Μπενλίσοϊ Φώτης,, 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Περίληψη : Η περιοχή που καλύπτει το σημερινό μαρτυρείται ότι κατοικήθηκε τουλάχιστον από τον 6ο αιώνα. Ονομάστηκε Πικρίδιο στα τέλη του 8ου αιώνα από τη μεγάλη μονή του Πικριδίου. Κατά την Οθωμανική περίοδο ονομάζεται Αγία Παρασκευή και κατοικείται από Ορθοδόξους, Αρμενίους και κυρίως Εβραίους. Μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο ο ορθόδοξος πληθυσμός μειώνεται ραγδαία. Άλλες Ονομασίες Αρεοβίνδου, Αραβίνδου, Πικρίδιο Γεωγραφική Θέση Κωνσταντινούπολη Ιστορική Περιοχή Κωνσταντινούπολη Διοικητική Υπαγωγή Δήμος Κωνσταντινούπολης 1. Βυζαντινή περίοδος Η συνοικία βρίσκεται στις βόρειες όχθες του Κεράτιου κόλπου, απέναντι από το Φανάρι και τον Μπαλατά (Μπαλάτ). Η περιοχή που καλύπτει το σημερινό μαρτυρείται ότι κατοικήθηκε τουλάχιστον από τον 6ο αιώνα. Η περιοχή αναφέρεται ως Αρεοβίνδου ή Αραβίνδου, ονομασία την οποία πήρε από έναν ευγενή που είχε χτίσει στο χώρο αυτό τη θερινή του κατοικία. Η περιοχή πήρε το όνομα Πικρίδιο στα τέλη του 8ου αιώνα από τη μεγάλη μονή του Πικριδίου την οποία ανήγειρε ο πρωτοσπαθάριος Ιωάννης Πικρίδιος. Οι πολυάριθμες μονές και οι πολλές εκκλησίες που είχαν ιδρυθεί στην περιοχή (μονή Λυκαόνων, Ευτυχίου, Αγίας Ματρώνας, Γαλακρήνων κτλ.) μαρτυρούν για τη σπουδαιότητα του Πικριδίου στα βυζαντινά χρόνια. 1 2. Οθωμανική περίοδος 2.1. Το στο 15ο και στο 19ο αιώνα Μετά την Άλωση το Πικρίδιο ονομάστηκε (Hasköy). Κατά την Οθωμανική περίοδο η περιοχή, που ονομάζεται και Αγία Παρασκευή λόγω της εκκλησίας, ήταν συνοικισμένη από Ρωμιούς και Αρμένιους, καθώς και πολλούς Εβραίους που εκτοπίστηκαν από το Εμίνονου όταν χτίστηκε το Γενί ή Βαλιντέ τζαμί στα τέλη του 16ου αιώνα. 2 Όμως ακόμα και πριν από την εγκατάσταση των συγκεκριμένων Εβραίων από το Εμίνονου στην περιοχή, ζούσαν εκεί αρκετοί Εβραίοι ήδη από τη βυζαντινή περίοδο. 3 Το αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες εβραϊκές περιοχές της Κωνσταντινούπολης. Στην περιοχή ζούσαν Σεφαραδίτες, Ρωμανιώτες, Ασκεναζίμ, αλλά και Καραΐτες. Σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπί, στο 17ο αιώνα στο κατοικούσαν περίπου 11.000 Εβραίοι, γεγονός που κάνει τον περιηγητή να το παρομοιάσει με τη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα πάντα με τον Εβλιγιά Τσελεμπί, οι Ρωμιοί της περιοχής κατοικούσαν σε δύο γειτονιές-μαχαλάδες και οι Αρμένιοι σε μια. 4 Οι Αρμένιοι που ζούσαν εκεί ήταν στην πλειονότητά τους μετανάστες από το Έγιν της Ανατολής και ασχολούνταν με οικοδομικά επαγγέλματα. 5 Ο Εβλιγιά Τσελεμπί αναφέρει ότι στην περιοχή υπήρχαν 50 βυρσοδεψεία και 100 καπηλειά. 6 Σύμφωνα με το Σκαρλάτο Βυζάντιο, το «συνοικείται μέρος μεν υπό Γραικών τε και Αρμενίων, κεραμιδοποιών και καπήλων το πλείστον, μέρος δε, το πολυανθρωπότερον, υπό Ιουδαίων, μετοικισθέντων ενταύθα από του Τελωνείου, περί το οποίον ήσαν τέως συνωκισμένοι, ότε εκτίζετο το Γενή-Βαλιδέ-τζαμίον». 7 Δημιουργήθηκε στις 19/1/2017 Σελίδα 1/5
Μπενλίσοϊ Φώτης,, 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Το 1688 ενταφιάζεται στο Πικρίδιο ο Μέγας Ρήτωρ του Πατριαρχείου Μανουήλ ο Καρυοφύλλης. Από τότε το χωριό θα παραμείνει στενά συνδεδεμένο με το λεγόμενο «αρχοντικό» νεκροταφείο. Το νεκροταφείο αυτό, ευρισκόμενο ακριβώς απέναντι από το Φανάρι, σε αντίθεση με τα «λαϊκά» νεκροταφεία της Ζωοδόχου Πηγής και του Εγρί-καπού, αποτελεί για μεγάλο χρονικό διάστημα τον επισημότερο χώρο ταφής των Ορθοδόξων στην Κωνσταντινούπολη. Εδώ ενταφιάστηκαν πολλοί πατριάρχες, αρχιερείς, ηγεμόνες και λόγιοι. 8 Λόγω της απαγόρευσης του ενταφιασμού σε περιβόλους ναών το 1865, ο τελευταίος ενταφιασμός χρονολογείται στο 1866. Στο νεκροταφείο σώζονται σήμερα ελάχιστοι τάφοι: οι περισσότεροι καταστράφηκαν με το πέρας του χρόνου ενώ πολλοί χρησιμοποιήθηκαν τον περασμένο αιώνα για την επικάλυψη του δαπέδου του ναού και για την ανέγερση του κωδωνοστασίου. 9 2.1.1. Εκκλησιαστικά κτίσματα σχολεία Στην περιοχή εκκλησιαστικό κτίσμα αφιερωμένο στην αγία Παρασκευής υπήρχε ήδη από τους Βυζαντινούς χρόνους. Μετά την Άλωση το μικρό αυτό παρεκκλήσι μετατρέπεται σε ναό. Το μεγαλύτερο τμήμα της σημερινής εκκλησίας χτίστηκε στο χώρο όπου βρισκόταν ο αρχικός ναός του 15ου αιώνα. Το 1724, με χορηγία που είχε παραχωρήσει ο Κωνσταντίνος Βασσάραβας Βραγγοβάνου (Constantin Basarab Brâncoveanu) όταν ήταν οσποδάρος της Βλαχίας, και άλλων Φαναριωτών ξεκινάει η ανέγερση της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής που ολοκληρώνεται το 1752. Το 1833 ανακαινίστηκε ο ναός και πήρε τη σημερινή του μορφή. Η εκκλησία είναι χτισμένη στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής και έχει ένα σχετικά ογκώδες κωδωνοστάσιο. Έχει μεγάλο νάρθηκα, που συγκοινωνεί με το γυναικωνίτη, ο οποίος καταλαμβάνει ολόκληρο το χώρο του νάρθηκα. 10 Η ορθόδοξη κοινότητα του είχε και δύο αγιάσματα. Στο Αϊναλί Καβάκ (Aynalı Kavak) βρίσκεται το αγίασμα του Αγίου Παντελέημονα. Το ομώνυμο αγίασμα του ναού της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται ανάμεσα σε ορθόδοξα, μουσουλμανικά και εβραϊκά νεκροταφεία, στο λόφο Τσικσαλίν (Çıksalın), στην οδό Kalaycı Bahçe. Το λιθόκτιστο βυζαντινό αγίασμα αποτελεί λείψανο αρχαίου υδραγωγείου. 11 Σύμφωνα με τον Ερέμια Τσελεμπί Κιομουρτζιάν, το 17ο αιώνα οι Εβραίοι της περιοχής, στο πλαίσιο διακοινοτικών ανταγωνισμών, προσπαθούσαν να δυσφημίσουν και να υποβαθμίσουν το αγίασμα της Αγίας Παρασκευής που αποτελούσε κέντρο προσέλευσης των Ρωμιών αλλά και των Μουσουλμάνων. 12 2.2. Το στον 20ό και στον 21ο αιώνα Ο ναός της Αγίας Παρασκευής του υπέστη σοβαρές ζημιές στα επεισόδια της 6ης-7ης Σεπτεμβρίου 1955 και ανακαινίστηκε το 1958. Η σταδιακή μετατόπιση μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο του ρωμαίικου πληθυσμού της Πόλης από τις συνοικίες του Κεράτιου και των τειχών προς το κέντρο (Σταυρόδρομι, Φερίκιοϊ και Ταταύλα), η οποία εντείνεται μετά τα γεγονότα της 6ης- 7ης Σεπτεμβρίου 1955, επηρέασε αρνητικά και την κοινότητα του. Το δημοτικό σχολείο διέκοψε τη λειτουργία του ελλείψει μαθητών το 1973. 13 Στη συνοικία πια δεν κατοικεί σχεδόν κανένας Ρωμιός. Το 2004 η χρήση της εκκλησίας παραχωρήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στη ρουμανική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης. 14 2.2.1. Δημογραφία Σύμφωνα με τα στοιχεία της ελληνικής πρεσβείας της Κωνσταντινούπολης, στις αρχές του 20ού αιώνα ο πληθυσμός της ορθόδοξης κοινότητας του ήταν περίπου 2.000 κάτοικοι. 15 Το 1906 λειτουργούσε στην κοινότητα εξατάξια αστική σχολή και ένα εξατάξιο παρθεναγωγείο. Αδελφότητες του στο 19ο αιώνα αναφέρονται ηαγαθοεργός το 1868, η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα του Απόλλωνα το 1855 και του Αγίου Νικολάου το 1905. 16 Σύμφωνα με μια πατριαρχική καταγραφή του έτους 1949, η ρωμαίικη κοινότητα του αποτελούνταν στα μέσα του 20ού αιώνα από 61 οικογένειες. 17 Ο αριθμός επιβεβαιώνεται και από τα αρχειακά στοιχεία του Χριστόφορου Χρηστίδη, σύμφωνα με τα οποία το 1955 η κοινότητα αυτή αποτελούνταν από 60 οικογένειες και είχε ένα τριτάξιο δημοτικό σχολείο και μια φιλόπτωχο αδελφότητα. 18 Το μεικτό δημοτικό του το εκπαιδευτικό έτος 1920/1921 είχε 157 μαθητές, ενώ το 1948/1949 είχε Δημιουργήθηκε στις 19/1/2017 Σελίδα 2/5
Μπενλίσοϊ Φώτης,, 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος μόνο 13. 19 1. Μήλλας, Α., Σφραγίδες Κωνσταντινουπόλεως (Αθήνα 1996), σελ. 432-437. 2. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat (επιμ.), 1 2 (İstanbul 1975), σελ. 287. 3. Βλ. Belge, M., İstanbul Gezi Rehberi (İstanbul 2007), σελ. 290. 4. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat (επιμ.), 1-2 (İstanbul 1975), σελ. 287. 5. Παπαστράτης, Θ.Ο., Γειτονιές της Κωνσταντινούπολης (Αθήνα 2003), σελ. 109. 6. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat (επιμ.), 1-2 (İstanbul 1975), σελ. 287. 7. Βυζάντιος, Σ.Δ., Η Κωνσταντινούπολις. Περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική Β (Αθήνα 1862), σελ. 11-12. 8. «Εν δε τω μικρώ της Εκκλησίας ταύτης του Χασκιοΰου προαυλίω εθάπτοντο έκπαλαι, δια την γειτνίασιν, οι επισημότεροι των εν τω καταντικρύ Φαναρίω, Γραικών, Πατριάρχαι, αρχιερείς ηγεμόνες, άρχοντες, μεγαλέμποροι, και απλώς όλοι, όσοι ηδύναντο ν αγωράσωσι τάφον, πολλού τιμώμενον.» Βυζάντιος, Σ.Δ., Η Κωνσταντινούπολις. Περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική Β (Αθήνα 1862), σελ. 12. 9. Παπάς, Α., «Σημειώσεις επί των Ορθόδοξων νεκροταφείων της Πόλης κατά τον ΙΘ και Κ αιώνα», Η Καθ ημάς Ανατολή 5 (2000), σελ. 26-27. 10. Τσέτσης, Γ., «Αγία Παρασκευή Πικριδίου (). Ο ναός μιας προγονικής εστίας που έσβησε», Η Καθ ημάς Ανατολή 1 (Αθήνα 1993), σελ. 175-186. Βλ. επίσης Karaca, Z., İstanbul da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri (İstanbul 2001), σελ. 185-190 Γκίνης, Ν. Στράτος, Κ., Εκκλησίες στην Κωνσταντινούπολη (Αθήνα 1999), σελ. 114-115. 11. Ατζέμογλου, Ν., Τα αγιάσματα της Πόλης (Αθήνα 1990), σελ. 89 91. 12. Çelebi Kömürciyan, E., İstanbul Tarihi (İstanbul 1952), σελ. 35 36. 13. Παπαστράτης, Θ.Ο., Γειτονιές της Κωνσταντινούπολης (Αθήνα 2003), σελ. 107. 14. Σταυρίδης, Β., Αι εις την Πόλιν χριστιανικαί εκκλησίαι, ομολογίαι, κοινότητες και παροικίαι (Θεσσαλονίκη 2005), σελ. 77-84. 15. Σβολόπουλος, Κ., Κωνσταντινούπολη 1856-1908. Η ακμή του ελληνισμού (Αθήνα 1995), σελ. 47. 16. Μήλλας, Α., Σφραγίδες Κωνσταντινουπόλεως (Αθήνα 1996), σελ. 432-437. 17. Σταματόπουλος, Κ.Μ., Η τελευταία αναλαμπή. Η κωνσταντινουπολίτικη ρωμηοσύνη στα χρόνια 1948-1955 (Αθήνα 1996), σελ. 290. 18. Χρηστίδης, Χ., Τα Σεπτεμβριανά (Αθήνα 2000), σελ. 299. 19. Alexandris, A., The Greek Minority of İstanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974 (Αθήνα 1983), σελ. 328. Δημιουργήθηκε στις 19/1/2017 Σελίδα 3/5
Μπενλίσοϊ Φώτης,, 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Βιβλιογραφία : Σταματόπουλος Κ.Μ., Η τελευταία αναλαμπή. Η κωνσταντινουπολίτικη ρωμηοσύνη στα χρόνια 1948-1955, Αθήνα 1996 Μήλλας Α., Σφραγίδες Κωνσταντινουπόλεως. Ενορίες Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής, Αθήνα 1996 Χρηστίδης Χ., Τα Σεπτεμβριανά, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 2000 Karaca Z., İstanbul da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri, 3, İstanbul 2001 Ατζέμογλου Ν., Τα Αγιάσματα της Πόλης, Αθήνα 1990 Σταυρίδης Β., Αι εις την Πόλιν χριστιανικαί εκκλησίαι, ομολογίαι, κοινότητες και παροικίαι, Αδελφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2005 Belge M., İstanbul Gezi Rehberi, İstanbul 2007 Çelebi E., Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 1-2, Neşriyat, Ü. (ed.), İstanbul 1975 Παπαστράτης Θ.Ο., Γειτονιές της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Τσουκάτου, Αθήνα 2003 Τσέτσης Γ., "Αγία Παρασκευή Πικριδίου (). Ο ναός μιας προγονικής εστίας που έσβησε", Η Καθ ημάς Ανατολή, Α, 1993, 175-186 Στράτος Κ., Γκίνης Ν., Εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999 Kömürciyan E.Ç., İstanbul Tarihi. XVII asırda İstanbul, İstanbul 1988 Δικτυογραφία : İstanbul Büyükşehir Belediyesi http://www.ibb.gov.tr/en-us/pages/home.aspx Οικουμενικόν Πατριαρχείον http://www.ec-patr.org/afieroma/churches/show.php?lang=gr&id=27 ΡΩΜΑΙΙΚΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ http://www.phs.uoa.gr/dlab/rum_com1.htm#το_ιστορικό_του_προγράμματος Γλωσσάριo : αγίασμα, το Το αγιασμένο νερό, αλλά και ο ιερός χώρος απ όπου αναβλύζει το ιαματικό ύδωρ, το οποίο οι πιστοί πίνουν ή ραντίζονται με αυτό ή ακόμα λούζονται μέσα σε αυτό για να θεραπευτούν. Τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά αγιάσματα μπορούν να διακριθούν σε αγιάσματα ενωμένα με τις φιάλες των βασιλικών, σε αγιάσματα με λουτρώνες, σε μαρτύρια με αγιάσματα και σε αυτοτελή αγιάσματα. γυναικωνίτης, ο Τμήμα του ναού στο υπερώο, το οποίο προοριζόταν για τις γυναίκες. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. πρωτοσπαθάριος, ο Δημιουργήθηκε στις 19/1/2017 Σελίδα 4/5
Μπενλίσοϊ Φώτης,, 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του. τρίκλιτη βασιλική, η Δρομικός (επιμήκης) τύπος ναού που υποδιαιρείται εσωτερικά σε τρία κλίτη: το μεσαίο και δύο πλάγια. Συχνά το μεσαίο κλίτος φωτίζεται από έναν υπερυψωμένο φωταγωγό. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες διαστάσεις του. Πηγές Σκαρλάτος Δ. Βυζάντιος, Η Κωνσταντινούπολις. Περιγραφή τοπογραφική, αρχαιολογική και ιστορική, τόμ. Β (Αθήνα 1862). Δημιουργήθηκε στις 19/1/2017 Σελίδα 5/5