ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ-ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Μάθημα: Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου, 2009 Διδάσκων: Καθηγητής Α. Δημητρόπουλος Εργασία της Σοφίας Σμυρνή ΕΝΝΟΜΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ «Καθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει.» Ελληνικό Σύνταγμα, άρθρο 20 1. Αθήνα, Μάιος 2009 Τηλ.: 210-6747409, 6972914625 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. Συντομογραφίες 3 Πηγές... 4 Περίληψη.. 5 Summary.. 6 Εισαγωγή... 7 I. Θεμελιώδες δικονομικό δικαίωμα και η σημασία του 8 ΙΙ. Αντικείμενο, υποκείμενο και περιεχόμενου του δικαιώματος της έννομης προστασίας.. 10 ΙΙΙ. Γενικές μορφές υπό τις οποίες εκδηλώνεται η έννομη προστασία... 11 ΙV. Ειδικές μορφές υπό τις οποίες εκδηλώνεται η έννομη προστασία 12 V. Το άρθρο 20 1 Συντάγματος και το άρθρο 6 1 ΕΣΔΑ 14 VI. Όργανα και φορείς της έννομης προστασίας 15 VII. Περιορισμοί.. 17 VIII. Συμπέρασμα... 18 2
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΔ : Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο ΑΚ : Αστικός Κώδικας ΑΠ : Άρειος Πάγος Βλ. : Βλέπε ΔΕΚ : Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ΔΣΑΠΔ : Διεθνές Σύμφωνο Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων ΕΔΔΑ : Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕισΝΑΚ : Εισαγωγικός Νόμος Αστικού Κώδικα ΕΣΔΑ : Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΚΔΔ : Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας ΚΔιοικΔ : Κώδικας Διοικητικής Δικονομίας ΚΠοινΔ : Κώδικας Ποινικής Δικονομίας ΚΠολΔ : Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας κωδ. : κώδικας ν. δ. : νομοθετικό διάταγμα π. δ. : προεδρικό διάταγμα ΣτΕ : Συμβούλιο της Επικρατείας ΤοΣ: περιοδικό Το Σύνταγμα 3
ΠΗΓΕΣ: Συγγράμματα Π. Δ. Δαγτόγλου «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Β, δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση» Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 2005. Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος «Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Ά» Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα Κομοτηνή 2004. Διαδίκτυο http://el.wikipedia.org http://www.echr.coe.int 4
Περίληψη Κάθε δημοκρατικό κράτος δικαίου έχει υποχρέωση να παρέχει σε κάθε πολίτη του το δικαίωμα της έννομης προστασίας. Το δικαίωμα αυτό δίνει στους πολίτες την αίσθηση ότι ζουν σε μια κοινωνία δικαιοσύνης και ασφάλειας. Το ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 20 1 κατοχυρώνει το δικαίωμα της έννομης προστασίας και το δικαίωμα της δικαστικής ακρόασης. Το Κράτος οφείλει να προστατεύει το δικαίωμα αυτό και ο πολίτης έχει αξιώσεις έναντι του νομοθέτη για ορθούς νόμους που δε θίγουν το δικαίωμα αυτό, έναντι του δικαστή για σωστή δικαστική κρίση των υποθέσεων σε εύλογο χρόνο και έναντι ιδιωτών. Όλοι οι άνθρωποι, και όχι μόνο οι Έλληνες πολίτες, έχουν το δικαίωμα της έννομης προστασίας και το δικαίωμα της δικαστική ακρόασης, το οποίο οφείλουν να ασκούν μη καταχρηστικά και μέσα στο πλαίσιο που καθορίζει ο νόμος. Το δικαίωμα της έννομης προστασίας κατοχυρώνεται επίσης στο άρθρο 6 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. 5
Summary Every democratic state of law has the obligation to provide every citizen with the right of legal protection. This right gives the citizens the sense of living in a society of justice and security. The Hellenic Constitution in the article 20 1 consolidates the right of legal protection and the right to be heard before the court. The state is obliged to protect this right and the citizen claims from the legislator to issue proper laws that do not damage this right, from the judge to judge the cases in a proper way and in reasonable time. The citizen also has this right against other citizens. All humans, and not only Greek citizens, have the right of legal protection and the right to be heard before the court. They should exercise that right not in an abusive way and within the limits determined by law. The right of legal protection is also being consolidated in the article 6 1 of the European Convention of Human Rights. 6
Εισαγωγή Η Ελλάδα, όπως κάθε σύγχρονο δημοκρατικό κράτος, είναι ταυτόχρονα και κράτος δικαίου. Η έννοια του κράτους δικαίου έγκειται στο ότι όλοι υπόκεινται στο νόμο και ενεργούν σύμφωνα με όσα ο νόμος ορίζει και είναι συνυφασμένη με το Σύνταγμα και τα δικαιώματα που αυτό προστατεύει. Για την εξασφάλιση τήρησης των νόμων και την κατοχύρωση του κράτους δικαίου αρμόδια είναι τα δικαστήρια. Οι δικαστικοί λειτουργοί καλούνται να εφαρμόζουν το νόμο σε κάθε υπόθεση και να προστατεύουν τα έννομα δικαιώματα και συμφέροντα των θιγόμενων. Ύψιστος οδηγός και βοηθός τους σε αυτό το καθήκον είναι το Σύνταγμα. Συγκεκριμένα στο άρθρο 20 1 του Συντάγματος κατοχυρώνεται σε όλα τα πρόσωπα το δικαίωμα για παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια. Αντικείμενο της εργασίας αυτής είναι η μερική ανάλυση του άρθρου 20 1 του Συντάγματος και ο συσχετισμός του με ανάλογες διατάξεις του Ευρωπαϊκού Δικαίου. 7
I. Θεμελιώδες δικονομικό δικαίωμα και η σημασία του. 1. Θεμελιώδες δικονομικό δικαίωμα Η διάταξη 20 1 του Συντάγματος δίνει το δικαίωμα για ελεύθερη πρόσβαση στα δικαστήρια. Κατοχυρώνει το θεμελιώδες δικονομικό δικαίωμα της προσφυγής στα δικαστήρια, δηλαδή να μπορεί κανείς να κινεί τη διαδικασία αντικειμενικής απονομής της δικαιοσύνης. Για να γίνει αυτό πρέπει να προϋπάρχουν ουσιαστικά δικαιώματα, τα οποία επιθυμεί να υπερασπιστεί ο προσφεύγων στα δικαστήρια. Το δικαίωμα της έννομης προστασίας κατοχυρώνεται απευθείας στο Σύνταγμα, δεν απαιτείται δηλαδή έκδοση κάποιου νόμου για να τεθεί σε εφαρμογή. Καθορίζεται ωστόσο από τους εκάστοτε ισχύοντες δικονομικούς νόμους, οι οποίοι θέτουν το πλαίσιο και προσδιορίζουν τον τρόπο άσκησης του δικαιώματος αυτού. Όπως ούτε ο νόμος δεν μπορεί να περιορίζει το δικαίωμα της έννομης προστασίας, έτσι δεν μπορούν να περιορίζουν το δικαίωμα αυτό ούτε τα δικαστήρια. Το άρθρο 20 1 του Συντάγματος περιέχει και ερμηνευτική αρχή σύμφωνα με την οποία, τα δικαστήρια ερμηνεύουν τους νόμους κατά τρόπο που να καθιστά δυνατό και όχι να ματαιώνει το δικαστικό έλεγχο της διοίκησης. Σχετική υπήρξε μια υπόθεση αναφορικά με το Συμβούλιο της Επικρατείας που έφτασε ως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Εκεί κρίθηκε ότι από τη στιγμή που η εθνική νομοθεσία επιτρέπει την κατάθεση αιτήσεως ακυρώσεως¹ και σε άλλη δημόσια αρχή, πλην της γραμματείας του Συμβουλίου της Επικρατείας, τα σχετικά σφάλματα κατά τη διαδικασία καταθέσεως, για την οποία ευθύνονται κυρίως δημόσιοι υπάλληλοι, δεν μπορούν να βαρύνουν τον προσφεύγοντα ιδιώτη και ότι η αυστηρή τυπολατρία δεν αρμόζει στη διαδικασία ενός δικαστηρίου, όπως το Συμβούλιο της Επικρατείας, εν όψει του ότι δικάζει σε πρώτο και τελευταίο βαθμό. Το δικονομικό αυτό δικαίωμα περιλαμβάνει και το δικαίωμα του ενδιαφερόμενου να αναπτύξει στο δικαστήριο τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή συμφέροντά του, δηλαδή το δικαίωμα της δικαστικής ακρόασης. Συνεπώς, ερήμην δίκες επιτρέπονται μόνο όταν ο διάδικος είχε γνώση του χρόνου της δίκης και η απουσία του δεν οφείλεται σε ανώτερη βία. Στη διάταξη αυτή του Συντάγματος βρίσκει έρεισμα και η ανάγκη πρόβλεψης της ανακοπής ερημοδικίας, της παρέμβασης και της τριτανακοπής, των οποίων το διαδικαστικών πλαίσιο το ορίζει κατά τα λοιπά ο νομοθέτης. Από το δικαίωμα ανάπτυξης των απόψεων του ενδιαφερόμενου απορρέει και το δικαίωμα παράστασης με δικηγόρο για πιο αποτελεσματική προστασία. 1.Άρθρο 19 2 Κώδικα Π.Δ. 18/198 8
2. Σημασία Η έννομη προστασία περιλαμβάνεται στα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου στο ελληνικό Σύνταγμα υπό το άρθρο 20 1. Το δικαίωμα αυτό έχει τόσο μεγάλη σημασία ώστε ο συντακτικός νομοθέτης να μην το περιλαμβάνει σε εκείνα που μπορούν να ανασταλούν σε περίπτωση που κατάστασης της χώρας σε πολιορκία, βάσει του άρθρου 48 1 του Συντάγματος. 9
ΙΙ. Αντικείμενο, υποκείμενο και περιεχόμενου του δικαιώματος της έννομης προστασίας 1. Αντικείμενο του δικαιώματος της έννομης προστασίας Αντικείμενο του δικαιώματος της έννομης προστασίας είναι δικαιώματα και συμφέροντα του προσφεύγοντος στα δικαστήρια. Τα δικαιώματα που προστατεύονται προέρχονται από όλους τους κλάδους του δικαίου (Αστικό, Ποινικό, Εμπορικό, Διοικητικό, Διεθνές Δίκαιο) και αναλόγως η οικεία νομοθεσία (ΚΠολ, ΚΠοινΔ ή ΚΔιοικΔ κλπ.) ορίζει και τα μέσα της προστασίας. Ως συμφέροντα θεωρούνται μόνο τα έννομα, δηλαδή από το νόμο αναγνωριζόμενα και όχι τα οικονομικά απλώς συμφέροντα ή οι αντανακλάσεις δικαιωμάτων, δηλαδή οι δυσμενείς επιρροές κανόνων δικαίου ή γενικών διοικητικών μέτρων στην υποκειμενική κατάσταση ενός ιδιώτη. 2. Υποκείμενο του δικαιώματος της έννομης προστασίας Δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας από τα δικαστήρια έχει κάθε υποκείμενο του δικαίου, δηλαδή κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο, εφόσον ισχυρίζεται ότι έχουν θιγεί τα δικαιώματα ή συμφέροντά του. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές και τρίτο πρόσωπο, σε σχέση με τους αρχικούς διαδίκους, μπορεί να αξιώσει παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια διαμέσου παρέμβασης ή τριτανακοπής. Το άρθρο 20 1 δε νομιμοποιεί όμως την ενδοστρεφή δίκη, δηλαδή τη δίκη μεταξύ οργάνων που ανήκουν στο ίδιο νομικό πρόσωπο, εκτός όπου το επιτρέπει ο νόμος. 3. Περιεχόμενο του δικαιώματος της έννομης προστασίας Περιεχόμενο του δικαιώματος της έννομης προστασίας είναι η κατοχύρωση ή αποκατάσταση του θιγόμενου δικαιώματος ή συμφέροντος. Η δικαστική προστασία μόνο τότε εκπληρώνει το σκοπό της συνταγματικής της εγγύησης, όταν είναι πλήρης και αποτελεσματική. Πλήρης είναι η έννομη προστασία, πρώτον, όταν δεν υπάρχει διαφορά για την οποία να αποκλείεται η έννομη προστασία. Και, δεύτερον, όταν η έννομη προστασία δεν περιορίζεται απλώς στον έλεγχο της τυπικής νομιμότητας της διοικητικής ενέργειας, αλλά περιλαμβάνει και τον έλεγχο της τήρησης των άκρων ορίων της διακριτικής ευχέρειας της Διοίκησης. Αποτελεσματική είναι η έννομη προστασία, πρώτον, όταν παρέχεται σε χρόνο και κατά τρόπο που πράγματι εξασφαλίζουν την απονομή της δικαιοσύνης. Σε αυτήν την περίπτωση γίνεται λόγος για παροχή έννομης προστασίας σε εύλογο χρόνο. Και, δεύτερον, όταν δεν περιορίζεται στην εκδίκαση της ουσίας της υπόθεσης, αλλά αποτρέπει την επέλευση ανεπανόρθωτης ζημίας στον ασκούντα το ένδικο βοήθημα. 10
ΙΙΙ. Γενικές μορφές υπό τις οποίες εκδηλώνεται η έννομη προστασία. Με τον όρο έννομη προστασία προσδιορίζεται κυρίως η δικαστική προστασία, η οποία και εκδηλώνεται υπό τρεις γενικές μορφές: 1. Με έκδοση δικαστικής απόφασης που αναγνωρίζει το δικαίωμα ή καταδικάζει τρίτους σε πράξη ή παράλειψη. Το δικαστήριο καλείται να εκδώσει απόφαση που θα εναρμονίζεται αφενός με τους ουσιαστικούς και δικονομικούς κανόνες δικαίου και αφετέρου με τις κοινώς παραδεδεγμένες αρχές του δικαίου που εξειδικεύουν την αόριστη νομική έννοια της δικαιοσύνης. Όσον αφορά το ιεραρχικά ανώτερο δικαστήριο αυτό καλείται να ελέγξει τη λανθασμένη εξειδίκευση των αόριστων νομικών εννοιών του κανόνα δικαίου, στην οποία προέβη με την απόφασή του το ιεραρχικά κατώτερο δικαστήριο. 2. Με τα μέσα της αναγκαστικής εκτέλεσης για την εφαρμογή της δικαστικής απόφασης. Βάσει παλιότερης νομοθεσίας η αναγκαστική εκτέλεση κατά του ελληνικού δημοσίου προς ικανοποίηση χρηματικών απαιτήσεων 2 απαγορευόταν. Επίσης απαγορευόταν και η κήρυξη προσωρινής εκτέλεσης κατά του δημοσίου και των δήμων ή κοινοτήτων 3. Με τη συνταγματική αναθεώρηση προβλέφθηκε ρητώς στο άρθρο 94 4 εδ. 3 του Συντάγματος ότι «οι δικαστικές αποφάσεις εκτελούνται αναγκαστικά και κατά του δημοσίου, των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, όπως νόμος ορίζει. Ακολούθως εκδόθηκε ο νόμος 3068/2002, ο οποίος προβλέπει γενική ρύθμιση για τη διαδικασία και το αντικείμενο της αναγκαστικής εκτέλεσης κάθε δικαστικής απόφασης εις βάρος των ανωτέρω νομικών προσώπων. 3. Με λήψη μέτρων (προσωρινών ή συντηρητικών ή ασφαλιστικών). Για την εξασφάλιση της αποτελεσματικής άσκησης της έννομης προστασίας είναι συνταγματικώς αναγκαίο είτε να επισυνάπτει ο νόμος στην άσκηση του ένδικου βοηθήματος ανασταλτικό αποτέλεσμα είτε να προβλέπει πλήρη την εξουσία του δικαστηρίου να διατάξει ύστερα από αίτηση του ενδιαφερόμενου την αναστολή. Επίσης συνταγματικώς αναγκαίο είναι να προβλέπει ο νόμος την κατ αρχήν εξουσία του δικαστηρίου να διατάξει τη λήψη προληπτικών ή ασφαλιστικών μέτρων. 2. Άρθρο 8 ν. 2097/1952. Η απαγόρευση είχε επεκταθεί και προς όφελος των δήμων και κοινοτήτων με το ν.δ. 31/1968(Α 281) 3. Άρθρο 909 αρ. 1 ΚΠολΔ 11
ΙV. Ειδικές μορφές υπό τις οποίες εκδηλώνεται η έννομη προστασία. Η έννομη προστασία εκδηλώνεται ειδικά έναντι του νομοθέτη, έναντι του δικαστή και έναντι των ιδιωτών. 1. Έναντι του νομοθέτη: Να μη θεσπίσει νόμο που να παραχωρεί στα δικαστήρια διακριτική ευχέρεια, παρά μόνο κατ εξαίρεση και μόνο αναφορικά με ενδοδικαστικά ζητήματα, όπως π.χ. το άρθρο 341 2 ΚπολΔ που παρέχει στο δικαστή, όταν διατάσει αποδείξεις, ευχέρεια επιλογής ανάμεσα σε περισσότερα εξ ίσου πρόσφορα αποδεικτικά μέσα. Να μην παραχωρήσει με νόμο στα δικαστήρια χώρους ανέλεγκτης κρίσης, παρά μόνο εξαιρετικώς στις περιπτώσεις που η εγγύτητα του δικαστηρίου προς το πραγματικό και αποδεικτικό υλικό της δίκης εγγυάται ορθότερη κρίση σε σχέση με εκείνη που θα παρείχετο σε μια αφηρημένη νομοθετική ρύθμιση. Να μη θεσπίζει νόμο και μάλιστα με αναδρομική ισχύ που να καταργεί ή να θίγει το ουσιαστικό δεδικασμένο και την τελεσιδικία 4. Αυτό επιβάλλει άλλωστε η αρχή της διάκρισης των εξουσιών (άρθρο 26 Συντάγματος). Κατ εξαίρεση μόνο θα μπορούσε να γίνει τούτο δεκτό, εφόσον συντρέχουν λόγοι γενικότερου κοινωνικού συμφέροντος ή δημόσιας τάξης και δεν υπάρχει ειδικό συνταγματικό κώλυμα 5. Να μην κηρύσσει με νόμο άκυρες ή καταργημένες τις δικαστικές αποφάσεις. Το μόνο που μπορεί είναι να προσδίδει σε προϋπάρχοντα περιστατικά έννομες συνέπειες, που δε θα επέρχονταν με το μέχρι τότε ισχύον δίκαιο. Και αυτό διότι με την τελεσίδικη ή αμετάκλητη αναγνώριση του δικαιώματος, αυτό δεν μεταβάλλεται ούτε κατά τη φύση του ούτε κατά τη νομική του θεμελίωση και επομένως μπορεί να υποστεί την ίδια νομοθετική μεταχείριση, όπως και κάθε μη αμφισβητηθέν ή μη τελεσίδικα κριθέν δικαίωμα. 4. Νικ. Σοϊλεντάκη, Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας στη διοικητική δικονομία, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993, σελ. 120 5. Γ. Ράμμου, Εγχειρίδιον, τόμος Α, σελ. 585 12
Να μην κυρώνει με νόμο κανονιστικές πράξεις της Διοίκησης. Η συνήθης αυτή πρακτική με προφανή στόχο να εκφεύγουν οι πράξεις αυτές του δικαστικού ελέγχου είναι αντισυνταγματική διότι περιορίζει το δικαίωμα της έννομης προστασίας. Να μην κυρώνει με νόμο, και δη αναδρομικά, κανονιστικές υπουργικές αποφάσεις, μεταλλάσσοντας τις διοικητικές πράξεις σε νομοθετικές, με συνέπεια, όπως και στην προηγούμενη περίπτωση, να εκφέυγουν τον ακυρωτικό έλεγχο. Με τον τρόπο αυτό καταστρατηγείται το δικαίωμα της έννομης προστασίας κατά τρόπό απαράδεκτο σε κράτος; Δικαίου. 2. Έναντι του δικαστή: Η ισχύουσα έννομη τάξη με το άρθρο 20 1 του Συντάγματος κατοχυρώνει την παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια. Δεν προβλέπει και δεν κατοχυρώνει την παροχή έννομης προστασίας έναντι των δικαστηρίων 6. Υποστηρίζεται πάντως και η γνώμη σύμφωνα με την οποία η αστική ευθύνη του Κράτους (άρθρο 105 ΕισΝΑΚ) περιλαμβάνει και τις παράνομες πράξεις ή παραλείψεις των δικαιοδοτικών οργάνων, μόνο κατά την άσκηση όμως της διοικητικής τους αρμοδιότητας 7. 3. Έναντι του ιδιώτη: Η έννομη προστασία κατοχυρώνεται και έναντι ιδιωτών. Αυτό προκύπτει από το συνδυασμό των διατάξεων 20 1 και 25 1 εδ. 3 του Συντάγματος, όπου αναφέρεται ότι τα δικαιώματα που αναφέρονται στο Σύνταγμα ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. 6. Βλ. Π. Δαγτόγλου, Διοικητικό Δικονομικό Δίκαιο, τόμος α, σελ. 47 7. Βλ. Μ. Στασινόπουλου, Η αστική ευθύνη του κράτους, σελ. 117, Πρ. Παυλόπουλου, Η αστική ευθύνη του Δημοσίου, τομ. ΙΙ, ημιτ. Α, 1989, σελ. 168 επ. Το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΔΕΚ) έχει αναγνωρίσει πάντως την ευθύνη του Κράτους από αντίθετη προς το κοινοτικό δίκαιο πράξη ή παράλειψη δικαιοδοτικού οργάνου στην απόφαση Koebler, C-224/01 13
V. Το άρθρο 20 1 Συντάγματος και το άρθρο 6 1 ΕΣΔΑ. Το άρθρο 20 1 του ελληνικού Συντάγματος και το άρθρο 6 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου προστατεύουν το δικαίωμα της έννομης προστασίας. Έχουν ομοιότητες, ωστόσο έχουν και διαφορές. Ομοιότητες των άρθρων 20 1 Συντ. και 6 1 ΕΣΔΑ: Προστατεύουν το δικαίωμα της έννομης προστασίας και το δικαίωμα της ακρόασης ενώπιον των δικαστηρίων. Συγκροτούν ενιαία έννομη τάξη και αλληλοσυμπληρώνονται στην ελληνική επικράτεια. Έχουν αυξημένη τυπική δύναμη βάσει των άρθρων 93 4 και 28 1 Συντ. Διαφορές των άρθρων 20 1 Συντ. και 6 1 ΕΣΔΑ: Το άρθρο 6 1 ΕΣΔΑ είναι ευρύτερο από το 20 1 Συντ. καθώς κατοχυρώνει το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη και σε περαίωση της δίκης μέσα σε εύλογο χρόνο. Η Ελλάδα έχει πολλές φορές καταδικαστεί λόγω παραβίασης των παραπάνω 8. Όσον αφορά στα δικονομικά δικαιώματα του άρθρου 6 1 ΕΣΔΑ, της δίκαιης δίκης και της πρόσβασης στα δικαστήρια χωρεί παραίτηση εφόσον το άτομο λειτουργεί ελεύθερα, ενώ στα δικονομικά δικαιώματα του άρθρου 20 1 Συντ., της έννομης προστασίας και της δικαστικής ακρόασης δε χωρεί παραίτηση. 8. Βλ. π.χ. υπόθεση Τσαλκιτζής κατά Ελλάδος ΕΔΔΑ 16/11/2006. 14
VI. Όργανα και φορείς της έννομης προστασίας. Το άρθρο 20 1 του Συντάγματος κατοχυρώνει το θεμελιώδες δικονομικό δικαίωμα της προσφυγής στα δικαστήρια και παροχής έννομης προστασίας από αυτά, εκτός από την εκούσια εξαίρεση της διαιτησίας. Μόνο η παροχή έννομης προστασίας από δικαστήρια εκπληρώνει την εγγύηση του Συντάγματος 8, όχι απλώς η έννομη προστασία που παρέχεται με την άσκηση ενδικοφανούς προσφυγής από κάποια διοικητική επιτροπή. Δικαστήρια βάσει του Συντάγματος 9 είναι μόνο εκείνα που συγκροτούνται (τουλάχιστον κατά πλειοψηφία) από τακτικούς δικαστές, που απολαύουν προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας. Ωστόσο, το ίδιο το Σύνταγμα προβλέπει ορισμένες παρεκκλίσεις από αυτόν τον κανόνα 10. Η με νόμο υπαγωγή νομικών διαφορών σε υποχρεωτικές ή αναγκαστικές διαιτησίες ή σε ειδικά δικαστήρια απαρτιζόμενα από τακτικούς δικαστές δε συμβιβάζεται με το άρθρο 20 1 του Συντάγματος. Υπάρχουν επίσης όργανα που κατά κύριο λόγο δεν εκδικάζουν νομικές διαφορές, αλλά επιλύουν απλές διαφορές συμφερόντων. Αυτά δεν αποτελούν δικαστήρια, αλλά διοικητικά όργανα, αν προβλέπονται υποχρεωτικά από το νόμο. Δικαστήρια κατά την έννοια του Συντάγματος είναι μόνο τα κρατικά. Σε αυτήν την έννοια δεν υπάγεται η συναινετική διαιτησία που βασίζεται στη συμφωνία των μερών. Κρατικά δεν είναι ούτε τα εκκλησιαστικά δικαστήρια, τα οποία άλλωστε δεν πληρούν τους όρους της προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας των δικαστών κατά το άρθρο 87 του Συντάγματος. Η δικαιοδοσία των δικαστηρίων αυτών πρέπει να περιορίζεται στην εκδίκαση καθαρά εσωτερικών υποθέσεων της Εκκλησίας και να μη θίγει τη γενική έννομη κατάσταση οποιωνδήποτε ατόμων, συμπεριλαμβανομένων των κληρικών, οι οποίοι έχουν το ίδιο δικαίωμα στην έννομη προστασία του άρθρου 20 1 του Συντάγματος όπως και οι λαϊκοί. Η νομολογία θεωρεί ότι τα δικαστήρια τέτοιου τύπου κατά τη λειτουργία τους ως συλλογικών οργάνων έχουν χαρακτήρα πειθαρχικών συμβουλίων 11. Τέλος ως προστασία του άρθρου 20 1 του Συντάγματος νοείται μόνο εκείνη που παρέχεται από ελληνικά δικαστήρια, ώστε μόνη η προστασία που παρέχουν π.χ. το ΕΔΔΑ ή το ΔΕΚ να μην επαρκεί για την εκπλήρωση της επιταγής του Συντάγματος. 9. Βλ. και άρθρο 87 1 του Συντάγματος, κατά το οποίο «η δικαιοσύνη απονέμεται από δικαστήρια». 10. Άρθρο 87 1 του Συντάγματος. 11. Βλ. άρθρα 88 2, 94 2, 96 2,4, 97, 99 του Συντάγματος, όπως αναθεωρήθηκε το 2001. Είναι αμφίβολο αν και ποιες από τις εξαιρέσεις αυτές ικανοποιούν τις απαιτήσεις του άρθρου 6 1 ΕΣΔΑ. 12. ΣτΕ 3180/1996 15
Το άρθρο 20 1 του Συντάγματος εγγυάται τη δικαστική προστασία, αλλά όχι την προστασία από ορισμένο είδος ή κλάδο δικαστηρίων, ούτε από περισσότερους του ενός βαθμού δικαιοδοσίας αλλά ούτε αντίκειται στην αναίρεση υπέρ του νόμου από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου κατά το άρθρο 557 εδ. 1 ΚπολΔ 13. Ούτε αποκλείει, πάντα μέσα στα όρια του ευλόγου, την πρόβλεψη δικονομικών προθεσμιών ή προδικασίας, η τήρηση των οποίων αποτελεί προϋπόθεση του παραδεκτού. Το ίδιο ισχύει για την υποχρέωση προκαταβολής δικαστικών εξόδων, αφού ο νόμος προβλέπει απαλλαγή σε περίπτωση ένδειας 14. Αντισυνταγματική είναι επίσης η εξάρτηση της δικαστικής προστασίας από διοικητική άδεια ή συναίνεση, καθώς και η κατάργηση με νόμο δικών που εκκρεμούν κατά την έναρξη ισχύος του 15. 13. ΑΠ 1/2000, ΤοΣ 2001, 627. 14. Άρθρα 194-204 ΚπολΔ, 37 ν.δ. 170/1973 (=άρθρο 97 κωδ. π. δ. 18/1989), 276 ΚΔΔ. 15. ΣτΕ 4120/95, Α Τμ., ΤοΣ 1996, 517, ΣτΕ 32/2000, Α ΤοΣ 2001, 150. 16
VII. Περιορισμοί. Το άρθρο 20 1 του Συντάγματος δεν προβλέπει περιορισμούς του δικαιώματος της δικαστικής προστασίας. Μόνο το ίδιο το Σύνταγμα σε άλλες διατάξεις μπορεί να προβλέψει εξαιρέσεις. Στο άρθρο 91 4 αποκλείει την προσβολή ορισμένων αποφάσεων που αφορούν δικαστικούς λειτουργούς ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ο νόμος ωστόσο εξαιρεί τις κυβερνητικές πράξεις από τον ακυρωτικό έλεγχο του Συμβουλίου της Επικρατείας και το ίδιο το ΣτΕ με νομολογία του δέχεται ως συνταγματική την εξαίρεση αυτή. Η νομολογία αυτή όμως ούτε είναι σύμφωνη με το Σύνταγμα ούτε είναι δικονομικώς αναγκαία. Από το δικονομικό δικαίωμα της έννομης προστασίας δεν μπορεί να παραιτηθεί γενικά και για το μέλλον ο ιδιώτης. Το δικαίωμα μπορεί να περιοριστεί π.χ. με διαιτητική ρήτρα διοικητικής συμβάσεως, σύμφωνα με την οποία να προβλέπεται διαιτητικό όργανο που να επιλύει τις διαφορές που θα προκύπτουν από τη σύμβαση. Επίσης παραίτηση από την άσκηση του δικαίωμα έννομης προστασίας σε μια συγκεκριμένη περίπτωση αποτελεί και η εκούσια και ανεπιφύλακτη αποδοχή μιας διοικητικής πράξης, η οποία κατά το νόμο καθιστά απαράδεκτη την προσβολή της με αίτηση ακυρώσεως ή προσφυγή 16. 16. Άρθρα 29 ν.δ. 170/1973 (άρθρο 29 κωδ. π.δ. 18/1989), 4 1 ν. 702/1977. 17
VIII. Συμπέρασμα Με βάση όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω συνάγεται ότι το δικαίωμα της έννομης προστασίας αποτελεί ένα πολύ σημαντικό δικαίωμα του ατόμου που ζει μέσα σε ένα δημοκρατικό και κοινωνικό κράτος δικαίου. Το Σύνταγμα και οι νόμοι κατοχυρώνουν και προστατεύουν το δικαίωμα αυτό, το οποίο τυγχάνει ορθής εφαρμογής παρά τα όποια προβληματικά ζητήματα, όπως αυτά του μη ελέγχου των κυβερνητικών πράξεων και της κάπως αργής απονομής της δικαιοσύνης λόγω του όγκου των υποθέσεων. Στην επίλυση προβληματικών ζητημάτων βοηθά και το άρθρο 6 1 της ΕΣΔΑ. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι το ελληνικό Σύνταγμα είναι ανεπαρκές. Η νομική επιστήμη είναι μια ζωντανή επιστήμη που συνεχώς εξελίσσεται με στόχο τη βελτίωση των κανόνων που οργανώνουν την κοινωνία. 18
19