Ευγενία Κρεμμυοά* Το προπολεμικό υλικό τον αρχείου Κούππα. Βασικές σειρές βιβλίων. Το αρχείο Κούππα, ένα από τα μεγαλύτερα σε όγκο ιστορικά βιομηχανικά αρχεία στην Ελλάδα, περιήλθε στην κατοχή του ΚΝΕ/ΕΙΕ στις αρχές του 1995, ε πτά χρόνια μετά το κλείσιμο της επιχείρησης, μετά από επαφή των αδελφών Αχιλλέα και Μιχάλη Μήτσου, απογόνων Κούππα, με το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών. Η πρώτη, πρόχειρη καταγραφή και η οργάνωση της μεταφοράς του υλικού έγινε με βάση την αρίθμηση των χώρων του εργοστασίου όπου βρέθηκε το αρχείο, ώστε να διασωθεί η αρχική ταξινομική δομή του, όπως είχε οριστεί από την ίδια την επιχείρηση. Από τα 1.400 χαρτοκιβώτια του υλικού, τα σχέδια και τα μοντέλα των μηχανημάτων που περισυλλέχθηκαν, το μεγαλύτερο μέρος βρίσκεται σήμερα σε αποθήκη που παραχώρησε η Σιβιτανίδειος Σχολή, ενώ το προπολεμικό υλικό (περίπου 30 κούτες) και η βιβλιοθήκη του εργοστασίου μεταφέρθηκαν σε χώρο του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών στον Αγιο Αρτέμιο. Η καταγραφή και ταξινόμηση γίνεται στα πλαίσια του προγράμματος κατάρτισης Leonardo da Vinci. Από την πρώτη κιόλας επαφή με το αρχείο παρατηρεί κανείς μεγάλες διαφορές ανάμεσα στο προπολεμικό και στο μεταπολεμικό υλικό. Το παλαιότερο κομμάτι αποτελείται κυρίως από μεγάλες σειρές βιβλίων που έχουμε την τύχη να είναι λίγο-πολύ πλήρεις, ενώ το μεταπολεμικό, πολύ πιο ποικίλο, περιέχει κυρίως κλασέρ και φακέλους με κωδικό, όπου βρίσκει κανείς έγγραφα που α φορούν κάποιον συγκεκριμένο πελάτη, παραγγελία, προμηθευτή, έργο, κ.λπ.. Η αλλαγή στον τρόπο καταχώρησης και αρχειοθέτησης του υλικού δεν προκύπτει αμέσως μετά τον πόλεμο, αλλά σταδιακά από τη δεκαετία του 1950. Φαίνεται έ τσι να μαρτυρεί τις μεγάλες αλλαγές που επήλθαν την ίδια εκείνη εποχή στις δραστηριότητες της επιχείρησης η οποία, ενώ μέχρι τότε κατασκεύαζε μόνο μη- * Ιστορικός, συνεργάτης του προγράμματος του ΚΝΕ/ΕΙΕ για τη "Διαχείριση Βιομηχανικών Αρχείων".
ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ 65 χανολογικό εξοπλισμό για την εγχώρια βιομηχανία, άρχισε να αναλαμβάνει μεγάλα έργα στην Ελλάδα και τη Μέση Ανατολή και να εκσυγχρονίζει γενικότερα την παραγωγή της. Θα αναφερθώ σήμερα μόνο στο προπολεμικό υλικό, και μάλιστα στις βασικές σειρές βιβλίων γιατί αυτές είναι πιο πιθανό να υπάρχουν και σε άλλα βιομηχανικά αρχεία και με την έννοια αυτή παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Η περιγραφή που γίνεται εδώ δεν προκύπτει ωστόσο από τη μελέτη διαφόρων βιομηχανικών αρχείων: αφορά μόνο το αρχείο Κούππα, και είναι πιθανό, λόγω του τομέα στον οποίο ανήκει η επιχείρηση αυτή και λόγω του μεγέθους της, να παρουσιάζει σημαντική απόκλιση από την πραγματικότητα άλλων βιομηχανικών αρχείων της ίδιας περιόδου. Απόλυτες γενικεύσεις εξάλλου στον τομέα των βιομηχανικών αρχείων δεν είναι δυνατές, αφού κάθε επιχείρηση είναι μοναδική και προσαρμόζει τη δομή και τη μορφή του αρχείου της στις ιδιαίτερες της ανάγκες. Θα ήταν όμως ενδιαφέρον να δούμε ποια είναι τα κοινά στοιχεία της δομής του προπολεμικού υλικού του αρχείου Κούππα και άλλων γνωστών σήμερα προπολεμικών βιομηχανικών αρχείων. Σκέφτομαι, πιο συγκεκριμένα, τόσο μια σύγκριση ανά βιομηχανικό τομέα (Κούππας-Γκλαβάνης, για παράδειγμα), όσο και μια σύγκριση των διαφόρων βιομηχανικών τομέων μεταξύ τους, ώστε να διαπιστώσουμε αν οι βασικές αυτές σειρές βιβλίων αποτελούν πράγματι έναν κοινό κορμό όλων των παλαιών ελληνικών βιομηχανικών αρχείων. Η περιγραφή που ακολουθεί αφορά εδώ την περίοδο πριν από τη μετατροπή της επιχείρησης από Ετερόρρυθμη σε Ανώνυμη Εταιρεία (1938), πριν δηλαδή να προστεθούν νέες κατηγορίες βιβλίων και να αλλάξει ριζικά ο τρόπος καταγραφής των πληροφοριών σε ορισμένα από τα παλαιά, όπως τα λογιστικά, βιβλία. Για κάθε είδος βιβλίου θα προσπαθήσω να δώσω τα απαραίτητα στοιχεία τόσο για το μέγεθος και τα υλικά τους χαρακτηριστικά, όσο και για τη διάταξη και τη φύση των πληροφοριών που μας προσφέρουν. Θα προσπαθήσω τέλος να δείξω ποιες ανάγκες της επιχείρησης κάλυπτε καθένα από αυτά εξετάζοντας τον ρόλο του στη διαδικασία της λήψης της παραγγελίας, της παραγωγής, ή της αποστολής των προϊόντων. ΚΑΘΟΛΙΚΟ Κατηγορία: λογιστικά Βιβλίο μεγάλου σχήματος (A3 περίπου). Κάθε δισέλιδο είναι αφιερωμένο σε ένα είδος λογαριασμού, του οποίου το
66 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ενεργητικό καταγράφεται στην αριστερή σελίδα και το παθητικό στη δεξιά. Κάθε τέτοιο δισέλιδο περιλαμβάνει τα συνοπτικά αθροίσματα κάθε λογαριασμού επί μία χρήση (1 έτος) όπως αυτά προκύπτουν από το άλλο λογιστικό βιβλίο, το ημερολόγιο. Στις αρχές του αιώνα οι βασικές κατηγορίες λογαριασμών που βρίσκουμε στα καθολικά είναι οι εξής: Εργοστάσιο, Εργαλεία, Ταμείο, Μηχανήματα, Μισθοί Υπαλλήλων, Μηχανουργείο, Υλικό, Γραμμάτια Εισπρακτέα, Λογαριασμοί Τρεχούμενοι, Ονομαστικοί λ/σμοί των ιδρυτών, Ruston λ/σμός αποθήκης του, Ruston λ/σμός παραγγελιών, Γραμμάτια Πληρωτέα, Κεφάλαιο, Γενικά Έξοδα, Κέρδη και Ζημίαι, Πιστωταί. Στο τέλος κάθε χρονιάς, γίνεται ισολογισμός με τα ετήσια αθροίσματα καθενός από τα είδη λογαριασμών 1. Το βιβλίο αυτό είναι και το μόνο που θεωρείται, και θεωρείται κατά την ε ποχή αυτή από το Ειρηνοδικείο του Πειραιά. Μας δίνει μία συνοπτική, καθαρή εικόνα της οικονομικής κατάστασης της επιχείρησης 2. ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ Κατηγορία: λογιστικά Βιβλίο μεγάλου σχήματος (A3 περίπου). Περιέχει τα ίδια είδη λογαριασμών με το καθολικό, που σημειώνονται όμως λεπτομερώς μέρα με τη μέρα, με ξεχω- 1. Το ζήτημα της εγκυρότητας των παλαιών αυτών ισολογισμών ως ιστορικών πηγών είναι μεγάλο. Σύντομα εδώ αναφέρουμε ότι η εικόνα της επιχείρησης που μας δίνει ένας τέτοιος ισολογισμός είναι συχνά διαστρεβλωμένη. Σε άρθρο του δελτίου του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου του Πειραιά (τεύχος Ιο, Σεπτέβριος 1923) με τίτλο "Ο ισολογισμός των Ανωνύμων Εταιρειών", αναφέρονται είδη λογαριασμών των οποίων τα αποτελέσματα είναι εύκολο, άλλοτε α κούσια και άλλοτε εκούσια, να παραποιηθούν: οι εις είδος εισφορές που συχνά υπερτιμούνται με ανύπαρκτες δαπάνες, διαγωνισμούς, βραβεία και ο λογαριασμός "εργαλεία" που προϋποθέτει τη σωστή εκτίμηση της αξίας των αποθεμάτων πρώτων υλών και προμηθειών, κατασκευασθέντων και υπό κατασκευή ειδών. Ανάλογο πρόβλημα υπάρχει και με τον λογαριασμό "ακινητούντα κεφάλαια". Ο αρθρογράφος καταλήγει: "Όσον ή κριτική ενός Ισολογισμού καλής πίστεως είναι δυσκολώτατον έργον, τόσον ή κριτική ενός Ισολογισμού κακής πίστεως είναι από τά πλέον ακανθώδη". 2. Στο βιβλίο του Gabriel Faure, Λογιστική και διπλογραφία άνευ διδασκάλου, μεταφρασθείσα υπό Χ. Χριστοβασίλη, Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη, 1901, και στη σελίδα 195, διαβάζουμε σχετικά με τη χρησιμότητα του καθολικού: "Το βιβλίον τούτο [...] είναι Ισως πλέον άπαραίτητον ή τό ήμερολόγιον. Τω οντι είς τους λογαριασμούς τοϋ καθολικού ό αρχηγός τοΰ οΐκου θά στηρίζει το πλείστον των προτάσεων ών έχει διαρκώς ανάγκην. Χάρις είς τό κατάστιχον τούτο γνωρίζει έν πάση στιγμή την θέσιν του απέναντι των προσώπων μεθ'ών διατελεί καί απέναντι τοΰ εαυτού του. Διά των υπολοίπων των λογαριασμών τούτων διευθύνει τόν Ισολογισμόν ή τήν κατάστασιν τής θέσεως τής επιχειρήσεως της τεθειμένης υπό τήν διεύθυνσίν του".
ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΈΣ ΕΦΑΡΜΟΓΈΣ 67 ριστές στήλες για το ενεργητικό και το παθητικό κάθε λογαριασμού σε όλες τις σελίδες. Παράδειγμα: ο λ/σμός "Γραμμάτια Εισπρακτέα" καταγράφεται, με τον τίτλο αυτό, κάθε φορά που προκύπτει τέτοιο γραμμάτιο, με το όνομα του κάθε πελάτη, κάτω από άλλους λογαριασμούς και δίπλα, στη στήλη "Λαβείν", σημειώνεται η χρέωση που αφορά το γραμμάτιο αυτό. Σε τακτά διαστήματα (εδώ κάθε μήνα) το άθροισμα των αναλυτικών αυτών λ/σμών μεταφέρεται στο αντίστοιχο δισέλιδο του καθολικού. Το ημερολόγιο χρησιμεύει έτσι κατά κάποιο τρόπο ως "πρόχειρο", καθημερινό βιβλίο, όπου συγκεντρώνονται και καταγράφονται στο τέλος κάθε μέρας όλες οι πράξεις της επιχείρησης, αντίθετα με το καθολικό που είναι το "καλό" βιβλίο της επιχείρησης. ΒΙΒΛΙΟ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΩΝ Κατηγορία: παραγωγή Βιβλίο μεγάλου σχήματος. Περιέχει τις βασικές πληροφορίες που αφορούν κάθε παραγγελία, που εγγράφονται στις πιο κάτω στήλες: Αριθμός Παραγγελίας, Ημερομηνία / Ονοματεπώνυμο / Πόλη πελάτη / Συνοπτική περιγραφή παραγγελίας / Τιμή (όλα στην ίδια στήλη), Τρόπος συμφωνίας και ιδιαιτερότητες, Ημερομηνία αποστολής ή παράδοσης, Τρόπος αποστολής ή παράδοσης, Εξαρτήματα παραγγελίας και βάρος καθενός. Οι στήλες αυτές καλύπτουν και τις δύο σελίδες του βιβλίου και οι παραγγελίες καταγράφονται η μία κάτω από την άλλη. Η αριστερή σελίδα συμπληρώνεται με τη λήψη της παραγγελίας, ενώ η δεξιά (από Ημερομηνία παράδοσης και μετά) κατά την παράδοση της. Με τον τρόπο αυτό το βιβλίο παραγγελιών δεν αποτελεί στατική καταγραφή της παραγγελίας, αλλά παρακολουθεί λεπτομερώς τις φάσεις διεκπεραίωσης της. ΒΙΒΛΙΟ ΑΝΤΙΓΡΑΦΗΣ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ εσωτερικού-εξωτερικού Κατηγορία: διοίκηση Βιβλίο μικρού σχήματος (A4) που περιέχει δεμένα αντίγραφα σε διαφανές χαρτί της εξερχόμενης μόνον αλληλογραφίας της επιχείρησης. Αφορά τόσο θέματα που προκύπτουν με τους πελάτες (πληροφορίες πριν από τη λήψη της παραγγελίας, παζάρια, συνεννοήσεις για την αποστολή των μηχανημάτων, τεχνικές συμβουλές) όσο και κάποια σπανιότερα θέματα, όπως γράμματα σε τεχνίτες εκτός έδρας, γράμματα σε φίλους της επιχείρησης για οικογενειακά θέματα, γράμματα σε αντιπροσώπους. Το υλικό αυτό είναι πολύ χρήσιμο για τη σκιά-
68 ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ γράφηση της πολιτικής προώθησης των μηχανημάτων από την επιχείρηση. Οι επιστολές εξωτερικού (και πάλι εξερχόμενα μόνο) έχουν την ίδια ακριβώς μορφή με αυτές του εσωτερικού και περιέχουν γράμματα της επιχείρησης προς τους προμηθευτές της στη δυτική Ευρώπη: το μηχανουργείο ζητάει προσφορές για εξαρτήματα και υλικά, κανονίζει την αποστολή τους στον Πειραιά κ.λπ.. Η αλληλογραφία δεν φέρει κανένα κωδικό, παρά μόνο την ημερομηνία της επιστολής. Επάνω και αριστερά σημειώνονται πρόχειρα με μολύβι, η προηγούμενη και η επόμενη σελίδα του βιβλίου όπου υπάρχουν επιστολές προς τον ίδιο πελάτη, για να διευκολύνεται η παρακολούθηση της παραγγελίας. Το ίδιο σύστημα εφαρμόζεται και στα βιβλία λογαριασμών. ΒΙΒΛΙΟ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΩΝ Ή ΤΙΜΟΛΟΓΙΩΝ Κατηγορία: λογιστικά Βιβλίο μικρού σχήματος (A4), ίδιο με τα αντίγραφα επιστολών. Εδώ καταγράφονται μέρα προς μέρα οι εργασίες κατασκευής των τεμαχίων κάθε παραγγελίας και το κόστος τους αναλυτικά. Εκτός δηλαδή από το κόστος κάθε τεμαχίου, σημειώνονται, στην περίπτωση που θεωρούνται σημαντικά, και τα εργατικά, φορτωτικά, ναύλα κ.λπ.. Το άθροισμα όλων αυτών αποτελεί το γενικό κόστος της παραγγελίας. Κατόπιν σημειώνονται τα προηγούμενα χρέη του πελάτη ώστε να προκύψει το σύνολο της οφειλής του προς την επιχείρηση. Κάθε τιμολόγιο συμπληρώνεται την ημέρα παράδοσης της παραγγελίας και παραδίδεται στον πελάτη, ενώ αντίγραφο του μένει και στο βιβλίο λογαριασμών ώστε να μπορεί η επιχείρηση να παρακολουθεί τα χρέη κάθε πελάτη. Τα τιμολόγια αυτά φέρουν αύξοντα αριθμό με τη σειρά που καταγράφονται στο βιβλίο, ενώ επάνω και αριστερά σημειώνονται με μολύβι η προηγούμενη και. η επόμενη σελίδα του βιβλίου που αφορά τον ίδιο πελάτη, για καλύτερη παρακολούθηση του χρέους του προς την επιχείρηση. Από την άποψη αυτή της παρακολούθησης των λογαρισμών κάθε πελάτη ιδιαιτέρως και αναλυτικά, το βιβλίο λογαριασμών μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος του μεταγενέστερου γενικού καθολικού πελατών. ΖΥΓΟΛΟΓΙΟ Κατηγορία: παραγωγή Βιβλίο μικρού σχήματος. Εδώ καταγράφονται τα τεμάχια κάθε παραγγελίας και το βάρος καθενός από αυτά. Η καταγραφή αυτή γίνεται αφού τελειώσει η κατασκευή της παραγγελίας και συνοδεύεται συχνά από λεπτομέρειες σχετικές
ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ 69 με την παράδοση ή την αποστολή της που σημειώνονται στο κάτω μέρος του χώρου που αφορά κάθε παραγγελία, με κόκκινο χρώμα. Περιέχει τα εξής στοιχεία: Αριθμό παραγγελίας, Ημερομηνία, Όνομα Πελάτη, Τεμάχια και βάρος καθενός και συχνά την τελική τιμή της παραγγελίας όπως αυτή προκύπτει από το βάρος. Τα στοιχεία αυτά αντιγράφονται, ορισμένες φορές, στη στήλη περί παράδοσης του βιβλίου παραγγελιών. Το βάρος της παραγγελίας είναι αναμφίβολα απαραίτητο για τον καθορισμό όχι μόνο του κόστους των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, αλλά και του ναύλου σε περίπτωση αποστολής της σε πελάτη στην επαρχία. ΜΙΣΘΟΛΟΓΙΟ Κατηγορία: εργατικά Βιβλίο μεγάλου σχήματος όπου σημειώνεται ο χρόνος εργασίας και η αμοιβή κάθε εργάτη ανά δεκαπενθημερία. Περιέχει τις εξής στήλες: Αρ. Μητρώου, Ονοματεπώνυμο, Ειδικότητα, Πληρωτέο Ποσό, Ανάλυση Ημερομισθίων, Άθροισμα Ημερομισθίων, Τιμή του ενός, Πληρωτέο Ποσό, Αθροίσματα ημερομισθίων των εργατών. Κάθε σελίδα περιέχει και ένα δεκαπενθήμερο, που καταγράφεται από την Παρασκευή μέχρι την επόμενη Πέμπτη. Με τον τρόπο αυτό ελέγχεται ο αριθμός των εργατών που εργάζονται κάθε μέρα στην επιχείρηση, οι ειδικότητες τους και το κόστος των εργατικών χεριών για τη λειτουργία του εργοστασίου.