο ερώτημα κατά πόσο οι επιλεγμένες στην αρχική υπόθεση φυσικές και ανθρωπογενείς πιέσεις επηρεάζουν το τροφικό πλέγμα του Μαλιακού κόλπου. 23

4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bautista B, Harris RP (1992) Copepod gut contents, ingestion rates and grazing impact on phytoplankton in relation to size structure of zooplankton and phytoplankton during a spring bloom. Mar Ecol Prog Ser 82: 41-50. Bradley, B.P. (1991) Seasonal succession in Chesapeake Bay. Bulletin of Plankton Society of Japan, Special Volume, 129-131. Βreitburg DL, Sanders JC, Gilmour CC, Hatfield CA, Osman RW, Riedel GF, Seitzinger SP, Sellner KG (1999) Variability in responses to nutrients and trace elements and trasmission of stressor effects through an estuarine food web. Limnology and Oceanography 44: 837-863. Calbet A, Garrido S, Saiz E, Alcaraz M, Duarte CM (2001) Annual zooplankton succession in coastal NW Mediterranean waters, the importance of the smaller size fractions. J Plankton Res 23(3): 319-331. Christou ED (1998) Interannual variability of copepods in a Mediterranean coastal area (Saronikos Gulf, Aegean Sea). J Mar Sys 15: 523-532. Christou, E.D., Pagou, K., Christianidis, S., & Papathanassiou, E. (1995). Temporal and spatial variability of plankton communities in a shallow embayment of the Eastern Mediterraneam. Proceed. 28 th EMBS Biology and Ecology of shallow coastal waters, Olsen & Olsen 3-10. Collins, N.R. and Williams. R. (1982) Zooplankton communities in the Bristol Channel and Severn Estuary. Mar Ecol Prog Ser 9: 1-11. Eppley & Weiler, 1979. The dominance of nanoplankton as an indicator of marine pollution: a critique. Oceanol. Acta. 2: 241-245. Fernadez de Puelles ML, Grás D and Hernádez-León S (2003) Annual cycle of zooplankton biomass, abundance and species composition in the neritic area of the Balearic Sea, Western Mediterranean. Mar Ecol 24(2): 123-139. Hansen BW, Hygum BH, Brozek M, Jensen F, Rey C (2000) Food web interaction in a Calanus finmarchicus dominated pelagic ecosystem-a mesocosm study. J Plankton Res 22: 569-588. Holm-Ηansen Ο., Lorenzen C.J., Hormes, R.N. & J.D.H. Strickland, 1965. Fluorometric determination of chlorophyll. J. Cons. perm. Int. Explor. Mer, 30: 3-15. Kiørboe T and Nielsen TG (1994) Regulation of zooplankton biomass and production in a temperate coastal ecosystem. I. Copepods. Limnol Oceanogr 39 (3):493-507. Koroleff, F., 1970, Revised version of Direct determination of ammonia in natural waters as indophenol blue, Int, Con, Explor, Sea C, M, 1969/ C:9 ICES information on techniques and methods for sea water analysis, Interlab, Rep, No 3, 19-22. Longhurst, A.R. (1995) Seasonal cycles of pelagic production and consumption. Prog Oceanogr 36: 77-167. MED-GIG, 2007. Questionnaire and template for calculation of the comparability of the results of the intercalibration exercise of the Member States Report of MED-GIG to the DG Environment and ECOSTAT. Coordinator: Gianna Casazza (Italy). Επιστημονικός Υπεύθυνος ΕΛΚΕΘΕ: Δρ Ν. Σύμπουρα. Mullin, J,B, & Riley, J.P., 1955, The colorimetric determination of silicate with special reference to sea and natural waters, Anal, Chim, Acta, 12: 162-176. Murphy, J, & Riley, J.P., 1962. A modified single solution method for phosphate in natural waters, Anal, Chim, Acta, 12: 162-176. Nejstgaard, J. C., Bamstedt, U., Bagoien, E. et al. (1995) Algal constraints on copepod grazing growth state, toxicity, cell-size and season as regulating factors. ICES J. Mar. Sci., 52, 347 357. Pagou K., 2008. Eutrophication related monitoring tasks and WFD for coastal waters in Greece. Άρθρο που έχει δημοσιευθεί στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.encora.eu/coastalwiki/ Pagou K., Siokou-Frangou I. & Papathanassiou E., 2002.Nutrients and their ratios in relation to eutrophication and HAB occurence. The case of Eastern Mediterranean coastal waters. Second Workshop on Thresholds of Environmental Sustainability: the case of nutrients, 18-19/06/2002, Brussels, Belgium. 24

Pagou, K., Siokou-Frangou I., Christianidis S., Friligos, N. & Psyllidou-Giouranovits,. R., 1996. Pollution effects on plankton composition and spatial distribution near the sewage outfall of Athens. MAP Technical Reports Series. 96: 1-100. Pavlidou, A. & Assimakopoulou, G., 2014. Eutrophication problems related to sewage discharge in a semienclosed area of the Aegean Sea (East Mediterranean). Geophysical Research Abstracts, Vol. 16, EGU General Assembly 2014, Vienna, Austria. Primpas I., Tsirtsis G., Karydis M., Kokkoris G., 2010. Principal component analysis: Development of a multivariate index for assessing eutrophication according to the European water framework directive. Ecological Indicators 10 (2010) 178 183. Rosenberg, R., Elmgren, R., Fleischer, S. et al. (1990) Marine eutrophication case studies in Sweden. Ambio, 19, 102 108. Simboura N., Panayotidis P., & Papathaasiou E., 2005. A synthesis of the biological quality elements for the implementation of the European Water Framework Directive in the Mediterranean ecoregion: The case of Saronikos Gulf. Ecological Indicators, 5(3): 253-266. Siokou-Frangou et al. 1998; Siokou-Frangou I (ed.), 2002. Monitoring of the Saronikos Gulf ecosystem 2002-2004. Hellenic (National) Center for Marine Research. Technical Report, 98 pp. Siokou-Frangou I., Papathanassiou, E. 1991. Differentiation of zooplankton populations in a polluted area Marine Ecology Progress Series 76 (1): 41-51. Siokou-Frangou, I. (1996). Zooplankton annual cycle in a Mediterranean coastal area. Journal of 22 Plankton Research 18: 203-223. Steeman-Nielsen, 1952. The use of radioactive carbon ( 14 C) for measuring organic production in the sea. J. Cons. Perm. Int. Explor. Mer, 18:117-140 Strickland, J,D,H & Parsons, T.R., 1968. A practical handbook of sea water analysis, Bull, Fish, Res, Bd, Canada, 167:310p. Tan, Y., Huang, L., Chen, Q. et al. (2004) Seasonal variation in zooplankton composition and grazing impact on phytoplankton standing stock in the Pearl River Estuary, China. Cont. Shelf Res., 24, 1949 1968. UNESCO, 1968. Zooplankton sampling. Paris: UNESCO. p 174. Vieira L, Azeiteiro U, Ré P, Pastorinho R, Marques JC, Morgado F (2003) Zooplankton distribution in a temperate estuary (Mondego estuary southern arm: Western Portugal). Acta Oecologica 24 :S163-S173. Viitasalo, M., Vuorinen, I. and Saesmaa, S. (1995) Mesozooplankton dynamics in the northern Baltic sea implications of variations in hydrography and climate. J. Plankton Res., 17, 1857 1878. Zervoudaki, S., T. G. Nielsen, J. Carstensen (2009). Seasonal succession and composition of the zooplankton community along an eutrophication and salinity gradient, exemplified by Danish waters. J. Plankton Res, 31, 12 1475 1492. Ζervoudaki, S. & Siokou-Frangou, Ι. 2004. Zooplankton. In: Monitoring of the Saronikos Gulf ecosystem affected by the Psittalia outfalls. Final Report, NCMR 2004. Καρύδης Μ., 1999. Έκθεση αξιολόγησης του επιπέδου ευτροφισμού σε παράκτιες ελληνικές περιοχές. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Μυτιλήνη, Φεβρουάριος 1999. Παυλίδου Α., Ρουσελάκη Ε. & Ζαχιώτη Π., 2015. Διαλυμένο οξυγόνο και θρεπτικά άλατα στην «Παρακολούθηση οικοσυστήματος του κόλπου Ελευσίνας υπό την επίδραση του κέντρου επεξεργασίας λυμάτων Θριάσιου πεδίου» Δρ. Ζερβουδάκη Σ. (εκδ.), Τελική έκθεση, Αθήνα, Ιανουάριος 2015. 25