Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Επισηµαίνουµε: Βασικά στοιχεία της Ελληνικής κοινωνίας Αλληλεξάρτηση µεταξύ των κοινωνικών, οικονοµικών, πολιτικών και ιδεολογικών παραγόντων στην εξέλιξη µιας χώρας. 1. Τα δηµογραφικά δεδοµένα α. Πληθυσµός Η Ελλάδα Οικονοµία Σύνορα Η χώρα ήταν φτωχή µε απαρχαιωµένες παραγωγικές δοµές (αγροτική παραγωγή ( ), εµπόριο ( ), βιοµηχανία (-) ) Μικρή έκταση και ολιγάνθρωπη. 1832: Η γραµµή Αµβρακικού Παγασητικού ήταν τα σύνορα του Νέου Ελληνικού Κράτους. Νέο κράτος: Πελοπόννησο, Στερεά, Εύβοια, Βόρειες Σποράδες και οι Κυκλάδες. 1864: προστέθηκαν τα Ιόνια νησιά 1881: προστέθηκε η Θεσσαλία, µέρος Ηπείρου, Άκτιον. Πληθυσµός Η πυκνότητα του πληθυσµού: 1828 15, 1911 43 κατοίκους στο τ. χιλιόµετρο (στη υτ. Ευρώπη οι αριθµοί ήταν τριψήφιοι). Αγροτική παραγωγή Γύρω από τις πόλεις: 1. τα εδάφη ήταν γυµνά, εξαντληµένα από την υπερβόσκηση και υλοτοµία 2. τα χωράφια έµοιαζαν χέρσα εξαιτίας της εκτεταµένης αγρανάπαυσης Πληθυσµός Ο πληθυσµός αυξανόταν µε γρήγορους ρυθµούς Οι οικονοµικές δυνατότητες ήταν περιορισµένες και τα παραγωγικά πλεονάσµατα φτωχά. Εύκολα ερχόταν η καταστροφή (π.χ. Ο ναυτικός αποκλεισµός από τους Αγγλογάλλους το 1854- ο Κριµαϊκός πόλεµος προκάλεσε πείνα, αρρώστιες) β. Μετακινήσεις µέσα και έξω από την Ελλάδα 1

Μετακινήσεις µέσα στην Ελλάδα Μετά το 1830 οι πόλεις µεγάλωναν χωρίς να έχουν οµοιότητα µε τα κέντρα της δύσης. Η µετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα δεν στόχευε αποκλειστικά σε εγκατάσταση στον αστικό χώρο, γιατί η αργή ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων δεν έδινε πολλές ευκαιρίες. Μετακινήσεις έξω από την Ελλάδα ΠΗΓΕΣ Νο 3-2 Παντού ερείπια καπνίζουν Μεταναστεύσεις του αγροτικού πληθυσµού: 1. προς τα λιµάνια της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας, προς το ούναβη, τη Ν. Ρωσία, τη Μ. Ασία, την Αίγυπτο. 2. προς το τέλος 19 ου αι., αρχές του 20 ου, άνοιξαν οι δρόµοι προς την Αµερική. (αιτία η σταφιδική κρίση) Πηγή (από σχολικό βιβλίο σελ. 13) Το παράθεµα εκδόθηκε το 1877 δηλ. µισό αιώνα µετά την λήξη του πολέµου. Χρησιµοποιεί την υπερβολή για να συγκινήσει και να δείξει τις δυσκολίες. Μάταια δεν υπάρχουν Η πυκνότητα του πληθυσµού κυµαινόταν από 15(1828) σε 43(1911) κατοίκους στο τετραγωνικό χιλιόµετρο (στη υτ. Ευρώπη οι αριθµοί ήταν τριψήφιοι). Ο πληθυσµός αυξανόταν µε γρήγορους ρυθµούς χωρίς ποτέ να εξαντλούνται τα περιθώρια δηµογραφικής εξέλιξης σε µια τόσο αραιοκατοικηµένη χώρα. Οι πόλεις µεγάλωναν χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι έµοιαζαν µε τα βιοµηχανικά, εµπορικά, χρηµατιστικά κέντρα της δύσης. Για τα ευρωπαϊκά µέτρα οι πόλεις της µικρής Ελλάδας έµοιαζαν περισσότερο µε τα µεγάλα χωριά. Μπροστά Οι υποδοµές του κράτους ήταν ακόµη πρωτόγονες. τους διοίκησης Εδώ, φυτείες κατεστραµµένοι Γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυµνά, εξαντληµένα από την υπερβόσκηση και την υλοτοµία και τα χωράφια έµοιαζαν χέρσα εξαιτίας της εκτεταµένης αγρανάπαυσης µε την οποία οι αγρότες προσπαθούσαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους. Τα περιφραγµένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την κατάσταση. Ο συγγραφέας σε αυτό το κείµενο δείχνει φιλελληνική διάθεση, παρουσιάζει τα γεγονότα µε τρόπο ροµαντικό. Πίνακας 1 σελ. 15 από σχολικό βιβλίο Εξέλιξη της έκτασης του πληθυσµού 2

1838-1851 Η γραµµή Αµβρακικού Παγασητικού ήταν τα σύνορα του Νέου Ελληνικού Κράτους. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΕΡΟΣ 1Α Ο πληθυσµός αυξανόταν µε γρήγορους ρυθµούς χωρίς ποτέ να εξαντλούνται τα περιθώρια δηµογραφικής εξέλιξης σε µια τόσο αραιοκατοικηµένη χώρα. 1851-1871 1864 προστέθηκαν τα Ιόνια νησιά Φυσιολογική αύξηση πληθυσµού λόγω της προσάρτησης νέων περιοχών 1871-1881 1881 προστέθηκε η Θεσσαλία, µέρος Ηπείρου, Άκτιον. Φυσιολογική αύξηση πληθυσµού λόγω της προσάρτησης νέων περιοχών 1881-1901 Μικρή µείωση λόγω Φυσιολογική αύξηση ελληνοτουρκικού πολέµου και της ήττας το 1897 1901-1911 Σταθερή έκταση Μετανάστευση στο εξωτερικό 1911-1914 Μεγάλη αύξηση. Αιτία οι Βαλκανικοί πόλεµοι και οι νέες περιοχές που προσαρτήθηκαν Μεγάλη αύξηση πληθυσµού λόγω της προσάρτησης νέων περιοχών 1914-1920 Συνθήκη Νεϊγύ Μεγάλη αύξηση πληθυσµού λόγω της Συνθήκη Σεβρών προσάρτησης νέων περιοχών 1920-1928 Συνθήκη Λοζάνης Προσφυγικό ρεύµα (ΧΑΡΤΗΣ) 2. Παραγωγικές δυνάµεις µέσα και έξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη ιδέα» εν υπάρχουν ισχυρά κέντρα ανάπτυξης στην Ελλάδα Ισχυρά κέντρα Ελληνισµού έξω από την χώρα Απουσίαζαν τα ισχυρά κέντρα ανάπτυξης, οι «ατµοµηχανές» της οικονοµικής και τεχνικής προόδου Οι λόγοι: εν υπήρχαν πρώτες ύλες εν υπήρχε πλεονάζον ειδικευµένο ή έστω πλεονάζον εργατικό δυναµικό Η συσσώρευση κεφαλαίου, ιδιωτικού ή δηµοσίου ήταν ισχνή. Η εσωτερική αγορά ήταν περιορισµένη ως ασήµαντη Έξω από την χώρα υπήρχαν ισχυρά κέντρα Ελληνισµού, πνευµατικά, οικονοµικά, παραγωγικά. Πού; Από Ουκρανία ως το Σουδάν, από τον ούναβη ως τον Καύκασο και από την Σµύρνη ως την Κιλικία. Για του Έλληνες των περιοχών αυτών το µικρό ελληνικό βασίλειο ήταν για πολλά χρόνια µια κακή ανάµνηση, ένας φτωχός συγγενής. Έλληνες Εξωτερικού χώρα Αλλαγή στάσης τέλη Χρειάστηκε να δυσκολέψουν γι αυτούς οι πολιτικές και οικονοµικές 19 ου συνθήκες προς το τέλος κυρίως του 19 ου αι., για να ανακαλύψουν την Ελλάδα. Μεγάλη Ιδέα Αιτίες που οδήγησαν στην αντίληψη της «Μεγάλης Ιδέας» Η πρόοδος του εκτός των εθνικών συνόρων ελληνισµού απασχολούσε το κράτος και ενίσχυε την ιδέα ότι το υπάρχον κράτος ήταν µια ηµιτελής κατασκευή, τα θεµέλια για κάτι µεγαλύτερο. Η «Μεγάλη Ιδέα» που προερχόταν από αυτή την αντίληψη δηµιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράµατος, πράγµα που προϋπέθετε σηµαντική διεύρυνση των συνόρων. 3

Επιπτώσεις: Η παρουσία της εθνικής αυτής ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονοµικό χώρο ιδιαίτερα σε εποχές που τα προβλήµατα έµοιαζαν µε ανοιχτές πληγές στην περίπτωση της Κρήτης και αργότερα της Μακεδονίας. Έτσι οι Ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραµµένο το ενδιαφέρον τους µέσα σ αυτές τις συνθήκες αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήµατα, στην οικονοµική ανόρθωση και στη γεφύρωση του χάσµατος µε την ύση. Έτσι µεγάλωνε το κόστος των προσπαθειών και τις καθιστούσε συχνά έρµαια των εθνικών κρίσεων. Β. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19 ο ΑΙΩΝΑ Επισηµαίνουµε: Οικονοµικές συνθήκες στην Ελλάδα (19ος). Οικονοµία σε συσχετισµό µε την κοινωνία. Οι αλλαγές στην οικονοµία σε συσχετισµό µε αλλαγές στην πολιτική και την ιδεολογία (ιδιαίτερα σε περίοδο κρίσης). 1. Το εµπόριο Εσωτερικό εµπόριο: 19 ος αι. Εσωτερική εµπορική κίνηση σε χαµηλά επίπεδα Τέλη 19 ου αι. Άξια λόγου εµπορική κίνηση Λόγοι: 1. Τα οικονοµικά µεγέθη της χώρας 2. Ο µικρός πληθυσµός 3. Περιορισµένη αγοραστική δυνατότητα των κατοίκων της 4. Απουσία παραγωγικών µονάδων µεγάλου µεγέθους Η εµπορική κίνηση τροφοδοτήθηκε από εισαγόµενα καταναλωτικά προϊόντα. Εξωτερικό εµπόριο: Σηµαντικό ρόλο Εξωτερικό εµπόριο παθητικό Το εµπόριο της χώρας, από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας, συνδέθηκε µε το εξωτερικό εµπόριο. Λόγοι: 1. Τα οικονοµικά µεγέθη της χώρας 2. Ο µικρός πληθυσµός 3. Περιορισµένη αγοραστική δυνατότητα των κατοίκων της 4. Απουσία παραγωγικών µονάδων µεγάλου µεγέθους Έτσι όταν εξετάζουµε το εµπόριο της χώρας ως το 1913, εννοούµε βασικά το εξωτερικό εµπόριο. Η Ελλάδα αγόραζε από το εξωτερικό πολύ περισσότερα από όσα πωλούσε. Η αξία των εισαγωγών>εξαγωγών. 4

Σηµασία εξωτερικού εµπορίου µεγάλη 1. Συνέβαλε στην αντιµετώπιση του επισιτιστικού προβλήµατος 2. Πηγή εσόδων για τα δηµόσια ταµία. (=Τα έσοδα των τελωνείων) Ανάπτυξη του εξωτερικού εµπορίου Η ανάπτυξη του ακολούθησε ρυθµούς ανάλογους µε τη γενικότερη βελτίωση των εθνικών οικονοµικών µεγεθών αλλά και µε τους ρυθµούς ανάπτυξης της διεθνούς εµπορικής κίνησης. Η συνολική αξία των εισαγωγών και εξαγωγών ήταν: Το 1851 36.000.000 Το 1901 235.000.000 Το 1911 315.000.000 350000000 300000000 250000000 200000000 150000000 100000000 50000000 0 1851 1901 1911 1851 1901 1911 Γεωργικά προϊόντα Το ίδιο διάστηµα η Ελλάδα διευρύνθηκε µε την προσάρτηση των Ιόνιων νησιών και της Θεσσαλίας και ότι ο πληθυσµός της αυξήθηκε κατά 2,5 φορές. Το µεγαλύτερο µέρος του εξωτερικού της εµπορίου αφορούσε γεωργικά προϊόντα. Εξαγωγές: Εισαγωγές: 5

γεωργικά προϊόντα 2/3 (σε αξία) του συνόλου Οι εξαγωγές γεωργικών προϊόντων αντιπροσωπεύουν τα ¾ των συνολικών εξαγωγών στη δεκαετία 1900-10. 1 η θέση η σταφίδα ελαιόλαδο (ακολουθούσε µε µεγάλη διαφορά) κρασί (µετά το 1900) µικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για βιοµηχανική επεξεργασία Βαµβάκι, Καπνός (2-3%) Κατεργασµένα δέρµατα πηγή 31_1 (ως το 1880) γεωργικά προϊόντα: 1/3 (σε αξία) του συνόλου. 1 η θέση τα δηµητριακά, ιδίως το σιτάρι.(η εγχώρια παραγωγή δεν ήταν σε θέση να καλύψει τις ανάγκες.) µετ/λευτικά προϊόντα: βιοµηχανικά προϊόντα: Από το τέλος του 19 ου πλησίαζαν το 1/5 της συνολικής αξίας των εξαγωγών. Μόλυβδος Μαγγανιούχα µεταλλεύµατα Σµύριδα Θηραϊκή γη Οι εξαγωγές σε βιοµηχανικά προϊόντα ήταν πραγµατικά ασήµαντες. βιοµηχανικά προϊόντα: υφάσµατα νήµατα άνθρακας ξυλεία χηµικά προϊόντα µηχανήµατα Εµπορικοί δεσµοί Ελλάδος: Ελληνική εµπορική δρασ/τητα εκτός συνόρων Ανέπτυξε εµπορικούς δεσµούς κυρίως µε τα βιοµηχανικά κράτη της υτ. Ευρώπης: Αγγλία (σταφίδας, µόλυβδος) Γαλλία Μικρότερα ευρωπαϊκά κράτη όπως π.χ. το Βέλγιο ακολουθούσαν. Οθωµανική αυτοκρατορία Ισχυροί ελληνικοί εµπορικοί οίκοι: Στη Ν. Ρωσία Στις χώρες από τις οποίες διέρχεται ο ούναβης Στην Κωνσταντινούπολη Στη Σµύρνη, την Αλεξάνδρεια Οι εµπορικές δραστηριότητες των Ελλήνων αναπτύσσονταν ανταγωνιστικά ως προς τις δραστηριότητες τόσο των εγχώριων εµπόρων αλλά όσο και των εµπορικών οίκων των ισχυρών βιοµηχανικών κρατών της ύσης. 6

Αγροτικά προϊόντα εξαγωγές Αγροτικά προϊόντα εισαγωγές Βιοµηχανικά προϊόντα εξαγωγές Βιοµηχανικά προϊόντα εισαγωγές Εξαγωγές πρώτων υλών Εισαγωγές πρώτων υλών Πίνακας 3 σχολικό βιβλίο σελ. 21 Το εξωτερικό εµπόριο της Ελλάδας 1860-1900- 1870 1910 63% 75% Οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων = 2/3 (σε αξία) του συνόλου. Υπήρχε τάση για διεύρυνση του ποσοστού των εξαγωγών αγροτικών προϊόντων που έφτασαν να αντιπροσωπεύουν τα ¾ των συνολικών εξαγωγών στη δεκαετία 1900-10. 1881 προστέθηκε η Θεσσαλία. Τα βόρεια σύνορα άγγιζαν τον Όλυµπο και την Μακεδονία.(αυξήθηκε η καλλιεργήσιµη έκταση) 1 η θέση η σταφίδα ( σε αξία ½ των συνολικών εξαγωγών), ελαιόλαδο (ακολουθούσε µε µεγάλη διαφορά), κρασί (µετά το 1900), µικρές ποσότητες φυτικών προϊόντων για βιοµηχανική επεξεργασία, βαµβάκι (κατά τον εµφύλιο), καπνός (2-3%). 31% 36% Οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων = 1/3 (σε αξία) του συνόλου. 1 η θέση τα δηµητριακά, ιδίως το σιτάρι. (η εγχώρια παραγωγή δεν ήταν σε θέση να καλύψει τις ανάγκες) Η Ελλάδα διευρύνθηκε µε την προσάρτηση των Ιόνιων νησιών και της Θεσσαλίας και ο πληθυσµός της αυξήθηκε κατά 2,5 φορές. (αυξήθηκαν οι επισιτιστικές ανάγκες) 7% 2% Οι εξαγωγές σε βιοµηχανικά προϊόντα ήταν πραγµατικά ασήµαντες. Οι εξαγωγές µειώνονται ακόµη πιο πολύ µετά το 1880 όταν σταµατά η εξαγωγή κατεργασµένων δερµάτων. 24% 30% Η Ελλάδα διευρύνθηκε µε την προσάρτηση των Ιόνιων νησιών και της Θεσσαλίας και ο πληθυσµός της αυξήθηκε κατά 2,5 φορές. (αυξήθηκαν οι ανάγκες) Υφάσµατα, νήµατα, άνθρακας, ξυλεία, χηµικά προϊόντα Μηχανήµατα Η Ελλάδα αγόραζε από το εξωτερικό πολύ περισσότερα από όσα πωλούσε. Το βασικό πρόβληµα ήταν το ισοζύγιο πληρωµών, η σχέση δηλ. ανάµεσα στην αξία των εισαγωγών και εξαγωγών. 17% 22% Από το τέλος του 19 ου πλησίαζαν το 1/5 της συνολικής αξίας των εξαγωγών. Μόλυβδος, Μαγγανιούχα µεταλλεύµατα, Σµύριδα, Θηραϊκή γη 12% 18% Η Ελλάδα διευρύνθηκε µε την προσάρτηση των Ιόνιων νησιών και της Θεσσαλίας και ότι ο πληθυσµός της αυξήθηκε κατά 2,5 φορές. (αυξήθηκαν οι ανάγκες) Οι πρώτες ύλες που εισάγονται είναι άνθρακας και ξυλεία. 7

Αγγλία Πίνακας 4 σχολικό βιβλίο σελ. 21 Εµπορικές συναλλαγές το 1890 Η Αγγλία απορροφούσε το σύνολο σχεδόν των εξαγωγών σταφίδας (κορινθιακή) αλλά και ένα σηµαντικό ποσοστό µεταλλευµάτων (µολύβδου). Η Ελλάδα εισάγει υφάσµατα από την Αγγλία (=βιοµηχανική επανάσταση εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας). Ρωσία Εισάγεται σιτάρι σε χαµηλό κόστος. Η Ελλάδα δεν µπορεί να καλύψει η ίδια της ανάγκες της. Τουρκία Οι εµπορικές σχέσεις αν και υπαρκτές δεν βρίσκονταν στην πρώτη θέση από πλευράς όγκου και αξίας. Και οι 2 χώρες έχουν γεωργία και κτηνοτροφία (τρόφιµα, ζώα, βαµβάκι) Αυστρία άση ξυλεία Γαλλία Κατεργασµένα δέρµατα (ως το 1880) 2. Εµπορική ναυτιλία 18 ο αι. Σηµαντική ναυτιλιακή + εµπορική δραστηριότητα Η σηµαντική και ναυτιλιακή εµπορική δραστηριότητα οφείλεται σε ευνοϊκές συγκυρίες: 1. Στην έξοδο της Ρωσίας στη Μαύρη θάλασσα και στο εµπόριο που αναπτύχθηκε στα λιµάνια της Μαύρης θάλασσας (Οδησσό) και της Μεσογείου. 2. 1774 συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Τα χριστιανικά ελληνικά πλοία προστατεύονταν από την ρωσική ισχύ. 3. Γαλλική επανάσταση και Ναπολεόντειοι πόλεµοι (Η διάσπαση αποκλεισµού) 1821 1830 Ο εµπορικός στόλος µετατράπηκε σε πολεµικό Οι δρόµοι του εµπορίου έκλεισαν Τα παραδοσιακά ναυτικά κέντρα (Ψαρά, Γαλαξίδι) καταστράφηκαν Απέµεινε: η προδιάθεση για την θάλασσα και η γνώση των ναυτικών υποθέσεων. 1830 Σύρος: στο ελληνικό κράτος αναδείχθηκαν νέα κέντρα. Το πιο σηµαντικό από αυτά ήταν η Σύρος. έχτηκε κύµατα προσφύγων κυρίως από την Χίο. Η στρατηγική θέση του νησιού συνέβαλε στη δηµιουργία ισχυρότατου ναυτιλιακού κέντρου. Ελληνικές παροικίες: Σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη διαδραµάτισαν οι ελληνικές παροικίες στα κυριότερα εµπορικά κέντρα της περιοχής: λιµάνια Ν. Ρωσίας, στις εκβολές του ούναβη, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σµύρνη και αργότερα στην Αίγυπτο. 8

19 ος Πορεία εµπορικής ναυτιλίας ανοδική Εποχή του ατµού Πηγή Νο 11_3 Ανοδική πορεία παρά την κρίση που πέρασε και τον ανταγωνισµό των ατµόπλοιων (υψηλό κόστος και µεγάλες τεχνικές απαιτήσεις) Ο αριθµός και η χωρητικότητα των πλοίων συνεχώς αυξάνουν Το 1840 χωρητικότητα 100.000 τόνους Το 1866 χωρητικότητα 300.000 τόνους Υπήρξαν έντονες αυξοµειώσεις. Πολλά από τα εθνικά δηµόσια έργα έγιναν για την εξυπηρέτηση της ναυτιλιακής δραστηριότητας: λιµάνια, σύστηµα φάρων. Πότε: Προσπάθειες για την είσοδο της ελληνικής ναυτιλίας στην εποχή του ατµού ξεκίνησαν µετά τα µέσα του 19 ου αι. Κεφάλαια: Τα κεφάλαια που χρειάζονταν ήταν σηµαντικά, µε αποτέλεσµα να ανατραπούν οι παραδοσιακές εφοπλιστικές σχέσεις που ίσχυαν και να αναζητηθούν κεφάλαια µέσω εταιρειών και ισχυρών επιχειρηµατικών σχηµάτων. Το κράτος, οι τράπεζες (η Εθνική τράπεζα ιδιαίτερα) και οι εκτός συνόρων οµογενείς συµµετείχαν ενεργά. Όµως η περιορισµένη διαθεσιµότητα κεφαλαίων και ο αυξηµένος επιχειρηµατικός κίνδυνος ανέστειλαν την ανάπτυξη της ελληνικής ατµοπλοΐας. Η παρουσία της γίνεται αισθητή τέλη 19 ου αι. Η ανάπτυξη οφείλεται στην κυριαρχία Ελλήνων επιχειρηµατιών στις µεταφορές στην περιοχή του έλτα του ούναβη αλλά και στην κίνηση στο ίδιο το ποτάµι. 400 300 200 100 1890 1901 1912 0 1890 1901 1912 Συνέπειες του Α Παγκόσµιου πολέµου: Ο Α παγκόσµιος πόλεµος, (οι καταστροφές + οικονοµικές και πολιτικές αλλαγές) µετέβαλε και πάλι τα δεδοµένα. Το 1919 ο ελληνικός εµπορικός στόλος είχε υποδιπλασιαστεί σε σχέση µε το 1914. Στην ουσία χρειάστηκε µια νέα αρχή. 9

Πίνακας 5 σχολικό βιβλίο σελ. 24 (1840 1910 ) έτος ιστιοφόρα ατµόπλοια ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΕΡΟΣ 1Α 1840 50 - Από την ακµάζουσα προεπαναστατική ναυτιλία απέµεινε η προδιάθεση για την θάλασσα και η γνώση των ναυτικών υποθέσεων. Στο ελληνικό κράτος, στη θέση των παλαιών κέντρων που παρήκµασαν αναδείχθηκαν νέα = Σύρος (έµπειροι έµποροι και ναυτικοί από τη Χίο + θέση του νησιού) Λιµάνια, φάροι 1850 60 1 1956 ιδρύεται η εταιρεία «Ελληνική ατµοπλοΐα» Ο αριθµός των πλοίων µειώθηκε κατά 270 ενώ η χωρητικότητα τους µειώθηκε µόνο κατά 14.000 τόνους. 1860 75 ατµόπλοια ιστιοφόρα αυξηµένος επιχειρηµατικός κίνδυνος λειτουργεί αποτρεπτικά 1875 92 (µικρή) Το 1880 προσπάθειες για την είσοδο της ελληνικής ναυτιλίας στην εποχή του ατµού. Τα κεφάλαια που χρειάζονταν για την κατασκευή ή την αγορά και την συντήρηση των ατµόπλοιων ήταν σηµαντικά, µε αποτέλεσµα να ανατραπούν οι παραδοσιακές εφοπλιστικές σχέσεις που ίσχυαν για τα ιστιοφόρα και να αναζητηθούν κεφάλαια µέσω εταιρειών και ισχυρών επιχειρηµατικών σχηµάτων. 1992 03 Η ανάπτυξη οφείλεται στην κυριαρχία Ελλήνων επιχειρηµατιών στις µεταφορές στην περιοχή του έλτα του ούναβη. 1903 11 Η ανάπτυξη οφείλεται στην κυριαρχία Ελλήνων επιχειρηµατιών στις µεταφορές στην περιοχή του έλτα του ούναβη. 3. ιανοµή εθνικών κτηµάτων Πηγή Νο 20 Ορισµός Χρήση Έκταση Προβλήµατα Ήταν οι ακίνητες, οι κτηµατικές ιδιοκτησίες των Οθωµανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη ανήκε είτε στο Οθωµανικό δηµόσιο είτε σε µουσουλµανικά ιδρύµατα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωµα νοµής. Τα κτήµατα αυτά περιήλθαν στο ελληνικό κράτος «επαναστατικώ δικαίω». Αποτελούσαν το πρώτο και το µόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέµου και χρησιµοποιήθηκαν ως υποθήκες για τη σύναψη δανείων ή ως µέσα εξασφάλισης εσόδων, µέσω της εκποίησής τους. Περίπου 4.000.000 έως 5.000.000 στρ. 1. Καλλιεργητές µε δικαίωµα εκµετάλλευσης της γης από τα προεπαναστατικά χρόνια. Καλλιεργούσαν τα χωράφια και έδιναν 15% στον κατ όνοµα ιδιοκτήτη και φόρο επί της παραγωγής (τη δεκάτη). 2. εν υπήρχαν ξεκάθαροι τίτλοι ιδιοκτησίας. Αντιθέτως υπήρχαν 10

επάλληλα δικαιώµατα επί της γης. 3. Στην Στερεά ένα µεγάλο τµήµα των εθνικών γαιών πέρασε άµεσα σε ιδιώτες µε απευθείας εξαγορά από τους Τούρκους σε χαµηλή τιµή. Το κράτος όµως έχανε την ευκαιρία της διαµεσολάβησης και της αποκόµισης προσόδων. 4. Συχνές ήταν και οι καταπατήσεις ιδιαίτερα σε εποχές ταραχών και κρίσεις, γεγονός που δύσκολα µπορούσε να αποδειχθεί. Στο χώρο της έγγειας ιδιοκτησίας το οθωµανικό δίκαιο διέφερε από το Βυζαντινορωµαϊκό του ελληνικού κράτους. Πολυτεµαχισµός Τάση για πολυτεµαχισµό των εθνικών γαιών σε µικρές ή µεσαίες ιδιοκτησίες και συγκέντρωση µεγάλων κτηµάτων στα χέρια λίγων κεφαλαιούχων. Ο λόγος είναι: 1)η έλλειψη µεγάλων κεφαλαίων 2)τάση για απόκτηση ακίνητης περιουσίας στις πόλεις Συνέπειες πολυτεµαχισµού: 1) Η απόκτηση µεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας δεν ήταν στις προθέσεις των πλουσίων, άµβλυνε τις αντιθέσεις, απέτρεψε την δηµιουργία εντάσεων γύρω από το πρόβληµα των εθνικών γαιών. 2) Αναπτύχθηκε ένα σύστηµα πολιτικής προστασίας. Τοπικοί πολιτευτές αναλάµβαναν να περιορίσουν τις παρεµβάσεις (όπως οι προεστοί κατά την προεπαναστατική περίοδο). Νοµοθετικές ρυθµίσεις Πότε: Η οριστική αντιµετώπιση του προβλήµατος έγινε µε νοµοθετικές ρυθµίσεις κατά την περίοδο 1870-71. (πηγή Νο 21_2) Στόχοι: 1)Να εξασφαλιστούν οι ακτήµονες χωρικοί. 2)Να εξασφαλιστεί το κράτος, µέσα από την διαδικασία της εκποίησης, τα µεγαλύτερα δυνατά έσοδα. Αποτελέσµατα: Οι στόχοι ήταν αντιφατικοί και µόνο ο 1 ος επιτεύχθηκε σε ικανοποιητικό βαθµό. Σύµφωνα µε την νοµοθεσία οι δικαιούχοι µπορούσαν να αγοράσουν όση γη ήθελαν, µε ανώτατο όριο τα 80 στρ. για ξηρικά εδάφη και τα 40 στρ. για αρδευόµενα. 1870 1911: διανεµήθηκαν 2.650.000 στρ. µε 370.000 παραχωρητήρια. Σηµαίνει: α) οι φιλοδοξίες ή οι δυνατότητες των αγροτών για απόκτηση καλλιεργήσιµης έκτασης ήταν περιορισµένες β) ο πολυτεµαχισµός ήταν ήδη µεγάλος. Εκτάσεις για δηµητριακά > φυτείες, εκτάσεις µε ελαιόδεντρα, αµπέλια. Επρόκειτο για σηµαντική διανοµή καλλιεργήσιµων γαιών. (βλ. σχήµα 1) Όµως µόνο το 50% του αντιτίµου πληρώθηκε στο κράτος από αγοραστές τους. Σχήµα 1 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 1833-1870 1870-1911 1833-1870 1870-1911 11

4. Η εκµετάλλευση των ορυχείων Πηγή Νο 27_3 Τοπική αγορά/ εξαγωγές Ποικιλία κοιτασµάτων Μεθοδική εκµετάλλευση ορυκτών γεγονότα που συντέλεσαν: Η χώρα εκµεταλλεύτηκε Η απουσία βαριάς βιοµηχανίας στην Ελλάδα µικρό ενδιαφέρον για εκµετάλλευση του υπεδάφους. Οι δραστηριότητες στο χώρο αυτό είτε αποσκοπούσαν σε εξαγωγές είτε στην εξυπηρέτηση των περιορισµένων τοπικών αναγκών (= λατοµεία και η παραγωγή οικοδοµικών υλικών). Εξαγωγές: Μεταλλευτικά προϊόντα που τα ισχυρά βιοµηχανικά κράτη της υτικής Ευρώπης χρησιµοποιούσαν ως πρώτες ύλες στη µεταλλουργία τους. Τα προϊόντα αυτά εξάγονταν ακατέργαστα ή µετά από µικρή επεξεργασία. Η Ελλάδα στις περιορισµένες διαστάσεις της του 19 ου αι. είχε ικανοποιητική ποικιλία κοιτασµάτων, συνήθως όµως σε µικρές ποσότητες. Αρχές της δεκαετίας 1860 Νοµοθεσία Πηγή Νο 27 = «εκχώρηση» µεταλλευτικών δικαιωµάτων µε ευνοϊκούς όρους. Ευνοϊκές συγκυρίες όπως π.χ. τα έργα για την διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ, αλλά και το ίδιο το άνοιγµα της διώρυγας που αναβάθµισε συνολικά την ίδια την Ανατολική Μεσόγειο. Το 1866 για Γαλλοιταλική εταιρεία στο Λαύριο. Η εξόρυξη µολύβδου και αργύρου γνώρισε σηµαντική άνθηση. Θειάφι Μήλος Σµυρίδα Νάξος Θηραϊκή γη (ως οικοδοµικό υλικό) Θήρα Μάρµαρο (µε την οικοδοµική ανάπτυξη της χώρας µετά τη δεκαετία 1870_ πήρε σηµαντικές διαστάσεις τέλη 19 ου ). Οι αλυκές = πηγή δηµοσίων εσόδων κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου. 5. ηµιουργία τραπεζικού συστήµατος Ανάγκη Λόγοι ίδρυσης τραπεζικών ιδρυµάτων Υπάρχουσα κατάσταση Με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, προέκυψε το θέµα της δηµιουργίας κεντρικής τράπεζας αλλά και τραπεζικού συστήµατος αντάξιου εκείνων που λειτουργούσαν στις χώρες της υτικής Ευρώπης. Θα εξυπηρετούσε: 1. κυβερνητικές ανάγκες 2. διαχείριση κρατικού δανεισµού 3. έκδοση χαρτονοµίσµατος 4. Θα έδινε λύση στο χρόνιο πρόβληµα των πιστωτικών αναγκών της οικονοµίας. Θα εξασφάλιζε δηλ. στις επιχειρηµατικές πρωτοβουλίες τα απαραίτητα κεφάλαια µε όρους οργανωµένης αγοράς και όχι τοκογλυφίας. Το πιστωτικό σύστηµα της χώρας βρισκόταν σε πρωτόγονη κατάσταση και συνδέονταν µε το εµπόριο των αγροτικών προϊόντων και ιδιαίτερα της σταφίδας. Οι έµποροι ήταν οι πιστωτές και λειτουργούσαν µε τοκογλυφικές διαθέσεις και όρους. Οι παραγωγοί ήταν οι δανειστές και έπεφταν θύµατα εκµετάλλευσης καθώς επρόκειτο για έναν τρόπο προαγοράς της παραγωγής µε δυσµενείς όρους. Άλλοι κλάδοι της παραγωγής στερούνταν τις πιστώσεις και έτσι περιορίζονταν οι επιχειρηµατικές πρωτοβουλίες. Η κατάσταση αυτή ήταν αντίθετη µε τις προθέσεις και τις πολιτικές του κράτους και αποθάρρυνε 12

Προσπάθειες δηµιουργίας πιστωτικού συστήµατος Ιδρύθηκε 1841 Κεφάλαια τα εξωτερικά κεφάλαια του εξωτερικού. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΕΡΟΣ 1Α Προσπάθειες για την άρση των εµποδίων. Στόχος δεν ήταν η εξάλειψη της τοκογλυφίας, όσο η παράλληλη δηµιουργία ενός σύγχρονου πιστωτικού συστήµατος. ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ Τα κεφάλαια για την ίδρυση προήλθαν κυρίως από το εξωτερικό ενώ έντονη ήταν η παρουσία κρατικών παραγόντων στις ιδρυτικές διαδικασίες. Οι κύριοι µέτοχοι ήταν: Ο κεφαλαιούχος Εϋνάρδος Το ελληνικό κράτος (20% του αρχικού κεφ.) Έλληνες έµποροι και επιχειρηµατίες της διασποράς Ξένες προσωπικότητες από τον χώρο της οικονοµίας και της πολιτικής Στις επόµενες διευρύνσεις του κεφαλαίου µέτοχοι ήταν: Κεφαλαιούχοι και έµποροι από τον ελληνικό χώρο (Σκουζές, Ράλλης κ.λ.π.) Θεµελιωτής της και πρώτος διοικητής ήταν ο Γεώργιος Σταύρου ραστηριότητα Στην αρχή δεν υπήρχε σαφής προσανατολισµός Το µεγάλο πλεονέκτηµα και ταυτόχρονα κύρια πηγή εσόδων ήταν το εκδοτικό δικαίωµα, η δυνατότητά της να εκδίδει τραπεζογραµµάτια, χαρτονοµίσµατα δηλ. για λογαριασµό του ελληνικού κράτους το οποίο ενίσχυε και επέβλεπε την κυκλοφορία τους. Εξάπλωση Από την Αθήνα κύριες επαρχιακές πόλεις (Ερµούπολη 1845, Πάτρα 1846). Κέρδισε την εµπιστοσύνη Άλλα τραπεζικά και ασφαλιστικά ιδρύµατα 6. Η βιοµηχανία Κέρδισε την εµπιστοσύνη της κοινωνίας είχε συνέπεια τις διαδοχικές διευρύνσεις του µετοχικού της κεφαλαίου. Από τη δεκαετία του 1860 άρχισαν να πολλαπλασιάζονται τα τραπεζικά και ασφαλιστικά ιδρύµατα στην χώρα. Τα πιο σηµαντικά: η Ιονική Τράπεζα (1839 στα υπό Αγγλική κατοχή Ιόνια νησιά) τράπεζα Ηπειροθεσσαλίας η Γενική Πιστωτική Τράπεζα η Τράπεζα Βιοµηχανικής Πίστεως 19 ος Ελλάδα- Ευρώπη Ελλάδα Πρώτες δεκαετίες ανεξαρτησίας Η βιοµηχανία στον ελληνικό χώρο (19 ο αι.) έχει ελάχιστα κοινά σηµεία µε την βιοµηχανία στη υτική και κεντρική Ευρώπη (= βιοµηχανική επανάσταση). Η ανάπτυξη της βιοµηχανίας ήταν παρούσα στις συζητήσεις, στις οικονοµικές και πολιτικές αναλύσεις ως σχέδιο ή πρόθεση σπάνια ως εφαρµογή. Όµως στην Ελλάδα απουσίαζαν οι προϋποθέσεις ώστε να αναπτυχθεί η βιοµηχανία. Η εµφάνιση µονάδων παραγωγής που θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν βιοµηχανικές. Στόχος η εξυπηρέτηση τοπικών αναγκών που σχετίζονταν µε την επεξεργασία αγροτικών προϊόντων. Ήταν η εξέλιξη των παραδοσιακών αλευρόµυλων, των ελαιοτριβείων, των βυρσοδεψείων και των κλωστηρίων. Οι µονάδες αυτές παρέµειναν στάσιµες και περιορισµένες ως προς τα οικονοµικά τους µεγέθη. Αυτό οφειλόταν: 1. στην µικρή έκταση της εγχώριας αγοράς 13

Πρώτες απόπειρες ανάπτυξης 2. στην πίεση των εισαγόµενων προϊόντων 3. στην έλλειψη πολυάριθµου, ειδικευµένου και φθηνού εργατικού δυναµικού 1870. Απόπειρα ανάπτυξης των βιοµηχανικών δραστηριοτήτων στη χώρα. 1) Κύµα ίδρυσης βιοµηχανικών επιχειρήσεων, πάνω από 100. Πηγή 28_1_2 2) Τάση αύξησης του δυναµικού των ήδη υπαρχόντων µονάδων. Όµως πολύ γρήγορα η απόπειρα αυτή έχασε τη δυναµική. Τέλη 19 ου / αρχές 20 ου παρατηρείται αλλαγή: 1. ηµιουργείται βιοµηχανικό δυναµικό σταθερό, πολυδιάστατο. 2. Τάση για ανάπτυξη της βαριάς βιοµηχανίας, της µεταλλουργίας, της ναυπηγικής, της τσιµεντοβιοµηχανίας. Η βιοµηχανία υπέφερε: 1. Έλλειψη κεφαλαίων και διασπορά υπαρχόντων 2. Περιορισµένη οικονοµική εξάπλωση 3. Έλλειψη πρώτων υλών 4. Έλλειψη εργατικών χεριών 5. Έλλειψη παιδείας τεχνικής ή γενικής Αλλαγή 1912-13: Αλλαγή υπήρξε µετά το 1912-13 µε την ενσωµάτωση µεγάλων εκτάσεων και πληθυσµών (η ενσωµάτωση των Επτανήσων 1864 και της Θεσσαλίας 1881 δεν άλλαξαν τα δεδοµένα). Τα προβλήµατα παραµένουν: 1) Οι χρόνιες αδυναµίες της ελληνικής βιοµηχανίας εµποδίζουν την ανάδειξή της σε κινητήρια δύναµη της ελληνικής οικονοµίας. 2) Αδύναµη να αντέξει τον εξωτερικό ανταγωνισµό, 3) παρέµεινε προσηλωµένη σε δευτερεύουσες δραστηριότητες αναζώντας την παρέµβαση του κράτους, µε δασµολογικά και άλλα ενισχυτικά µέτρα. 7. Τα δηµόσια έργα Ανάγκη για υποδοµές Προβλήµατα Χρηµατοδότηση έργων Πότε: Παράγοντες: 1830: Οι υποδοµές ήταν ακόµη πρωτόγονες Ενδιαφέρον της διοίκησης για κατασκευή των έργων. Αδυναµία εξεύρεσης των οικονοµικών πόρων. Το ελληνικό κράτος ξεκίνησε µε ένα βαρύ δηµοσιονοµικό φορτίο, την εξυπηρέτηση των δανείων που είχαν συναφθεί στο εξωτερικό κατά την διάρκεια του αγώνα αλλά και αργότερα στους δύσκολους καιρούς της κρατικής του συγκρότησης. Η έλλειψη ιδιωτικού ενδιαφέροντος καθώς οι επενδύσεις στις βασικές αυτές υποδοµές δεν ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρες. Το κράτος είτε απευθείας είτε µέσω των δήµων προσπάθησε να ξεπεράσει τις δυσκολίες αυτές µε τις δικές του δυνάµεις. Η δραστηριότητα του ήταν µάλλον υποτονική (ως τη δεκαετία του 1870) καθώς τα χρήµατα έλλειπαν και οι µέθοδοι που υιοθετήθηκαν δεν ήταν δηµοφιλείς (για παράδειγµα οι αγγαρείες των δρόµων στην κατασκευή των δρόµων). Οδικό δίκτυο Τέλη του 19 ου και αρχές 20 ου. (1 η προτεραιότητα) Παράγοντες που προώθησαν την κατασκευή του οδικού δικτύου: 14

1. Η οικονοµική ανάπτυξη 2. Οι πιο γρήγοροι ρυθµοί αστικοποίησης 3. Η δηµιουργία των κεντρικών σιδηροδροµικών αξόνων 4. Η ανάπτυξη του εσωτερικού εµπορίου Ανασταλτικοί παράγοντες: Θετικά Σηµαντικότερο έργο Ανασταλτικοί παράγοντες: 1. Μεγάλο κόστος της κατασκευής δρόµων σε ορεινά εδάφη 2. Ανταγωνισµός των θαλάσσιων συγκοινωνιών που κυριαρχούσαν στις µεταφορές κοντά στα παράλια. Αποξήρανση εκτάσεων Αποξήρανση µεγάλων εκτάσεων που καλύπτονταν από νερά λιµνών και ελών. 1. Πλούσια καλλιεργήσιµη γη 2. Καταπολεµήθηκε η ελονοσία (µάστιγα ως τα µέσα του 20 ου ) Αποξήρανση της λίµνης της Κωπαϊδα στη Βοιωτία. ιώρυγα της Κορίνθου Το µεγαλύτερο τεχνικό έργο εκείνης της εποχής. Ξεκίνησε 1881 από µια γαλλική τεχνική εταιρεία (µε πολύ µεγάλη αισιοδοξία) Ολοκληρώθηκε το 1893 µετά από πολλές τεχνικές και οικονοµικές περιπέτειες. Βελτίωσε τους όρους ναυσιπλοΐας, καθώς έκανε περιττό τον περίπλου της Πελοποννήσου. ιάνοιξη Πορθµού Ευρίπου Ευνόησε την ναυσιπλοΐα Κατασκευή φάρων στις ακτές Ευνόησε την ναυσιπλοΐα 8. Το δίκτυο των σιδηροδρόµων Ανεπτυγµένα κράτη 19 ος Κυριαρχία του σιδηροδρόµου στις χερσαίες µεταφορές λόγω της βιοµηχανικής επανάστασης στα ανεπτυγµένα κράτη τον 19 ο αι. Θετικά: Μεταφορά µεγάλου όγκου προϊόντων µε µικρό κόστος, σε µεγάλες αποστάσεις Η βιοµηχανική επανάσταση, η αύξηση της παραγωγής και η δηµιουργία µεγάλων πόλεων προχώρησαν χάρις στον σιδηρόδροµο. Σηµασία: Ο σιδηρόδροµος έγινε το σύµβολο των νέων καιρών και συνώνυµο της ανάπτυξης κατά τον 19 ο αι. πηγή Νο 19_1 Σιδηρόδροµος στην Ελλάδα Ανάγκη Στις µικρότερες και πιο καθυστερηµένες οικονοµικά χώρες η απόκτηση σιδηροδροµικού δικτύου παρουσιάστηκε από πολύ νωρίς ως σηµαντική προϋπόθεση για την είσοδο τους στο χώρο των ανεπτυγµένων κρατών. Πότε Λίγο µετά την ανεξαρτησία το 1835. υσκολίες Κεφάλαια Υπήρξαν ανυπέρβλητες δυσκολίες. Η κατασκευή απαιτούσε κεφάλαια. Το µικρό ελληνικό κράτος δεν µπορούσε να τα εξοικονοµήσει. Η προσέλκυση ξένων κεφαλαίων, επιχειρήσεων ή πιστωτικών ιδρυµάτων προϋπέθετε ότι το προς κατασκευή δίκτυο θα ήταν 15

Θάλασσα Κατασκευή δικτύου Ολοκλήρωση κατασκευής Τοπικές ανάγκες Έξοδα για κατασκευή ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΕΡΟΣ 1Α ιδρυµάτων προϋπέθετε ότι το προς κατασκευή δίκτυο θα ήταν αποδοτικό, θα εξασφάλιζε δηλ. την µεταφορά των πρώτων υλών, ζωτικών για την βιοµηχανία και καταναλωτικών αγαθών που οι τοπικές αγορές θα ήταν σε θέση να απορροφήσουν. Στην Ελλάδα δεν υπήρχε ούτε το ένα ούτε το άλλο. Το ενδιαφέρον των ξένων ή των οµογενών επενδυτών παρέµεινε πολύ µικρό. Οι θαλάσσιες µεταφορές περιόριζαν την αποδοτικότητα του σιδηροδροµικού δικτύου καθώς οι περισσότερες περιοχές ήταν κοντά σε θάλασσα. Ως δεκαετία του 1880: Μία µόνο σιδηροδροµική γραµµή (Αθήνα Πειραιά). Όλες οι υπόλοιπες διακηρύξεις παρέµεναν ανεφάρµοστες. Ως το 1881: Οι γενικότερες αλλαγές που µετέβαλαν τα δεδοµένα της ελληνικής οικονοµίας ως το 1881, δηµιούργησαν τις προϋποθέσεις για την κατασκευή σιδηροδροµικού δικτύου. Γύρω από την χώρα, προχωρούσε η κατασκευή µεγάλων συγκοινωνιακών αξόνων που συνέδεαν την κεντρική Ευρώπη µε την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Ανατολή ως την Ινδία. Η σύνδεση της Ευρώπης µε την Ανατολή γινόταν και ατµοπλοϊκά από το Πρίντεζι της Ιταλίας προς το Σουέζ και τον Ινδικό Ωκεανό. Οι ελληνικές κυβερνήσεις (µε πρωθυπουργό τον Τρικούπη, κυρίως) έκριναν ότι η χώρα έπρεπε να συνδεθεί µε τους διεθνείς άξονες. Σιδηρόδροµος στην Ελλάδα Ολοκληρώθηκε σε τρεις δεκαετίες, από το 1880 και µετά. Ώθηση δόθηκε στις πρώτες πρωθυπουργίες του Χαρίλαου Τρικούπη (1882 1892). Τα οικονοµικά προβλήµατα επιβράδυναν την κατασκευή του έργου στην δεκαετία του 1890 και το δίκτυο ολοκληρώθηκε µόλις το 1909. Κατασκευάστηκε για να εξυπηρετεί τοπικές ανάγκες, χωρίς φιλοδοξίες να αποτελέσει τµήµα του διεθνούς δικτύου (γραµµές πλάτους 1µ_1,5 µ στην Ευρώπη). Το κράτος ανέλαβε το µεγαλύτερο κόστος του έργου και επωµίστηκε το µεγαλύτερο µέρος του δανεισµού που έγινε κυρίως από ξένα πιστωτικά ιδρύµατα. Οι ιδιώτες συµµετείχαν µε µικρότερο ποσοστό (περίπου 30%- αποδοτικότητα αµφίβολη). Ο σιδηρόδροµος διακινούσε αγροτικά κυρίως προϊόντα και από την αρχή της λειτουργίας του παρουσίαζε σοβαρή υστέρηση στα έσοδα σε σχέση µε τους αισιόδοξους υπολογισµούς. Το γεγονός αυτό οδήγησε και στην διακοπή των επενδύσεων στον χώρο αυτό. ( + ) Πρόσφερε πολλά σε µία χώρα που δεν είχε γνωρίσει ως τότε αξιόπιστο χερσαίο συγκοινωνιακό δίκτυο. Σε περιόδους πολέµων πρόσφερε πολλές υπηρεσίες (γρήγορη επιστράτευση + εφοδιασµό του ελληνικού στρατού). ( - ) εν εκπλήρωσε τις αναπτυξιακές προσδοκίες εν έφερε την ανάπτυξη και εκβιοµηχάνιση στις περιοχές που έφτασε. Για να εκπληρώσει τις αναπτυξιακές προσδοκίες έπρεπε να προκαλέσει την αλλαγή κοινωνικών και οικοδοµικών δοµών. Ένα συγκοινωνιακό δίκτυο δύσκολα µπορεί να πετύχει τόσο ριζοσπαστικές αλλαγές. 16

9. Τα εθνικά δάνεια πηγή Νο 45_1 1824 1861 Από τα χρόνια της επανάστασης, η Ελλάδα κατέφευγε συνεχώς στον δανεισµό. Αυτό ήταν φυσικό για ένα κράτος που ξεκινούσε από το µηδέν και δεν κληρονόµησε από το προηγούµενο καθεστώς οργανωµένο δηµοσιονοµικό σύστηµα. Περιπέτειες των δανείων του αγώνα στη χρηµαταγορά του Λονδίνου. Σύναψη νέων δανείων, που συνόδευσε την άφιξη των Βαυαρών το 1832. Η οθωνική κυβέρνηση αρνήθηκε την αποπληρωµή των δανείων, γεγονός που αποµόνωσε την χώρα από τις ευρωπαϊκές χρηµαταγορές ως το 1861. 1860 1893 Αιτίες δανεισµού: Η αλλαγή των ρυθµών ανάπτυξης από την δεκαετία του 1860 και µετά, οδήγησε αναγκαστικά σε νέο δανεισµό. Οι περιορισµένοι πόροι της χώρας. Τα έκτακτα έξοδα που επέβαλαν οι εθνικές κρίσεις έκαναν αδύνατη την εξοικονόµηση κεφαλαίων για δηµόσιες επενδύσεις. Κατά την δεκαετία του 1880 ο εξωτερικός δανεισµός διογκώθηκε και µέσα σε λίγα µόλις χρόνια η χώρα βρέθηκε να οφείλει ποσά πολλαπλάσια του ετήσιου προϋπολογισµού της. Το µεγαλύτερο µέρος των δανείων χρησίµευσε: 1. Για να καλύψει τα τρέχοντα ελλείµµατα των εθνικών προϋπολογισµών. 2. Για να καλύψει τις δαπάνες από τις στρατιωτικές κινητοποιήσεις (1877-80 και 1885-6) και τις δαπάνες για τον εξοπλισµό (26.000.000 δρχ. χρησιµοποιήθηκαν για την ναυπήγηση 3 θωρηκτών το 1889). 3. Μεγάλα ποσά διατέθηκαν για την αποπληρωµή παλαιότερων δανείων. 4. Μικρό µέρος έµενε για παραγωγικές επενδύσεις και δηµόσια έργα. Ποσό όµως απαραίτητο χωρίς το οποίο τα έργα δεν µπορούσαν να ολοκληρωθούν. 10. Πτώχευση του 1893 και ο ιεθνής οικονοµικός έλεγχος πηγή 44_1_2 Πτώχευση του 1893 1893 Το 1893 η Ελλάδα βρέθηκε σε αδυναµία να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια (δόσεις που περιλαµβάνουν τόκους + µέρος δανείου) των εξωτερικών της δανείων και ζήτησε επαναδιαπραγµάτευση του δηµοσίου χρέους της. 1893-97 ιαπραγµατεύσεις της Ελλάδας µε τις πιστωτικές χώρες ιεθνής οικονοµικός έλεγχος Πότε 1897 Ποιοι Η ήττα της Ελλάδος στον Ελληνοτουρκικό πόλεµο Η Ελλάδα υποχρεώνεται να καταβάλει υπέρογκες πολεµικές αποζηµιώσεις στην Οθωµανική αυτοκρατορία Τα οικονοµικά του ελληνικού κράτους να οδηγηθούν σε καθεστώς ιεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου ( ΟΕ). Οι εκπρόσωποι 6 δυνάµεων ανέλαβαν την διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. 1.Αγγλία 2. Γαλλία 3. Αυστρία 4. Γερµανία 5. Ρωσία 6. Ιταλία 17

ιαχείριση εσόδων Στόχος ιαχείριση εσόδων Ενέργειες της επιτροπής ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΕΡΟΣ 1Α 1. Έσοδα µονοπωλίων αλατιού 2. Φωτιστικού πετρελαίου 3. Σπίρτων 4. Παιγνιόχαρτων 5. Χαρτιού σιγαρέτων 6. Σµύριδας της Νάξου 7. Φόρο καπνού 8. Λιµενικά δικαιώµατα του Πειραιά 9. Φόρο χαρτοσήµου Το ύψος των εσόδων ανερχόταν σε 28.000.000 30.000.000 δρχ. 1) εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας προς την Οθωµανική αυτοκρατορία (καταβολή πολεµικής αποζηµίωσης 92.000.000 δρχ.). 2) εξυπηρέτηση των άλλων δανείων. 1) Η επιτροπή που ξεκίνησε το 1898 αντιµετώπισε τις ανάγκες µε δάνειο που δόθηκε µε την εγγύηση των δυνάµεων. 2) Φρόντισε για την αποπληρωµή των δανείων. 3) Λειτούργησε ως τεχνικό συµβουλευτικό σώµα (βελτίωσε την ελληνική οικονοµία) Αποτελέσµατα Η εγγύηση των δυνάµεων αύξησε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους Ο έλεγχος απάλλαξε τους δηµοσιονοµικούς µηχανισµούς από δυσλειτουργίες του παρελθόντος. Το 1910: (παρά τα προβλήµατα: της σταφιδικής κρίσης, η αποπληρωµή δανείων απορροφούσε το 1/3 των εθνικών εσόδων) τα δηµόσια οικονοµικά µπορούσαν να χαρακτηριστούν υγιή οι προϋπολογισµοί ήταν ελαφρώς πλεονασµατικοί οι οικονοµικές δυνατότητες ήταν σαφώς αυξηµένες Αυτή η θετική εξέλιξη επέτρεψε: τις µεταρρυθµίσεις των πρώτων κυβερνήσεων του Ελ. Βενιζέλου, την πολεµική προετοιµασία και τη συµµετοχή στους Βαλκανικούς πολέµους χωρίς τις δραµατικές επιπτώσεις του παρελθόντος. 11. Το εξωελλαδικό ελληνικό κεφάλαιο α. Έλληνες κεφαλαιούχοι 1. 19 ος Ψυχρές σχέσεις Οικονοµικές δραστηριότητες έξω από την Ελλάδα: Οι Έλληνες δραστηριοποιούνταν σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης θάλασσας. Στην Αίγυπτο, τη Νότια Ρωσία, τις εκβολές του ούναβη και την Κων/πολη οι οικονοµικές δραστηριότητες που βρίσκονταν σε ελληνικά χέρια ήταν ιδιαίτερα σηµαντικές για την εγχώρια οικονοµία. Σηµασία: Η ύπαρξη αυτών των ισχυρών οµογενειακών οµάδων αποτελούσε µια ελπίδα, µια χρυσή εφεδρεία. Έλληνες διασποράς ελληνικό βασίλειο: Οι σχέσεις δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές για πολύ καιρό. Σ ένα κλίµα ανάπτυξης και υψηλών αποδόσεων που χαρακτήριζε τις ευρωπαϊκές οικονοµίες (ως δεκαετία 1870) οι επιχειρηµατικές 18

δραστηριότητες είχαν περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης στις αγορές των µεγάλων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου. Μόνο ένα ολιγάριθµο τµήµα του ελληνισµού της διασποράς εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα τα πρώτα χρόνια. Για τους πολλούς και πιο ισχυρούς παράγοντες της οµογένειας η Ελλάδα δεν είχε ενδιαφέρον. 2. Προσπάθειες προσέλκυσης οµογενών 1860 3. Ενδείξεις συνεργασίας 1870 Σκέψεις για αξιοποίηση των οµογενών από το ελληνικό Βασίλειο Συνθήκες: Στην δεκαετία του 1860 αλλάζει η δυναστεία, οι συνταγµατικοί θεσµοί, επεκτείνεται το ελληνικό κράτος µε την ενσωµάτωση των Επτανήσων, ξεσπά η Κρητική επανάσταση (1866-68) αποτέλεσµα: Οι πολιτικές αυτές απέδωσαν πενιχρά αποτελέσµατα. Στη δεκαετία του 1860 εφαρµόστηκαν οι συνταγµατικές µεταρρυθµίσεις του Τανζιµάτ (1856) που έδιναν διευρυµένα δικαιώµατα στους χριστιανούς της αυτοκρατορίας. Οι νέες οικονοµικές συνθήκες που επικρατούσαν σε πολλές περιοχές της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς µεγαλύτερες ευκαιρίες στους οµογενείς από εκείνη που η Ελλάδα µπορούσε να προσφέρει Αίτια: Η κρίση του 1873 που µείωσε τις αποδόσεις των ευρωπαϊκών κεφαλαίων και προκάλεσε την µεταφορά τους προς τα ανατολικά σε αναζήτηση επικερδών τοποθετήσεων. Η µετακίνηση αυτή πίεσε οικονοµικά τους πλούσιους Έλληνες της διασποράς, οι οποίοι ανακάλυψαν την Ελλάδα. Πηγή 8_1, Πηγή 36 ραστηριότητες των οµογενών στην χώρα: Οι τοποθετήσεις σε ακίνητα. Το κριτήριο για τις επενδύσεις ήταν τα υψηλά κέρδη. Αγορά των τσιφλικιών της Θεσσαλίας σε χαµηλές τιµές από τους Οθωµανούς ιδιοκτήτες τους, µετά την ενσωµάτωση της Θεσσαλίας. Επενδύσεις στο εµπόριο, στις µεταλλευτικές δραστηριότητες, στα δηµόσια έργα της Τρικουπικής περιόδου και στον δανεισµό του δηµοσίου. Χαρακτήρας των επενδύσεων των οµογενών στην Ελλάδα: 1. ευκαιριακός χαρακτήρας 2. η ρευστότητα 3. η γρήγορη απόσβεση 4. η επανεξαγωγή των κεφαλαίων στο εξωτερικό 5. το κέρδος 6. «κερδοσκοπικό χαρακτήρα» 7. Στην Ανατολική Μεσόγειο, το κεφάλαιο λειτουργούσε µε βάση το κυνήγι της ευκαιρίας, κερδοσκοπία, µε λίγα λόγια. Αιτίες: Η ελληνική αγορά δεν έδινε τόσες υποσχέσεις ώστε να επιχειρούνται υποσχέσεις µε µακροχρόνιες προοπτικές. Η εύκολη µετατρεψιµότητα της δραχµής ενίσχυε αυτά τα βραχύβια περάσµατα. 19

4. Αρχές 20 ου Αλλαγή Στάσης ραστηριότητες των οµογενών: Οι Έλληνες κεφαλαιούχοι διέκοψαν τις παραδοσιακές δραστηριότητες τους στην Ανατολική Μεσόγειο. Μετέφεραν τις επιχειρηµατικές, βιοµηχανικές, εµπορικές ή χρηµατιστηριακές δραστηριότητες στο ελληνικό κράτος. Στο µεταξύ όµως το ίδιο το κράτος είχε αλλάξει µορφή και οι δυνατότητες του είχαν διαφοροποιηθεί. Αιτίες: 1. Το κίνηµα των Νεοτούρκων 2. Οι Βαλκανικοί πόλεµοι 3. Ο Α Παγκόσµιος πόλεµος 4. Η έξαρση των εθνικισµών 5. Τα πλήγµατα στις οικονοµικές δραστηριότητες των ξένων 6. Οι πολιτικές εξελίξεις στην Ρωσία 7. Το τέλος της Οθωµανικής αυτοκρατορίας και η δηµιουργία της Κεµαλικής Τουρκίας. Σηµασία (-): Το κεφάλαιο που συσσώρευσαν οι Έλληνες της διασποράς δεν αποτέλεσε σταθερή βάση για την ανάπτυξη του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Σηµασία (+): Ωστόσο η παρουσία του ήταν σηµαντική. Ενίσχυσε την ρευστότητα, υπήρξαν στην Ελλάδα κεφάλαια και βοήθησε σηµαντικά τον εκχρηµατισµό της ελληνικής οικονοµίας. β. Έλληνες που ζούσαν έξω από την χώρα (όχι κεφαλαιούχοι) εν πρέπει να ταυτίζουµε τους Έλληνες που ζούσαν έξω από την χώρα µε τους µεγάλους κεφαλαιούχους. Η µεγάλη µάζα των Ελλήνων της διασποράς: ανήκε σε µεσοαστικά ή µικροαστικά στρώµατα, σε µεγάλο ποσοστό ήταν µετανάστες, διατηρούσαν στενούς δεσµούς µε τις οικογένειες που άφησαν πίσω τους, έστελναν σηµαντικό µέρος από το εισόδηµά τους στην πατρίδα. Τα εµβάσµατα αυτά είχαν µεγάλη σηµασία και οι επιπτώσεις τους στην εθνική οικονοµία ήταν το ίδιο σηµαντικές µε τις αντίστοιχες των µεγάλων κεφαλαίων της οµογένειας. ΠΗΓΕΣ (εκτός σχολικού βιβλίου) Νο 3_2 Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σ. 107 Νο 8_1 Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σ. 312/3/6, 320/4 Νο 11_3 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΙΓ 182-184 Νο 19_1 ερτιλή, Κοινωνικός Μετασχηµατισµός και Στρατιωτική Επέµβαση 1880-1909 σ.96-99 Νο 21_2 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΙΓ 310-311 Νο 20 Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σ.72-74 Νο 27_1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΙΓ 180-181 Νο 27_3 Αγριαντώνη σ.260-61 Νο 28_1 Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σ.260 Νο 28_1 ερτιλή, Κοινωνικός Μετασχηµατισµός και Στρατιωτική Επέµβαση 1880-1909 σ.89-91 Νο 31_1 Αγριαντώνη σ.371 Νο 36 Τζόκας, Ανάπτυξη και εκσυγχρονισµός σ.36-38 20

Νο 44_1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Ι σ.164-5 Νο 44_2 Τζόκας σ.188-9 Νο 45_1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Ι 79 21