5 Οι ικανότητες του χρήστη/μαθητή Προκειμένου να επιτελέσουν τα καθήκοντα και τις δραστηριότητες που απαιτούνται για να αντιμετωπίσουν τις καταστάσεις στις οποίες συμμετέχουν, οι χρήστες και οι μαθητές βασίζονται σε διάφορες ικανότητες που έχουν αναπτύξει στη διάρκεια των προηγούμενων εμπειριών τους. Παράλληλα, η συμμετοχή τους σε επικοινωνιακά γεγονότα (συμπεριλαμβανομένων, ασφαλώς, και των γεγονότων που είναι ειδικά σχεδιασμένα για την προώθηση της γλωσσικής εκμάθησης) έχει σαν αποτέλεσμα την περαιτέρω ανάπτυξη των ικανοτήτων του μαθητή, τόσο για άμεση όσο και για μακροπρόθεσμη χρήση. Όλες οι ανθρώπινες ικανότητες συνεισφέρουν με τον ένα ή τον άλλον τρόπο στην ικανότητα του χρήστη της γλώσσας να επικοινωνεί και μπορούν να θεωρηθούν πτυχές της επικοινωνιακής ικανότητας. Θα ήταν όμως χρήσιμο να διακρίνουμε όσες σχετίζονται λιγότερο με τη γλώσσα από τις γλωσσικές ικανότητες με τη στενή έννοια. 5.1 Γενικές ικανότητες 5.1.1 Δηλωτική γνώση (savoir) 5.1.1.1 Γνώση του κόσμου Οι ώριμοι άνθρωποι διαθέτουν ένα ιδιαίτερα ανεπτυγμένο και λεπτομερώς αρθρωμένο μοντέλο του κόσμου και των διεργασιών του, που σχετίζεται στενά με το λεξιλόγιο και τη γραμματική της μητρικής τους γλώσσας. Και μάλιστα αυτά τα δύο αναπτύσσονται το ένα σε σχέση με το άλλο. Η ερώτηση «Τι είναι αυτό;» είναι δυνατό να ρωτά για το όνομα ενός νέου φαινομένου που παρατηρείται ή για τη σημασία (το αντικείμενο αναφοράς) μιας νέας λέξης. Τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του μοντέλου αναπτύσσονται πλήρως στα πρώτα χρόνια της παιδικής ηλικίας, αλλά το μοντέλο αναπτύσσεται περαιτέρω μέσω της εκπαίδευσης και της εμπειρίας κατά την εφηβεία και ακόμη και κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Η επικοινωνία εξαρτάται από το βαθμό συμφωνίας των μοντέλων του κόσμου και της γλώσσας όπως
156 Κ Ε Π Α : Εκμάθηση, διδασκαλία, αξιολόγηση τα έχουν εσωτερικεύσει όσοι συμμετέχουν σε αυτή. Ένας στόχος των προσπαθειών της επιστήμης είναι η ανακάλυψη της δομής και των διεργασιών του σύμπαντος και η παροχή τυποποιημένης ορολογίας για την περιγραφή τους και την αναφορά σε αυτούς. Η απλή γλώσσα αναπτύχθηκε με πιο φυσικό τρόπο και η σχέση ανάμεσα στις κατηγορίες του τύπου και της σημασίας ποικίλει κάπως από γλώσσα σε γλώσσα, αλλά πάντα μέσα στα (αρκετά στενά) πλαίσια που επιβάλλει η ίδια η φύση της πραγματικότητας. Οι αποκλίσεις είναι ευρύτερες στην κοινωνική σφαίρα απ ό,τι σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, παρόλο που και εκεί οι γλώσσες διαχωρίζουν τα φυσικά φαινόμενα σε μεγάλο βαθμό ανάλογα με τη σημασία τους για τη ζωή της κοινότητας. Η διδασκαλία δεύτερης και ξένης γλώσσας είναι συχνά σε θέση να προϋποθέσει ότι οι μαθητές έχουν ήδη αποκτήσει μια γνώση του κόσμου που είναι αρκετή για το σκοπό αυτό. Κάτι τέτοιο, βέβαια, δεν συμβαίνει πάντοτε (βλέπε 2.1.1). Η γνώση του κόσμου (είτε προέρχεται από εμπειρία, από εκπαίδευση ή από πηγές πληροφόρησης, κτλ.) περιλαμβάνει: Τις περιοχές, τα ιδρύματα και τους οργανισμούς, τους ανθρώπους, τα πράγματα, τα γεγονότα, τις διαδικασίες και τις λειτουργίες των διαφορετικών πεδίων που παρουσιάζονται με παραδείγματα στον Πίνακα 5 (τμήμα 4.1.2). Για το μαθητή μιας συγκεκριμένης γλώσσας είναι ιδιαίτερα σημαντική η αντικειμενική γνώση που αφορά τη χώρα ή τις χώρες στις οποίες μιλιέται η γλώσσα, για παράδειγμα η γνώση των βασικών γεωγραφικών, περιβαλλοντικών, δημογραφικών, οικονομικών και πολιτικών χαρακτηριστικών της χώρας. Τις κατηγορίες οντοτήτων (συγκεκριμένων/αφηρημένων, έμψυχων/άψυχων, κτλ.),τις ιδιότητες και τις σχέσεις τους (χρονο-τοπικές, συσχετιστικές, αναλυτικές, λογικές, αιτιακές, κτλ.) όπως παρουσιάζονται, για παράδειγμα, στο Threshold Level 1990, κεφάλαιο 6. ποια γνώση του κόσμου θα προϋποτεθεί/θα απαιτηθεί από το μαθητή της γλώσσας ποια νέα γνώση του κόσμου, ειδικά ως προς τη χώρα όπου μιλιέται η γλώσσα θα χρειαστεί ή θα εφοδιαστεί ώστε να αποκτήσει ο μαθητής κατά τη διάρκεια της γλωσσικής εκμάθησης 5.1.1.2 Κοινωνικοπολιτισμική γνώση Η γνώση της κοινωνίας και του πολιτισμού της κοινότητας ή των κοινοτήτων όπου μιλιέται η γλώσσα αποτελεί αναμφίβολα μία πτυχή της γνώσης του κόσμου. Είναι όμως αρκετά σημαντική για το μαθητή της γλώσσας, ώστε να απαιτεί ιδιαίτερη
5. Οι ικανότητες του χρήστη/μαθητή 157 προσοχή, ειδικά εφόσον, αντίθετα με άλλες πτυχές της γνώσης, είναι δυνατό να μη συμπεριλαμβάνεται στην προηγούμενη εμπειρία του μαθητή και είναι πιθανό να έχει διαστρεβλωθεί από στερεότυπα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία μιας συγκεκριμένης ευρωπαϊκής κοινωνίας και του πολιτισμού της μπορεί να σχετίζονται, για παράδειγμα, με τα παρακάτω: 1. Καθημερινή ζωή, π.χ. φαγητό και ποτό, ώρες γευμάτων, καλούς τρόπους την ώρα του φαγητού δημόσιες αργίες εργασιακές πρακτικές και ωράρια ασχολίες ελεύθερου χρόνου (χόμπι, αθλήματα, αναγνωστικές συνήθειες, μέσα μαζικής επικοινωνίας). 2. Συνθήκες ζωής, π.χ.: επίπεδο διαβίωσης (με τοπικές, ταξικές και εθνοτικές παραλλαγές) συνθήκες στέγασης μηχανισμοί πρόνοιας. 3. Διαπροσωπικές σχέσεις (συμπεριλαμβανομένων σχέσεων ισχύος και αλληλεγγύης), π.χ. αναφορικά με: την ταξική δομή της κοινωνίας και τις σχέσεις ανάμεσα στις τάξεις, τις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα (γένος, οικειότητα) τις οικογενειακές δομές και σχέσεις τις σχέσεις ανάμεσα στις γενιές τις σχέσεις στο περιβάλλον εργασίας τις σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες και την αστυνομία, τη διοίκηση, κτλ. τις σχέσεις ανάμεσα σε φυλές και κοινότητες τις σχέσεις ανάμεσα σε πολιτικές και θρησκευτικές ομάδες. 4. Αξίες, αρχές και συμπεριφορές αναφορικά με παράγοντες όπως οι παρακάτω: κοινωνική τάξη επαγγελματικές ομάδες (ακαδημαϊκοί, διευθυντές, δημόσιες υπηρεσίες, ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες) πλούτος (έσοδα και εισοδήματα και από κληρονομιά) τοπικές κουλτούρες ασφάλεια θεσμοί παράδοση και κοινωνική αλλαγή ιστορία, ιδιαίτερα σημαντικές ιστορικές προσωπικότητες και γεγονότα μειονότητες (εθνοτικές, θρησκευτικές) εθνική ταυτότητα
158 Κ Ε Π Α : Εκμάθηση, διδασκαλία, αξιολόγηση ξένες χώρες, κράτη, λαοί πολιτική τέχνες (μουσική, εικαστικές τέχνες, λογοτεχνία, δράμα, λαϊκή μουσική και τραγούδι) θρησκεία χιούμορ. 5. «Γλώσσα» του σώματος (βλέπε τμήμα 4.4.5). Η γνώση των συμβάσεων που διέπουν αυτού του είδους τη συμπεριφορά αποτελεί μέρος της κοινωνικοπολιτισμικής ικανότητας του χρήστη/μαθητή. 6. Κοινωνικές συμβάσεις, π.χ. αναφορικά με την παροχή και αποδοχή φιλοξενίας, όπως: χρονική συνέπεια δώρα ντύσιμο αναψυκτικά, ποτά, γεύματα συμβάσεις και ταμπού συμπεριφοράς και συνομιλίας διάρκεια παραμονής αποχαιρετισμός. 7. Τελετουργική συμπεριφορά σε περιοχές όπως: θρησκευτικές τελετές και εκδηλώσεις γέννηση, γάμος, θάνατος συμπεριφορά ακροατών και θεατών σε δημόσιες παραστάσεις και τελετές γιορτές, φεστιβάλ, χοροί, κέντρα διασκέδασης, κτλ. 5.1.1.3 Διαπολιτισμική επίγνωση Η γνώση, η συναίσθηση και η κατανόηση της σχέσης (ομοιότητες και διακριτικές διαφορές) ανάμεσα στον «κόσμο προέλευσης» και τον «κόσμο της κοινότηταςστόχου» αναπτύσσουν μια διαπολιτισμική επίγνωση. Ασφαλώς, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η διαπολιτισμική επίγνωση περιλαμβάνει την επίγνωση της τοπικής και κοινωνικής ποικιλότητας και των δύο κόσμων. Εμπλουτίζεται επίσης από την επίγνωση ενός φάσματος πολιτισμών, ευρύτερο από τους πολιτισμούς που φέρουν η Γ1 και η Γ2 του μαθητή. Αυτή η ευρύτερη επίγνωση βοηθάει να τοποθετηθούν στα κατάλληλα πλαίσια και οι δύο. Εκτός από την αντικειμενική γνώση, η διαπολιτισμική επίγνωση περιλαμβάνει μια επίγνωση του πώς φαίνεται η κάθε κοινότητα από την οπτική γωνία της άλλης, συχνά με τη μορφή εθνικών στερεοτύπων.
5. Οι ικανότητες του χρήστη/μαθητή 159 ποιες προηγούμενες κοινωνικοπολιτισμικές εμπειρίες και γνώσεις προϋποτίθενται ή απαιτούνται από το μαθητή ποιες νέες εμπειρίες και γνώσεις της κοινωνικής ζωής στην κοινότητά του καθώς επίσης και στην κοινότητα-στόχο θα χρειαστεί να αποκτήσει ο μαθητής προκειμένου να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της επικοινωνίας στη Γ2 ποια επίγνωση της σχέσης ανάμεσα στη δική του κουλτούρα και την κουλτούραστόχο θα χρειαστεί ο μαθητής προκειμένου να αναπτύξει μια κατάλληλη διαπολιτισμική ικανότητα. 5.1.2 Δεξιότητες και τεχνογνωσία (savoir-faire) 5.1.2.1 Οι πρακτικές δεξιότητες και η τεχνογνωσία συμπεριλαμβάνουν τα παρακάτω: Κοινωνικές δεξιότητες: την ικανότητα να συμπεριφέρεται σύμφωνα με τα είδη των συμβάσεων που παρουσιάζονται στο τμήμα 5.1.1.2 και να επιτελούν τις αναμενόμενες δραστηριότητες ρουτίνας, στο βαθμό που αυτό θεωρείται σωστό να γίνεται από μη μέλη της κοινότητας και ειδικά από ξένους. Δεξιότητες διαβίωσης: την ικανότητα να διεκπεραιώνουν αποτελεσματικά τις δραστηριότητες ρουτίνας που απαιτούνται στην καθημερινή ζωή (πλύσιμο, ντύσιμο, περπάτημα, μαγείρεμα, φαγητό, κτλ.), συντήρηση και επισκευή του οικιακού εξοπλισμού, κτλ. Τεχνικές και επαγγελματικές δεξιότητες: την ικανότητα να επιτελούν εξειδικευμένες ενέργειες (διανοητικές και σωματικές) που απαιτούνται για την εκτέλεση των καθηκόντων της (αυτο-)απασχόλησης. Δεξιότητες ελεύθερου χρόνου: την ικανότητα να εκτελούν αποτελεσματικά τις ενέργειες που απαιτούνται για δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, π.χ.: τέχνες (ζωγραφική, γλυπτική, παίξιμο μουσικών οργάνων, κτλ.) χειροτεχνήματα (πλέξιμο, κέντημα, υφαντική, καλαθοπλεκτική, ξυλουργική, κτλ.) αθλήματα (ομαδικά παιχνίδια, αθλήματα, τζόγκινγκ, ορειβασία, κολύμβηση, κτλ.) χόμπι (φωτογραφία, κηπουρική, κτλ.). Τι πρακτικές δεξιότητες και τεχνογνωσία θα χρειαστεί ή θα εφοδιαστεί ώστε να διαθέτει ο μαθητής προκειμένου να επικοινωνήσει αποτελεσματικά σε μια περιοχή που τον ενδιαφέρει