Η ΕΛΛΑ Α ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Σε αυτήν την ενότητα: θα μάθεις για την παρατακτική και την υποτακτική σύνδεση, όπως και για τις διαφορές που προκύπτουν στο λόγο, ανάλογα με το ποια από τις δύο χρησιμοποιούμε, θα μάθεις πώς να σχεδιάζεις και να γράφεις μια ερευνητική εργασία, θα εξετάσεις τις διαφορές ανάμεσα σε λέξεις με κοντινή σημασία, τις συνώνυμες, και θα σκεφτείς με ποια κριτήρια επιλέγουμε τις λέξεις σε ένα κείμενο, θα σκεφτείς και θα συζητήσεις για τις πολλές και διαφορετικές όψεις της Ελλάδας στο σύγχρονο κόσμο Α. Εισαγωγικά κείμενα Διαβάστε προσεκτικά τα τέσσερα εισαγωγικά κείμενα και συγκρίνετέ τα. Σε τι μοιάζουν και σε τι διαφέρουν μεταξύ τους ως προς: - το θέμα στο οποίο αναφέρονται - την άποψη που παρουσιάζουν για την Ελλάδα - το ύφος τους - το κειμενικό είδος στο οποίο ανήκουν.
4 Θυμάμαι ότι... Κειμενικά είδη ή είδη λόγου ονομάζουμε κάποια είδη κειμένων που έχουν ορισμένα σταθερά χαρακτηριστικά στη δομή, τη μορφή και το περιεχόμενο (για παράδειγμα οι επιστολές, τα άρθρα στην εφημερίδα κτλ.) Όσον αφορά το συγκεκριμένο ερώτημα, εξετάζοντας και μόνο τους τίτλους των κειμένων, την εξωτερική μορφή και το σημείωμα για την προέλευσή τους μπορείς να καταλάβεις ποιο είναι γενικά το θέμα τους, όπως και το κειμενικό είδος στο οποίο α- νήκουν. Στοιχεία για το ύφος και την άποψη της Ελλάδας που παρουσιάζουν θα πάρεις μόνο αν τα διαβάσεις. Καλό είναι να έχεις μελετήσει πρώτα τα κείμενα προτού προχωρήσεις στην απάντησή μας. Θέμα στο οποίο αναφέρονται τα κείμενα: Όλα τα κείμενα αναφέρονται γενικά στην Ελλάδα και τη σχέση της με τον υπόλοιπο κόσμο, κυρίως στον τομέα του πολιτισμού. Άποψη που παρουσιάζουν για την Ελλάδα: Τα κείμενα διαφοροποιούνται αρκετά ως προς τη συγκεκριμένη άποψη που παρουσιάζουν για την Ελλάδα. Το Κείμενο 1 υποστηρίζει ότι η πραγματική συνεισφορά των Αρχαίων Ελλήνων στον υπόλοιπο κόσμο ήταν στον τομέα του πολιτισμού, στις τέχνες, τις επιστήμες και τα γράμματα. Το κείμενο 2 αντίθετα, παρουσιάζει κυρίως τη σύγχρονη ελληνική φύση σε συνδυασμό με ένα γρήγορο, ξένο αυτοκίνητο (αναφέρεται βέβαια στην αρχή και στον Παρθενώνα). Το Κείμενο 3 προσεγγίζει μια άλλη πλευρά της σύγχρονης Ελλάδας, αυτή της συνύπαρξης πολλών πολιτισμών μαζί με τον ελληνικό. Τέλος, το κείμενο 4 είναι εικόνα και συγκεκριμένα γελοιογραφία, η οποία σχολιάζει την αλλοίωση του ελληνικού φυσικού τοπίου και πολιτισμού στο όνομα του κέρδους. Το ύφος τους: Τα κείμενα παρουσιάζουν αρκετές διαφορές και αναφορικά με το ύφος τους. Το κείμενο 1 είναι γραμμένο με τρόπο απλό και ευχάριστο, παρόλο που είναι ένα κείμενο πληροφοριακό - ιστορικό και αναφέρεται την προσφορά των Ελλήνων στον παγκόσμιο πολιτισμό. Το κείμενο 2 είναι ένα ποίημα, οπότε προσπαθεί με την ομοιοκαταληξία, το ρυθμό και τις πρωτότυπες λέξεις να προκαλέσει αισθητική απόλαυση στον αναγνώστη. Το κείμενο 3, αν και είναι άρθρο εφημερίδας, είναι γραμμένο με μάλλον επίσημο και λόγιο τρόπο, καθώς επιλέγονται μεγάλες περίοδοι λόγου και κάπως δύσκολο λεξιλόγιο. Το κείμενο 4 από την άλλη, είναι μια εικόνα, οπότε δε χαρακτηρίζεται από ύφος αλλά από τεχνοτροπία. Η τεχνοτροπία λοιπόν του Κειμένου 4 είναι ότι μέσα από έντονα και ζωντανά χρώματα (τα βασικά χρώματα κόκκινο, κίτρινο και μπλε) προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή του θεατή και να τον κάνει να σκεφτεί. Το κειμενικό είδος στο οποίο ανήκουν: Υπάρχει πραγματική ποικιλία στα κείμενα αυτά όσον αφορά το είδος τους. Το κείμενο 1 είναι απόσπασμα από ένα ιστορικό κείμενο. Το κείμενο 2 είναι ένα ποιητικό λογοτεχνικό κείμενο. Το κείμενο 3 είναι ένα άρθρο εφημερίδας. Το κείμενο 4 είναι μια εικόνα και συγκεκριμένα γελοιογραφία, είδος το οποίο το συναντάμε συνήθως σε δημοσιογραφικά έντυπα.
5 [Η συνεισφορά των Ελλήνων] Εισαγωγικά Με τη συνεισφορά των Αρχαίων Ελλήνων στον παγκόσμιο πολιτισμό ασχοληθήκατε στο μάθημα της Ιστορίας της Α Γυμνασίου. Μπορείς να θυμηθείς κάποια από τα στοιχεία που έκαναν την προσφορά τους μοναδική; Το κείμενο 1 είναι απόσπασμα από το ιστορικό πληροφοριακό βιβλίο του F. C. Happold «Παγκόσμια Ιστορία» και αναφέρεται στην προσφορά των Ελλήνων στον παγκόσμιο πολιτισμό. Στην πρώτη παράγραφο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι Αρχαίοι Έλληνες διακρίθηκαν στον πολιτισμό, τις τέχνες και τα γράμματα και φέρνει ένα παράδειγμα από τους αρχαιοελληνικούς ναούς. Στη δεύτερη παράγραφο ο συγγραφέας επισημαίνει τις προόδους των Αρχαίων Ελλήνων στον τομέα της επιστήμης. Τέλος, στην τρίτη παράγραφο ο συγγραφέας διακρίνει τους Αρχαίους Έλληνες από άλλους αρχαίους λαούς με μεγάλη πολιτική στρατιωτική δύναμη, επαναλαμβάνοντας ότι διακρίθηκαν στην περιοχή του πνεύματος.
6 ο στοχαστής: το βασίλειο: το οικοδόμημα: ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ φιλοσοφημένο, βαθιά σκεπτόμενο άτομο. (μεταφορικά) χώρος ή περιοχή όπου κυριαρχεί - επικρατεί κάποιος ή κάτι. γενική ονομασία για κάθε κτίριο, (μεταφορικά) κάθε δημιούργημα που είναι αποτέλεσμα σταδιακής και συνδυασμένης ομαδικής εργασίας. [Η Alfa Romeo] Εισαγωγικά Ο Οδυσσέας Ελύτης είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, ο οποίος τιμήθηκε και με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Άλλα ποιήματά του μπορείς να βρεις στα σχολικά βιβλία των Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: Στην Α Γυμνασίου το «Κάτω στης Μαργαρίτας τ αλωνάκι» στη σελ. 10 και το «Όλα τα πήρε το καλοκαίρι» στη σελ. 174. Στη Β Γυμνασίου το «Πίνοντας ήλιο κορινθιακό» στη σελ. 10. Στην Γ Γυμνασίου το «Δώρο ασημένιο ποίημα» και αποσπάσματα από το «Άξιον εστί» στις σελ. 182 186. Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης
7 Το κείμενο 2 είναι ένα ποίημα του Νομπελίστα ποιητή μας Οδυσσέα Ελύτη, το οποίο είναι μέρος της ποιητικής συλλογής: «Τα ρω του έρωτα». Το ποίημα αποτελείται από έξι στροφές, που έχουν όλες τρεις στίχους (είναι δηλαδή τρίστιχα). Και οι τρεις στίχοι κάθε στροφής έχουν την ίδια ομοιοκαταληξία. Στην πρώτη στροφή ο ποιητής μας λέει ότι θαύμασε τον Παρθενώνα για την αρμονία του, αμέσως μετά όμως, στη δεύτερη στροφή παραδέχεται ότι σήμερα προτιμά ένα σπορ αυτοκίνητο, μια Alfa Romeo. Από την τρίτη ως την πέμπτη στροφή μας περιγράφει ένα φανταστικό ταξίδι με την Alfa Romeo, όπου αφήνει πίσω του τους αιώνες του χρόνου και τρέχει με μεγάλη ταχύτητα προς τα μπρος. Στην έκτη στροφή χαιρετίζει το φυσικό τοπίο, τις θάλασσες και τα βουνά, λέγοντας πως πηγαίνει να συναντήσει την κόρη της Αστραπής. ο χρυσός κανόνας: ο ελαιώνας: Alfa Romeo: ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ πολύ καλός ή σωστός κανόνας, σημαντική αλήθεια. έκταση γης φυτεμένη με ελιές. γνωστή μάρκα γρήγορων σπορ αυτοκινήτων. Το σήμα της αποτελείται από έναν εξωτερικό σκούρο κύκλο με το όνομα Alfa Romeo, ο οποίος στο εσωτερικό του έχει έναν κόκκινο σταυρό στην αριστερή πλευρά και ένα φίδι στη δεξιά πλευρά. ο λιόντας: τα φόντα: βάζω πλώρη: (λαϊκό, λογοτεχνικό) το λιοντάρι. υποδομή ή δυνατότητα που στηρίζει, που επιτρέπει ενέργειες ή δραστηριότητες. ξεκινώ για κάτι, επιδιώκω κάτι.
8 Σχολιασμός εικόνας Στην κάτω δεξιά πλευρά της σελίδας παρατηρούμε ένα σχέδιο εμπνευσμένο από το ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη. Ένα κόκκινο σπορ αυτοκίνητο φαίνεται να τρέχει με μεγάλη ταχύτητα περνώντας δίπλα από μια ελιά, ενώ στο φόντο βλέπουμε τον Παρθενώνα. Ο οδηγός φαίνεται πολύ χαρούμενος και χαιρετά με το αριστερό του χέρι προς τη μεριά του Παρθενώνα. [Η ελληνική κοινωνία αλλάζει] Εισαγωγικά Το κείμενο μας μιλάει για τις αλλαγές που προέκυψαν στην ελληνική κοινωνία με τον ερχομό των μεταναστών από τη δεκαετία του 90 και μετά, αναφέρεται όμως και συγκεκριμένα στο ελληνικό σχολείο. Υπάρχουν στην τάξη σου μαθητές από ξένες χώρες; Το κείμενο 3 είναι διασκευή ενός άρθρου της Χριστίνας Κουλούρη που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα το Βήμα το 1998 και που αναφέρεται στις αλλαγές που προέκυψαν στην ελληνική κοινωνία μετά από την είσοδο στην Ελλάδα μεγάλου
9 αριθμού μεταναστών. Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου διαπιστώνεται ότι μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80 (η έκφραση «πριν από μια δεκαετία περίπου» γράφεται το 1998, οπότε αναφέρεται περίπου στο 1988) η Ελλάδα έδινε την εντύπωση ενός ε- νιαίου έθνους χωρίς μειονότητες. Στη συνέχεια, στη δεύτερη παράγραφο αναφέρεται ότι οι Έλληνες υπήρξαν λαός μεταναστών στο παρελθόν, όπως και οι λαοί των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης σήμερα, για τους οποίους γίνεται λόγος στην τρίτη παράγραφο. Στην τέταρτη παράγραφο υποστηρίζεται ότι έντονη παρουσία των μειονοτήτων άλλαξε την εικόνα της Ελλάδας ως ενιαίου έθνους. Τέλος, στην πέμπτη παράγραφο τονίζεται ότι οι μαθητές του σύγχρονου σχολείου πρέπει να μάθουν να ζουν μαζί αλλά και να σέβονται τους ανθρώπους που προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς. ενιαίος α ο: ομοιογενής ής ές: η κουλτούρα: σποραδικός ή ό: περιχαρακωμένος η ο: συνοριακός ή ό: δημογραφικός ή ό: ενεργός ή ό: η ομοιογένεια: θέτω: επιτακτικός ή ό: η συνύπαρξη: εθνοπολιτισμικός ή ό: η ετερογένεια: ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ που αποτελεί ένα όλο, μία ενότητα, που υπάρχει, είναι οργανωμένος ως ένα. που αποτελείται από όμοια στοιχεία. σύνολο γνώσεων, τεχνικών εξελίξεων, παραδόσεων, εθίμων, μορφών συμπεριφοράς κτλ. που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία, ο πολιτισμός. που γίνεται ή που συμβαίνει κατά αραιά και ακανόνιστα χρονικά διαστήματα. οχυρωμένος, (μεταφορικά) κλεισμένος, απομονωμένος. που βρίσκεται επάνω ή κοντά στα σύνορα. που έχει σχέση με τον πληθυσμό μιας γεωγραφικής περιοχής, πληθυσμιακός. που γίνεται με τρόπο ενεργητικό, δραστήριο. όταν κάτι αποτελείται από όμοια στοιχεία. βάζω. που είναι απόλυτα υποχρεωτικός ή αναγκαίος. η ταυτόχρονη παρουσία, η ύπαρξη δύο ή περισσότερων ατόμων, καταστάσεων, υλικών στοιχείων ή πνευματικών αξιών. που έχει σχέση ταυτόχρονα με το έθνος και τον πολιτισμό. η ιδιότητα του ετερογενούς ή των ετερογενών, η έλλειψη ομοιογένειας μεταξύ των στοιχείων ενός συνόλου, η ανομοιογένεια.
10 [GREECE] Εισαγωγικά Εδώ βλέπεις μια γελοιογραφία που σατιρίζει την κατάσταση που επικρατεί στα τουριστικά μέρη της Ελλάδας. Σου θυμίζει κάτι αυτή η εικόνα; Το κείμενο 4 είναι μια γελοιογραφία του Ηλία Μακρή, δημοσιευμένη στο ένθετο περιοδικό «Κ» της εφημερίδας «η Καθημερινή». Με μια πρώτη ματιά βλέπουμε ένα τυπικό καλοκαιρινό τοπίο διακοπών στην Ελλάδα: η θάλασσα, ο φωτεινός ήλιος και ένα τραπεζάκι με καρέκλες και ομπρέλα στην αμμουδιά. Αν όμως προσέξουμε καλύτερα, όλα όσα απεικονίζονται στη γελοιογραφία έχουν και μία τιμή, ακόμη και αυτά για τα οποία δε θα το περιμέναμε καθόλου. Πέρα δηλαδή από την ομπρέλα, τις καρέκλες ή τα φαγητά, που είναι αντικείμενα που αγοράζονται και πουλιούνται, τιμή έχει και ο ήλιος και η θάλασσα και ο ζωντανός κάβουρας κτλ. Κεντρικά στη γελοιογραφία υπάρχει μια επιγραφή με χρυσό χρώμα και μεγάλα γράμματα που θυ-
11 μίζει το αγγλικό όνομα της Ελλάδας «GREECE». Στη θέση όμως του γράμματος «Ε» υπάρχει το σήμα του ευρώ, κι έτσι η επιγραφή έχει τη μορφή «GR C». Η μορφή της επιγραφής συνδέεται άμεσα με την κατάσταση που απεικονίζει η υπόλοιπη γελοιογραφία. Υποστηρίζεται από αρκετούς ότι στις τουριστικές περιοχές της Ελλάδας συχνά κυριαρχεί η λογική του κέρδους, όλα δηλαδή πουλιούνται και αγοράζονται χωρίς κανένα ενδιαφέρον για την υποστήριξη του ελληνικού πολιτισμού και της φιλοξενίας. Σύμφωνα με τη γελοιογραφία αυτό το δυσάρεστο γεγονός κάνει όλα τα πράγματα να έχουν και από μία τιμή, και το όνομα της Ελλάδας να θυμίζει κατευθείαν τα χρήματα. Ερωτήσεις κατανόησης (σελ. 11 του σχολ. βιβλίου) ΚΕΙΜΕΝΟ 1: Σε ποιους τομείς του παγκόσμιου πολιτισμού πρόσφερε η Ελλάδα κατά το συγγραφέα; Στην άσκηση αυτή, έχοντας διαβάσει το σχετικό κείμενο, πρέπει να απομονώσουμε τους τομείς εκείνους στους οποίους ξεχώρισε ο ελληνικός πολιτισμός παγκοσμίως. Ολόκληρο το κείμενο 1 αναφέρεται με διαφορετικούς τρόπους στην προσφορά των Ελλήνων στον παγκόσμιο πολιτισμό. Συνολική αναφορά γίνεται στην πρώτη παράγραφο, όπου ο συγγραφέας τονίζει ότι η πραγματική συνεισφορά της Ελλάδας είναι στον πολιτισμό, «τα λαμπρά έργα της στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, την ποίηση, το δράμα, τη φιλοσοφία και την επιστήμη». Στη συνέχεια αναφέρεται σε δύο τομείς πιο συγκεκριμένα, την τέχνη και την επιστήμη, ενώ το κείμενο κλείνει με τη γενική άποψη ότι οι Έλληνες κατάφεραν πάρα πολλά στην περιοχή του πνεύματος. ΚΕΙΜΕΝΟ 2: Ποιες όψεις της ελληνικής πραγματικότητας α- ναγνωρίζετε στο κείμενο; Ποια στοιχεία είναι παλιά, ποια σύγχρονα και ποια διαχρονικά;
12 Στην άσκηση αυτή, πρέπει να απομονώσουμε τα στοιχεία της ελληνικής πραγματικότητας που αναφέρονται στο παρελθόν, στο παρόν, καθώς και εκείνα που αντέχουν στο πέρασμα του χρόνου (διαχρονικά). Μπορούμε να πούμε ότι στο ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη συναντάμε τρεις διαφορετικές πλευρές της ελληνικής πραγματικότητας: τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό (πρώτη στροφή), το σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό όπως εκφράζεται από ένα γρήγορο αυτοκίνητο Alfa Romeo (δεύτερη στροφή ως το τέλος) αλλά και τη χαρακτηριστική ελληνική φύση (τρίτη στροφή, έκτη στροφή). Περνώντας στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης, μπορούμε να αναγνωρίσουμε στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό το στοιχείο του αντικειμενικά παλιού, πρέπει όμως να τονίσουμε ότι δεν παύει να είναι και διαχρονικός. Διαχρονικό είναι επίσης και το στοιχείο της ελληνικής φύσης, ενώ σύγχρονα στοιχεία είναι ξεκάθαρα το σπορ αυτοκίνητο και η αγάπη για την ταχύτητα. ΚΕΙΜΕΝΟ 3: Σε τι άλλαξε η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες και για ποιους λόγους; Ποιο ρόλο μπορεί να παίξει το σχολείο στις σύγχρονες συνθήκες; Στην άσκηση αυτή, πρέπει να απομονώσουμε τα στοιχεία της ελληνικής πραγματικότητας που αναφέρονται στο παρελθόν, στο παρόν, καθώς και εκείνα που αντέχουν στο πέρασμα του χρόνου (διαχρονικά). Διαβάζοντας το κείμενο 3, θα πρέπει να απομονώσουμε τους λόγους εκείνους για τους οποίους η Ελλάδα έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια (αναφορικά με την εισροή μεταναστών), καθώς και το ρόλο του σχολείου αναφορικά με την αγωγή των μαθητών στο θέμα της αντιμετώπισης των αλλοεθνών. Οι αλλαγές που συνέβησαν στην Ελλάδα τις τελευταίες δύο δεκαετίες με την είσοδο πολλών οικονομικών μεταναστών από την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια αναφέρονται στην τρίτη και τέταρτη παράγραφο του κειμένου. Συγκεκριμένα, στην τρίτη παράγραφο γίνεται λόγος για τη μαζική είσοδο μεταναστών στην Ελλάδα μετά από τις πολιτικές εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, ενώ στην τέταρτη παράγραφο υποστηρίζεται η άποψη πως το γεγονός αυτό άλλαξε ριζικά την εικόνα της ελληνικής κοινωνίας. Η Ελλάδα πλέον δε φαίνεται εθνικά ομοιογενής και ενιαία, αλλά είναι σαφές ότι στο χώρο της συνυπάρχουν πολλές εθνότητες. Ο νέος ρόλος που οφείλει να αναλάβει το σχολείο παρουσιάζεται στην πέμπτη παράγραφο του κειμένου. Οι μαθητές του σχολείου πρέπει δηλαδή να αναγνωρίζουν τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στον πολιτισμό τους και τον πολιτισμό
13 των άλλων και να μάθουν να σέβονται τις διαφορές. Ακόμη είναι σημαντικό να πειστούν ότι το βασικό χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών είναι η ετερογένεια. ΚΕΙΜΕΝΟ 3: Ποια εικόνα της Ελλάδας προβάλλει το σκίτσο; Νομίζετε ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα; Τι κάνει το σκίτσο αυτό αστείο; Εκτός από γέλιο, ποια άλλα αισθήματα σας προκαλεί; Οι γελοιογραφίες πέρα από το κωμικό στοιχείο δίνουν το ερέθισμα για προβληματισμό. Στην άσκηση αυτή ουσιαστικά, καλούμαστε να ερμηνεύσουμε το σκίτσο (κείμενο 4). Το σκίτσο προβάλλει μια σύνθετη εικόνα της Ελλάδας. Στην πρώτη ματιά αναγνωρίζουμε ένα καλοκαιρινό τουριστικό τοπίο, ένα τραπέζι στην παραλία, στρωμένο με μεζέδες και ούζο, δίπλα στη θάλασσα. Αν όμως προσέξουμε και τις τιμές που κρέμονται από τα πάντα στην εικόνα, όπως και την επιγραφή «GR C» με το σήμα του ευρώ στη θέση του «Ε», καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει και μια επιπλέον εικόνα. Η εικόνα αυτή είναι της Ελλάδας που εκμεταλλεύεται χωρίς σκέψη τους θησαυρούς της, στο όνομα του τουριστικού κέρδους. Είναι βέβαιο ότι δεν είναι όλες οι περιοχές της Ελλάδας τουριστικές, αλλά ούτε και σε όλες τις τουριστικές περιοχές συμβαίνουν τέτοια φαινόμενα. Ακούγονται πάντως συχνά παράπονα για την ακρίβεια κάποιων τουριστικών περιοχών, όπως και για τη χαμηλή ποιότητα των υπηρεσιών τους. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι το μήνυμα της γελοιογραφίας ανταποκρίνεται ως ένα βαθμό στην πραγματικότητα. Υπάρχουν δύο αστεία στοιχεία στη γελοιογραφία. Το πρώτο είναι οι τιμές που κρέμονται ή αναγράφονται σε όλα τα αντικείμενα της εικόνας, από τα πιο μικρά μέχρι τα πιο μεγάλα, είτε πωλούνται συνήθως, είτε όχι (τιμή έχουν και το μαχαίρι, και ο κάβουρας, και το πλοίο, και η θάλασσα κτλ.). Το δεύτερο αστείο στοιχείο είναι η επιγραφή «GR C» με το σήμα του ευρώ στη θέση του «Ε», καθώς μας θυμίζει το κανονικό όνομα της Ελλάδας στα αγγλικά, παρόλο που διαφέρει σε μια σημαντική λεπτομέρεια. Κάθε γελοιογραφία έχει ως βασικό σκοπό να προκαλέσει το γέλιο, πολύ συχνά όμως ο γελοιογραφίες κινητοποιούν τη σκέψη ή τα συναισθήματα του θεατή. Το συγκεκριμένο σχέδιο μας προκαλεί πέρα από τα γέλιο και θλίψη, καθώς θίγει μια πραγματική κατάσταση, την εκμετάλλευση του ελληνικού φυσικού τοπίου στο όνομα του τουρισμού, μια κατάσταση που δεν είναι καθόλου ευχάριστη.
14 Β. Παρατακτική και υποτακτική σύνδεση των προτάσεων Β1. Οι διάφοροι τρόποι σύνδεσης των προτάσεων Θυμάμαι ότι... Ένα τμήμα του λόγου που εκτείνεται από τελεία σε τελεία λέγεται περίοδος. Η περίοδος μπορεί να αποτελείται μόνο από μία ή και από περισσότερες προτάσεις. Μια πρόταση που δεν εξαρτάται από καμία άλλη λέγεται κύρια/ανεξάρτητη πρόταση. Μια πρόταση που συμπληρώνει το νόημα μιας άλλης και εξαρτάται από αυτήν λέγεται εξαρτημένη/δευτερεύουσα πρόταση. Οι λέξεις που συνδέουν κύριες ή δευτερεύουσες προτάσεις μεταξύ τους λέγονται σύνδεσμοι π.χ. και, όμως, ότι, μήπως, κ.ά. Οι δευτερεύουσες προτάσεις λειτουργούν: ως υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο του ρήματος της κύριας πρότασης ή ως επιθετικός προσδιορισμός ή επεξήγηση κάποιου όρου της κύριας πρότασης, π.χ. Είπε ότι θα έρθει στις έξι (αντικείμενο). Είναι καλό ότι θα έρθει στις έξι. (υποκείμενο). Στην εποχή μας είσαι ό,τι δηλώσεις (κατηγορούμενο). Πέταξαν τα μήλα που χάλασαν (επιθετικός προσδιορισμός). Ο Γιώργος είχε ένα σκοπό, να περάσει στο πανεπιστήμιο (επεξήγηση). ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί, δηλώνουν δηλαδή: - χρόνο, π.χ. Όταν δεις τη Μαρία, δώσε της τους χαιρετισμούς μου. - τόπο, π.χ. Θα πάω όπου θέλεις. - τρόπο, π.χ. Έφυγε χωρίς να με χαιρετίσει. - αιτία, π.χ. Χάρηκε, επειδή θα πάει διακοπές στο αγαπημένο του μέρος. - σκοπό, π.χ. Μαζεύω χρήματα για να αγοράσω αυτοκίνητο. - αποτέλεσμα, π.χ. Κοιμάται τόσο λίγο, ώστε είναι συνέχεια κουρασμένος. - υπόθεση, π.χ. Αν βγούμε το βράδυ, να μη γυρίσουμε αργά. - εναντίωση, π.χ. Αν και είναι ευχάριστος άνθρωπος, δεν έχει πολλές παρέες.
15 Μαθαίνω ότι... Σε κάθε περίπτωση που μιλάμε ή γράφουμε δημιουργούμε ένα μικρό ή μεγάλο σύνολο προτάσεων που είναι σχετικές μεταξύ τους ως προς το νόημα οργανώνουμε το σύνολο των προτάσεων με κάποιον τρόπο που να φανερώνει το νόημα και να δείχνει τις σχέσεις που τις συνδέουν Ένα σύνολο από προτάσεις, που είναι σχετικές μεταξύ τους ως προς το νόημα, μπορούν: είτε να παρατίθενται απλώς η μία κοντά στην άλλη χωρίς συνδετικές λέξεις τότε έχουμε σχήμα ασύνδετο: Ο Κώστας θα έβγαινε έξω, η Μαρία θα έβλεπε ταινία στο βίντεο, εγώ δεν ήξερα τι να κάνω. είτε να παρατάσσονται η μία μετά την άλλη ως ισότιμα στοιχεία του λόγου και να συνδέονται με τους παρατακτικούς συνδέσμους τότε έχουμε παρατακτική σύνδεση: Ο Κώστας θα έβγαινε έξω και η Μαρία θα έβλεπε ταινία στο βίντεο αλλά εγώ δεν ήξερα τι να κάνω. είτε να πλέκονται αξεδιάλυτα μεταξύ τους, έτσι ώστε κάποιες προτάσεις να μεταβάλλονται σε μέρη μιας άλλης πρότασης και να συνδέονται με αυτήν την πρόταση με διάφορες συνδετικές λέξεις (π.χ. με τους υποτακτικούς συνδέσμους αλλά και με αναφορικές λέξεις, ερωτηματικές αντωνυμίες και μόρια) τότε έχουμε υποτακτική σύνδεση: Αν και ο Κώστας θα έβγαινε έξω και παρόλο που η Μαρία θα έβλεπε ταινία στο βίντεο, εγώ δεν ήξερα τι να κάνω. Η παρατακτική σύνδεση γίνεται με τους παρατακτικούς συνδέσμους που είναι οι εξής: Συμπλεκτικοί: και/κι, ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ. Διαζευκτικοί: ή, είτε. Αντιθετικοί: αλλά, μα, όμως, παρά, μόνο, ωστόσο, εντούτοις, μάλιστα, έπειτα, μολαταύτα, εξάλλου. Συμπερασματικοί: λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως (υπάρχουν και επιρρήματα που χρησιμοποιούνται ως συμπερασματικοί σύνδεσμοι: τώρα, τότε, έπειτα, ύστερα). Επεξηγηματικός: δηλαδή.
16 Ο παρατακτικός σύνδεσμος και δείχνει ποικίλες λογικές σχέσεις ανάμεσα στις προτάσεις που συνδέει: - χρονική σχέση: Σηκώθηκε κι έφυγε. Καθόταν και έκλαιγε. - αιτία και αποτέλεσμα: Χρειαζόμουν βοήθεια και ήρθα σε σένα. Δε διάβασε για τις εξετάσεις και απέτυχε. - αντίθεση: Παινεύεται για τη μόρφωσή του και στο σπίτι του έχει δέκα βιβλία όλα κι όλα. - επεξήγηση (δηλαδή): Ο Κώστας έκανε αυτό πού ήθελε και έγινε ζωγράφος. - συμφωνία: Άσε με να δω ως το τέλος την ταινία και συζητάμε ό,τι θες. - παρομοίωση: Κάθε πράγμα στον καιρό του και ο κολιός τον Αύγουστο. Κάποιες φορές συνδέονται παρατακτικά προτάσεις με το και, ενώ συντακτικά και λογικά η μία από τις δύο θα έπρεπε να είναι δευτερεύουσα όπως: - βουλητική ή ειδική πρόταση: Άκουσα και έλεγε για μένα άσχημα πράγματα. (να λέει/ότι έλεγε). Βρήκε τον Νίκο και κοιμόταν (να κοιμάται). - αιτιολογική: Φύγε σε παρακαλώ και δεν μπορώ να συνεννοηθώ μαζί σου (γιατί δεν μπορώ να συνεννοηθώ). - τελική: Αν έρθει και σε ρωτήσει (για να σε ερωτήσει), μην του πεις τίποτα. - αποτελεσματική: Με έκανε και πήγα για εξετάσεις (ώστε να πάω). - ενδοιαστική: Μη φύγεις τελευταία στιγμή και χάσεις το τρένο (μήπως χάσεις). - υποθετική: Μια κουβέντα να πεις ακόμα και έφυγα (Αν πεις - έφυγα) - αναφορική: Μια φορά ήταν ένας και του άρεσε να παίζει χαρτιά (που του άρεσε). Η υποτακτική σύνδεση γίνεται με υποτακτικούς συνδέσμους, μόρια και αναφορικές λέξεις. Κάποια από αυτά είναι: Ερωτηματικές αντωνυμίες (ποιος, πόσος, τι) και ερωτηματικά επιρρήματα (πού, πότε, πώς). Αναφορικές αντωνυμίες (που, ο οποίος, όποιος, όσος, ό,τι) και αναφορικά επιρρήματα (όπου, που όπως, πως, όσο, καθώς, σαν, ωσάν). Μόριο να Ειδικοί σύνδεσμοι: ότι, πως, που. Ενδοιαστικοί σύνδεσμοι: μη (δεν), μήπως (δεν). Αιτιολογικοί σύνδεσμοι: γιατί, επειδή, αφού, που, καθώς, μια και, μια
17 που, σαν που. Τελικοί σύνδεσμοι: για να, να. Αποτελεσματικοί σύνδεσμοι: ώστε, που (να). Υποθετικοί σύνδεσμοι: αν, εάν. Αντιθετικοί σύνδεσμοι: αν και, ενώ, μολονότι, μόλο που, και που, και ας. Χρονικοί σύνδεσμοι: όταν, σαν, ενώ, καθώς, αφού, αφότου, πριν (να), μόλις, προτού, ώσπου, ωσότου, όσο που, όποτε, άμα, [και χρονικές εκφράσεις: όσο, ότι, εκεί, όσο που να, έως ότου να, κάθε που]. Η παρατακτική σύνδεση λέγεται ότι είναι πιο κατάλληλη για να εκφράσει απλές λογικές συσχετίσεις και ότι δημιουργεί την εντύπωση ενός λόγου περισσότερο απλού και καθημερινού. Η υποτακτική σύνδεση μπορεί να είναι η πιο κατάλληλη για να εκφράσει σύνθετες λογικές συσχετίσεις και συνήθως δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για λόγο περισσότερο οργανωμένο και επεξεργασμένο. Η υποτακτική σύνδεση, επειδή προβάλλει τις σχέσεις ανάμεσα στα συνδεόμενα συστατικά, βοηθάει στην εστίαση και την έμφαση στα σημεία που επιθυμεί ο συγγραφέας/ομιλητής. Το ασύνδετο σχήμα χρησιμοποιείται όταν επιδιώκεται απλότητα, γρηγοράδα και ζωηρότητα στο ύφος ή όταν πρόκειται να παρουσιαστούν πολλά νοήματα σε ένα σύνολο προτάσεων. Ορισμένες σχέσεις ανάμεσα σε νοήματα όπως η υπόθεση, ο σκοπός, η αιτία, ο χρόνος εκφράζονται κυρίως ή μόνο με υποτακτικούς συνδέσμους. Σε αυτήν την περίπτωση ο ομιλητής ή συγγραφέας δεν μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε ασύνδετο σχήμα, παρατακτική ή υποτακτική σύνδεση, εκτός και αν προτιμήσει να μη δείξει καθόλου αυτή τη σχέση των νοημάτων και να αφήσει τον αναγνώστη να την καταλάβει μόνος του. Αντίστροφα, όταν ο συγγραφέας δε θέλει να δώσει κάποια συγκεκριμένη σύνδεση ανάμεσα στα νοήματα των προτάσεων, επιλέγει το ασύνδετο σχήμα ή το σύνδεσμο «και», ο οποίος χρησιμοποιείται με πάρα πολλούς τρόπους και γι αυτό μπορεί να είναι αρκετά ασαφής.
18 Παρατακτικά μπορούν να συνδέονται μεταξύ τους: είτε κύριες προτάσεις με άλλες κύριες προτάσεις: Προχώρησα στο δρόμο (κύρια) και μπήκα στο μαγαζί (κύρια). είτε δευτερεύουσες προτάσεις με άλλες δευτερεύουσες προτάσεις: Α- φού προχώρησα στο δρόμο (δευτερεύουσα) και αφού μπήκα στο μαγαζί (δευτερεύουσα), χτύπησε το κινητό μου (κύρια). Με υποτακτική σύνδεση μπορούν να συνδέονται μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις με μία κύρια πρόταση: Η Αγγέλα πήγε διακοπές (κύρια), αν και είχε πολλή δουλειά (δευτερεύουσα), επειδή ήθελε να ξεκουραστεί (δευτερεύουσα). μία ή περισσότερες δευτερεύουσες προτάσεις με μία άλλη δευτερεύουσα πρόταση: Σου είπα ότι είδα το Νίκο (σύνδεση 1 ης δευτερεύουσας από κύρια) που ήταν συμμαθητής μας στο ίδιο σχολείο (σύνδεση 2 ης δευτερεύουσας από 1 η δευτερεύουσα) στο οποίο πηγαίναμε μικροί; (σύνδεση 3 ης δευτερεύουσας από 2 η δευτερεύουσα) ακούω και μιλώ (σελ. 12 του σχολ. βιβλίου) 1. Ένα τέτοιο σύνολο προτάσεων είναι φυσικά και το κείμενο 1 αυτής της ενότητας. Στο κείμενο αυτό, η πρώτη παράγραφος αποτελείται από επτά προτάσεις. Μπορείτε να βρείτε πού αρχίζει και πού τελειώνει η καθεμία από αυτές; [Όταν η ερώτηση λέει «ένα τέτοιο σύνολο προτάσεων», αναφέρεται στα στοιχεία του πλαισίου της σελ. 12 για τη δημιουργία και την οργάνωση ενός συνόλου προτάσεων. Οι προτάσεις δηλαδή του κειμένου 1 είναι σχετικές μεταξύ τους ως προς το νόημα και οργανωμένες με τρόπο που να φανερώνει το νόημα και να δείχνει τις σχέσεις τους.]
19 ΑΠΑΝΤΗΣΗ Οι προτάσεις του κειμένου 1 είναι οι ακόλουθες επτά: 1. Η πραγματική ιστορία της Ελλάδας δεν είναι ούτε τα πολιτικά της ούτε οι πόλεμοι. 2. Είναι ο πολιτισμός της. 3. Είναι τα λαμπρά έργα της στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, την ποίηση, το δράμα, τη φιλοσοφία και την επιστήμη. 4. Οι Έλληνες ήταν μεγάλοι στοχαστές, μεγάλοι δημιουργοί, εραστές της ομορφιάς και των έργων του πνεύματος. 5. Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους, 6. θα δείτε και μόνοι σας 7. πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων. 2. Υπάρχει κάποια λέξη που να ενώνει τις τέσσερις πρώτες προτάσεις της παραγράφου αυτής; Τις τρεις τελευταίες; Ποια διαφορά παρατηρείτε; [Θυμήσου ότι: Ένα τμήμα του λόγου που εκτείνεται από τελεία σε τελεία λέγεται περίοδος. Ο υποθετικός σύνδεσμος «εάν» και το ερωτηματικό ε- πίρρημα «πόσο» συνδέουν προτάσεις με υποτακτική σύνδεση] ΑΠΑΝΤΗΣΗ Οι τέσσερις πρώτες προτάσεις του κειμένου δεν ενώνονται μεταξύ τους με κάποια συνδετική λέξη αλλά αποτελούν τέσσερις περιόδους, που η μία ακολουθεί την άλλη μετά από κάθε τελεία. Οι τρεις τελευταίες προτάσεις όμως βρίσκονται μέσα στην ίδια περίοδο και μάλιστα οι δύο από αυτές είναι δευτερεύουσες που εξαρτώνται από μια κύρια. Συγκεκριμένα, η δευτερεύουσα υποθετική πρόταση: «Εάν κοιτάξετε τις εικόνες των ελληνικών ναών και τα αγάλματά τους» συνδέεται με την κύρια πρόταση «θα δείτε και μόνοι σας» με τον υποθετικό σύνδεσμο «εάν», ενώ η δευτερεύουσα πλάγια ερωτηματική πρόταση «πόσο λεπτή και γεμάτη αληθινή ομορφιά ήταν η τέχνη των Ελλήνων» συνδέεται με την κύρια πρόταση με το ερωτηματικό επίρρημα «πόσο». Συναντάμε δηλαδή δύο παραδείγματα υποτακτικής σύνδεσης. 3. Ας πάμε τώρα στο κείμενο 2. Μπορείτε στις δύο πρώτες στροφές του ποιήματος να βρείτε α. δύο προτάσεις που να συνδέονται με μια λέξη; β. δύο προτάσεις που η μία απλώς ακολουθεί την άλλη; Σε αυτή την περίπτωση, μπορείτε να σκεφτείτε μια λέξη που θα ταίριαζε για να συνδέσει τις δύο προτάσεις;
20 ΑΠΑΝΤΗΣΗ [Θυμήσου ότι: Ένα σύνολο από προτάσεις μπορούν: είτε να παρατίθενται απλώς η μία κοντά στην άλλη χωρίς συνδετικές λέξεις, οπότε έχουμε σχήμα ασύνδετο, είτε να παρατάσσονται η μία μετά την άλλη και να συνδέονται με τους παρατακτικούς συνδέσμους, οπότε έχουμε παρατακτική σύνδεση, είτε να πλέκονται αξεδιάλυτα μεταξύ τους, έτσι ώστε κάποιες προτάσεις να μεταβάλλονται σε μέρη μιας άλλης πρότασης και να συνδέονται με αυτήν την πρόταση με διάφορες συνδετικές λέξεις, οπότε έχουμε υποτακτική σύνδεση. Ο υποθετικός σύνδεσμος «εάν» και το ερωτηματικό επίρρημα «πόσο» συνδέουν προτάσεις με υποτακτική σύνδεση.] Στο Κείμενο 2 η πρώτη στροφή του ποιήματος είναι ταυτόχρονα και μία περίοδος που αποτελείται από δύο προτάσεις. Το ίδιο ισχύει και για τη δεύτερη στροφή του ποιήματος. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο περιόδων. Οι δύο προτάσεις της πρώτης στροφής - περιόδου συνδέονται μεταξύ τους παρατακτικά με το σύνδεσμο «και» («Θαύμασα τον Παρθενώνα και στην κάθε του κολώνα βρήκα τον χρυσό κανόνα») ενώ οι δύο προτάσεις της δεύτερης στροφής - περιόδου α- πλώς παρατάσσονται η μία μετά την άλλη σε ασύνδετο σχήμα («Όμως σήμερα το λέω - βρίσκω το καλό και το ωραίο σε μια σπορ Alfa Romeo»). Πρέπει να αναφέρουμε βέβαια ότι ο αντιθετικός παρατακτικός σύνδεσμος «όμως» συνδέει την περίοδο αυτή με την προηγούμενη και όχι τις δύο προτάσεις μεταξύ τους. Οι δύο αυτές προτάσεις θα μπορούσαν να συνδεθούν με τους ειδικούς συνδέσμους «ότι, πως» κι έτσι η περίοδος να πάρει τη μορφή «Όμως σήμερα το λέω ό- τι/πως βρίσκω το καλό και το ωραίο σε μια σπορ Alfa Romeo». 4. Βρείτε τώρα τις προτάσεις από τις οποίες αποτελείται η τελευταία παράγραφος του κειμένου 3. Ας δούμε τη δομή της περιόδου της τελευταίας παραγράφου του κειμένου3.
21 Τα παιδιά στο σχολείο καλούνται να μάθουν να ξεχωρίζουν να εκτιμούν την αξία να αναγνωρίζουν την τα κοινά στοιχεία των άλλων πολιτισμών ετερογένεια, και όχι εκτός από το δικό τους, την ομοιογένεια, ως βασικό που έχουν μεταξύ τους χαρακτηριστικό των κουλτούρες σύγχρονων κοινωνιών. που στην πρώτη ματιά μοιάζουν διαφορετικές, ΑΠΑΝΤΗΣΗ Η τελευταία παράγραφος του κειμένου 3 αποτελείται από επτά προτάσεις, οι ο- ποίες ανήκουν όλες στην ίδια περίοδο. Η πρώτη πρόταση («Τα παιδιά στο σχολείο καλούνται») είναι και η μόνη κύρια πρόταση, από την οποία εξαρτάται η δεύτερη πρόταση, η δευτερεύουσα βουλητική: «να μάθουν». Από τη δευτερεύουσα βουλητική πρόταση «να μάθουν» εξαρτώνται τρεις ακόμη δευτερεύουσες βουλητικές προτάσεις, οι: «να ξεχωρίζουν τα κοινά στοιχεία», «να εκτιμούν την αξία των άλλων πολιτισμών εκτός από το δικό τους» και «να αναγνωρίζουν την ετερογένεια, και όχι την ομοιογένεια, ως βασικό χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών». Από τη δευτερεύουσα βουλητική πρόταση «να ξεχωρίζουν τα κοινά στοιχεία» εξαρτάται η δευτερεύουσα αναφορική πρόταση «που έχουν μεταξύ τους κουλτούρες», η οποία προσδιορίζει συγκεκριμένα το ουσιαστικό «τα στοιχεία». Τέλος, από τη δευτερεύουσα αναφορική πρόταση «που έχουν μεταξύ τους κουλτούρες» εξαρτάται η δευτερεύουσα αναφορική πρόταση «που στην πρώτη ματιά μοιάζουν διαφορετικές», η οποία προσδιορίζει συγκεκριμένα το ουσιαστικό «κουλτούρες».
22 5. Αν συγκρίνουμε τις προτάσεις που βρήκαμε στις παραπάνω ασκήσεις, ποιες συνδέονται μεταξύ τους με τον πιο περίπλοκο τρόπο; [Ξαναβλέπουμε τις απαντήσεις των προηγούμενων ερωτήσεων και τα κείμενα προτού προχωρήσουμε στην απάντησή μας, καθώς η ερώτηση ανακεφαλαιώνει όλα τα προηγούμενα στοιχεία.] ΑΠΑΝΤΗΣΗ Είναι σαφές ότι την πιο περίπλοκη σύνδεση προτάσεων τη συναντήσαμε μέχρι στιγμής στην τελευταία παράγραφο του κειμένου 3: Από τις εφτά προτάσεις μόνο η μία είναι κύρια («Τα παιδιά στο σχολείο καλούνται») και όλες οι υπόλοιπες δευτερεύουσες. Επιπλέον, υπάρχει το φαινόμενο να εξαρτάται δευτερεύουσα («που στην πρώτη ματιά μοιάζουν διαφορετικές») από δευτερεύουσα («που έχουν μεταξύ τους κουλτούρες»), η οποία όμως εξαρτάται από άλλη δευτερεύουσα («να ξεχωρίζουν τα κοινά στοιχεία»), που επίσης εξαρτάται από μία ακόμη δευτερεύουσα («να μάθουν»). Αυτές οι διαδοχικές εξαρτήσεις κάνουν τη δομή της πρότασης ιδιαίτερα σύνθετη. (σελ. 12 του σχολ. βιβλίου) Χωριστείτε σε ομάδες. Οι μισές ομάδες να ετοιμάσουν μια περιγραφή του κειμένου 4, χρησιμοποιώντας προτάσεις που θα συνδέονται με τρόπο απλό, όπως για παράδειγμα γίνεται στα κείμενα 1 και 2. Οι υπόλοιπες ομάδες να ετοιμάσουν μια περιγραφή του ίδιου κειμένου, με πιο περίπλοκες συνδέσεις προτάσεων, όπως για παράδειγμα αυτές του κειμένου 3. Απλή σύνδεση προτάσεων, είναι εκείνη που περιλαμβάνει παρατακτικούς κυρίως, συνδέσμους καθώς και ασύνδετα σχήματα. Περίπλοκη ή σύνθετη σύνδεση των προτάσεων είναι εκείνη που περιλαμβάνει υποτακτικούς κυρίως συνδέσμους και εξαρτήσεις δευτερεύουσας από δευτερεύουσα. ΑΠΑΝΤΗΣΗ
23 Κείμενο με απλή σύνδεση προτάσεων Το κείμενο 4 είναι μια γελοιογραφία του Ηλία Μακρή από το περιοδικό «Κ» της εφημερίδας Καθημερινή. Κείμενο με περίπλοκη σύνδεση προτάσεων Το κείμενο 4 είναι μια γελοιογραφία του Ηλία Μακρή, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Κ», που κυκλοφορεί μαζί με την εφημερίδα Καθημερινή. Στην πρώτη ματιά παρουσιάζεται ένα καλοκαιρινό τοπίο διακοπών στην Ελλάδα: η θάλασσα, ο φωτεινός ήλιος και ένα τραπεζάκι με καρέκλες και ομπρέλα στην αμμουδιά. Όταν παρατηρούμε για πρώτη φορά το κείμενο, μας παρουσιάζεται ένα τυπικό καλοκαιρινό τοπίο διακοπών στην Ελλάδα, μιας και απεικονίζονται η θάλασσα, ο φωτεινός ήλιος και ένα τραπεζάκι με καρέκλες και ομπρέλα στην αμμουδιά. Μετά όμως βλέπουμε μία σημαντική λεπτομέρεια. Όλα τα αντικείμενα της γελοιογραφίας έχουν και μία τιμή, α- κόμη και αυτά για τα οποία δε θα το περιμέναμε καθόλου. Η ομπρέλα, οι καρέκλες ή τα φαγητά είναι βέβαια αντικείμενα που αγοράζονται και πουλιούνται, τιμή όμως έχει και ο ήλιος και η θάλασσα και ο ζωντανός κάβουρας. Αν όμως προσέξουμε καλύτερα, όλα όσα απεικονίζονται στη γελοιογραφία έχουν και μία τιμή, ακόμη και αυτά για τα οποία δε θα το περιμέναμε καθόλου. Αν εξαιρέσουμε δηλαδή από την ο- μπρέλα, τις καρέκλες ή τα φαγητά, που είναι αντικείμενα που αγοράζονται και πουλιούνται, τιμή έχουν και όλα τα υ- πόλοιπα αντικείμενα, τα οποία ποτέ δεν πουλιούνται, όπως ο ήλιος και η θάλασσα και ο ζωντανός κάβουρας. Κεντρικά στη γελοιογραφία υπάρχει μια επιγραφή με χρυσό χρώμα και μεγάλα γράμματα που θυμίζει το αγγλικό όνομα της Ελλάδας «GREECE». Παρατηρούμε επίσης ότι στο κεντρικό μέρος της γελοιογραφίας υπάρχει μια επιγραφή, η οποία είναι χρωματισμένη χρυσή και στην οποία γράφεται μια λέξη που θυμίζει το αγγλικό όνομα της Ελλάδας «GREECE». Στη θέση όμως του γράμματος «Ε» υπάρχει το σήμα του ευρώ, κι έτσι η επιγραφή έχει τη μορφή «GR C». Αν και θα έπρεπε να υπάρχει το γράμμα «Ε», στη θέση του βρίσκεται το σήμα του ευρώ, ώστε η επιγραφή να παίρνει τη μορφή «GR C».
24 Η μορφή της επιγραφής συνδέεται ά- μεσα με την κατάσταση της υπόλοιπης γελοιογραφίας. Είναι σαφές ότι η μορφή της επιγραφής συνδέεται άμεσα με την κατάσταση που απεικονίζει η υπόλοιπη γελοιογραφία. Στις τουριστικές περιοχές της Ελλάδας συχνά κυριαρχεί η λογική του κέρδους, όλα δηλαδή πουλιούνται και αγοράζονται χωρίς κανένα ενδιαφέρον για την υποστήριξη του ελληνικού πολιτισμού και φιλοξενίας. Υποστηρίζεται από αρκετούς ότι στις τουριστικές περιοχές της Ελλάδας συχνά κυριαρχεί η λογική του κέρδους, αφού όλα πουλιούνται και αγοράζονται χωρίς κανείς να ενδιαφέρεται για την υποστήριξη του ελληνικού πολιτισμού και φιλοξενίας. Σύμφωνα με τη γελοιογραφία αυτό το δυσάρεστο γεγονός μετατρέπει όλα τα πράγματα σε εμπορεύματα, κι έτσι ό- νομα της Ελλάδας θυμίζει κατευθείαν τα χρήματα. Σύμφωνα με τη γελοιογραφία αυτό το δυσάρεστο γεγονός κάνει όλα τα πράγματα να έχουν και από μία τιμή, ώστε το όνομα της Ελλάδας να θυμίζει κατευθείαν τα χρήματα. [Ελλάδα, σταυροδρόμι των λαών] Εισαγωγικά Πολλοί έχουν πει ότι η Ελλάδα είναι σταυροδρόμι ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή, ο συγγραφέας όμως του κειμένου 5 το υποστηρίζει με επιστημονικό τρόπο. Εσύ τι πιστεύεις γι' αυτό; Το κείμενο 5 είναι απόσπασμα από το ιστορικό κείμενο του Νίκου Σβορώνου «Παράδοση και ελληνική ταυτότητα» και αναφέρεται στη διπλή ταυτότητα της Ελ-
25 λάδας, ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι για μια σειρά από λόγους η Ανατολή πάντα επικοινωνούσε με τη δύση μέσω της Ελλάδας. Στην επικοινωνία αυτή έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο η μετακίνηση των Ελλήνων προς διάφορες περιοχές του κόσμου αλλά και ο προσωρινός ή μόνιμος ερχομός ανατολικών και δυτικών λαών στην Ελλάδα. Ο συγγραφέας μάλιστα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ένα βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής ιστορίας είναι αυτή ακριβώς η ε- πικοινωνία ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. οριακός -ή -ό: στεγανός -ή -ό: ο ελληνισμός: πρωταρχικός ή -ό: ακτινωτός -η -ό: Η περιοχή των Βαλκανίων όπως φαίνεται από το δορυφόρο ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ που βρίσκεται στα όρια ή αναφέρεται σ αυτά. (για στερεό σώμα) που δεν μπορούν να τον διαπεράσουν υγρά ή αέρια, (μεταφορικά) που χωρίζει απόλυτα δυο τμήματα ανθρώπινης δραστηριότητας. το σύνολο των Eλλήνων, ως φορέας μιας κοινής πολιτιστικής παράδοσης και δημιουργίας. αρχικός, πρώτος, κύριος, βασικός. που έχει ακτίνες ή σχήμα ακτίνας. πέραν + γεν.: (λόγιο) προσθήκη, υπέρβαση κάποιου ορίου. η παροικία: το σύνολο των ομοεθνών που κατοικούν μονίμως σε πόλη μιας ξένης χώρας, καθώς και η συνοικία στην οποία μπορεί να είναι εγκατεστημένοι. επεκτατικός -ή -ό: που αναφέρεται στην επέκταση και ιδίως που επιδιώκει την ε- δαφική επέκταση μιας χώρας.
26 κατακλύζω: πρόσκαιρος η -ο: τα ανάλεκτα: (αόρ. κατέκλυσα, απαρ. κατακλύσει) καλύπτω μια εκτεταμένη συνήθως επιφάνεια με μεγάλη ποσότητα νερού, (μεταφορικά) για να δηλώσουμε τον πολύ μεγάλο αριθμό προσώπων που έρχεται και γεμίζει ένα χώρο. που διαρκεί λίγο χρόνο, προσωρινός, παροδικός. (πάντα σε πληθυντικό) συλλογή από άρθρα και μελέτες ενός ή περισσότερων συγγραφέων, επάνω σε ποικίλα θέματα, που εκδίδονται σε έναν τόμο. Σχολιασμός εικόνας Στην πάνω δεξιά πλευρά της σελίδας 13 βλέπουμε ένα σκίτσο που εμπνέεται από το περιεχόμενο του κειμένου 5. Ένας κύριος στέκεται κάτω από μία οδική επιγραφή που δείχνει προς αντίθετες κατευθύνσεις, προς την Ανατολή και τη Δύση. Ο ίδιος είναι ντυμένος με τρόπο που να ταιριάζει σε αυτήν την αντίθεση: φοράει κοστούμι (δυτικό χαρακτηριστικό) αλλά και φέσι και τσαρούχια (ανατολικά χαρακτηριστικά), ενώ το μουστάκι του θυμίζει μάλλον παραδοσιακό Έλληνα. Απ ό,τι φαίνεται περιμένει κάποιο μεταφορικό μέσο, καθώς κουβαλάει μια βαλίτσα με τα διεθνή αρχικά της Ελλάδας GR. Το βλέμμα του πάντως είναι στραμμένο στην Ανατολή. Δεν είναι δύσκολο να σκεφτούμε ότι ο κύριος της εικόνας συμβολίζει την Ελλάδα ή τον Έλληνα γενικά, με το μεικτό χαρακτήρα του ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση.
27 [Μελετώντας το χάρτη της Ελλάδας] Το κείμενο 6 προέρχεται από το σχολικό βιβλίο της Γεωγραφίας για την Α' Γυμνασίου και μιλάει για τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας και την κατάλληλη χρήση των χαρτών. Όσον αφορά τα μέσα που χρησιμοποιεί, το κείμενο είναι πολυτροπικό, συνδυάζει δηλαδή πολλούς τρόπους για να εκφράσει το μήνυμά του. Υπάρχει ένα
28 γλωσσικό κείμενο το οποίο αποτελείται από τρεις ενότητες: α) μία εισαγωγή στο θέμα του μαθήματος, β) στοιχεία για τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας και γ) μια διδακτική δραστηριότητα. Βλέπουμε όμως και τέσσερις εικόνες με χάρτες που α- ναπαριστούν την Ελλάδα σε διαφορετική κλίμακα, και οι οποίες συνδέονται άμεσα με το τμήμα κειμένου σχετικά με τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας. Το γλωσσικό κείμενο αρχίζει με κάποιες βασικές πληροφορίες για το γενικό θέμα του μαθήματος που είναι η κατάλληλη χρήση των χαρτών (πάνω αριστερά μέρος του κειμένου). Στη συνέχεια, στη δεύτερη ενότητα του γλωσσικού κειμένου, δίνονται με τη μορφή ξεχωριστών μερών (που σημειώνονται με βούλες και απόσταση μεταξύ τους) πέντε διαφορετικές πληροφορίες σχετικά με τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας: σε ποιο μέρος της Ευρώπης και των Βαλκανίων βρίσκεται, ποιοι είναι οι γείτονές της, ποια θάλασσα τη βρέχει, ποια είναι η θέση της σε σχέση με την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Το τελευταίο μέρος του γλωσσικού κειμένου ζητάει από το μαθητή να μελετήσει τους χάρτες και να αντλήσει πληροφορίες από αυτούς. Οι τέσσερις εικόνες που συνδέονται με το κείμενο είναι χάρτες που παρουσιάζουν την Ελλάδα σε διαφορετική κλίμακα, ώστε να γίνεται σαφέστερη και μια διαφορετική πληροφορία για αυτήν. Ο πρώτος χάρτης (4.1) που είναι σε σχετικά μεγάλη κλίμακα, δείχνει μόνο την Ελλάδα μαζί με τις περιοχές των γειτόνων της που συνορεύουν μαζί της, ώστε να πληροφορηθούμε με ποιες χώρες συνορεύει η Ελλάδα και σε ποια σημεία. Ο δεύτερος χάρτης, με τη μικρότερη κλίμακα από όλους, δείχνει τη θέση της Ελλάδας όσον αφορά την υπόλοιπη Ευρώπη. Ο τρίτος χάρτης (4.3.) εστιάζει στα Βαλκάνια και μας πληροφορεί ποια είναι η θέση της Ελλάδας σε αυτά, ενώ ο τέταρτος χάρτης (4.4) αλλάζει εστίαση, ώστε να περικλείσει και ένα μέρος της Βόρειας Αφρικής και να μας δείξει ένα μεγάλο τμήμα της Μεσογείου και των μεσογειακών χωρών. Γεωφυσικός Χάρτης της Ελλάδας
29 [Τα ελληνικά μυστήρια] Εισαγωγικά Στο κείμενο αυτό θα διαβάσεις πως φάνηκαν κάποια στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού σε έναν Άγγλο που επισκέφτηκε για μεγάλο διάστημα την Ελλάδα. Ε- σένα σου έχουν κάνει εντύπωση αυτά που αναφέρει ο ξένος ταξιδιώτης; Το κείμενο 7 είναι απόσπασμα από το βιβλίο ταξιδιωτικών εντυπώσεων του Έντμουντ Κήλυ: «Αναπλάθοντας τον παράδεισο». Ο συγγραφέας παρουσιάζει τις σκέψεις του για μια αντίφαση που παρατηρεί στην Ελλάδα, ανάμεσα στο έντονο χριστιανικό-ορθόδοξο στοιχείο από τη μια και την όρεξη για τις απολαύσεις της ζωής από την άλλη. Προσπαθώντας να εξηγήσει την ταυτόχρονη ύπαρξη αυτών των δύο στοιχείων ο συγγραφέας προτείνει ότι οι Έλληνες βλέπουν την Εκκλησία περισσότερο από την πλευρά των τελετών παρά από την πλευρά της ηθικής και ότι η Εκκλησία έχει αποδεχτεί αυτό το ρόλο. Η ίδια η Εκκλησία εξάλλου δίνει μεγάλη σημασία στις γιορτές, ιδίως σε αυτή του Πάσχα. ο/η Αγγλοσάξονας: ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ κάθε σύγχρονος Άγγλος ή Αγγλίδα, όπως και Βορειοαμερικάνος με βρετανική καταγωγή. ο ταξιδευτής/η ταξιδεύτρα: (λαϊκό, λογοτεχνικό) αυτός που ταξιδεύει. το μεδούλι: καταφανής -ής -ές: μαλακή και πυκνή ουσία που βρίσκεται στο εσωτερικό των κοίλων οστών, μυελός των οστών (μεταφορικά) το βασικότερο, το πιο σημαντικό τμήμα ή στοιχείο. για κάτι που είναι ολοφάνερο, για το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία.
30 απόμερος -η -ο: τελώ: (για τόπο) που βρίσκεται μακριά από εκεί που περνούν ή συχνάζουν άνθρωποι, απόκεντρος. κάνω (για τελετή, διοργάνωση). το μυστήριο: (θεολογία) καθεμιά από τις επτά ιερές τελετές (βάπτισμα, χρίσμα, Θεία Ευχαριστία, μετάνοια ή εξομολόγηση, ευχέλαιο, γάμος, ιεροσύνη) μέσα από τις οποίες μεταδίδονται τα δώρα της Θείας Χάρης στους πιστούς. η τελετουργία: η ηθικολογία: η επιείκεια: απροκάλυπτος -η -ο: πλούσια τα ελέη: η κνίσα: το σύνολο των τυπικών διαδικασιών σύμφωνα με τις οποίες διεξάγεται μια θρησκευτική συνήθως τελετή. άποψη διακηρυγμένη συνήθως με ζήλο, πάθος και στενό πνεύμα, για το τι είναι καλό ή κακό σύμφωνα με την τρέχουσα ηθική. μετριοπάθεια και ανεκτικότητα στην κρίση ή στην αξιολόγηση μιας πράξης, ενός ανθρώπου ή στην τιμωρία ενός αδικήματος. για κάτι που γίνεται ή που λέγεται χωρίς προσχήματα, χωρίς προσπάθεια να το συγκαλύψουν. (έκφραση) για γενναιοδωρία και αφθονία. μυρωδιά και καπνός από κρέας που ψήνεται. Σχολιασμός εικόνας Βλέπουμε μια εικόνα που αναφέρεται στο περιεχόμενο του κειμένου 7. Ένας χαμογελαστός ιερέας σηκώνει το ποτήρι του για να ευχηθεί μαζί με έναν επίσης χαμογελαστό άντρα, που γυρίζει μια σούβλα με αρνί ή κατσίκι (είναι μάλλον Πάσχα). Δίπλα από το χαμογελαστό άντρα υπάρχει μια νταμιτζάνα με κρασί, από την οποία πίνουν. Η εικόνα θα μπορούσαμε να πούμε ότι παραπέμπει περισσότερο στην τελευταία περίοδο του κειμένου, όπου γίνεται λόγος για τις γιορτές που ενθαρρύνει η Εκκλησία και ιδίως το Πάσχα.
31 ακούω και μιλώ 1. Διαβάζοντας τα κείμενα 5, 6 και 7 σκεφτείτε: (σελ.14 του σχολ. βιβλίου) Για ποιο κείμενο καταβάλατε μεγαλύτερη διανοητική προσπάθεια να το κατανοήσετε; Για ποιο κείμενο χρειάστηκε η μικρότερη διανοητική προσπάθεια; Τελικά ποιο είναι το δυσκολότερο και ποιο το ευκολότερο κείμενο για σας; [Το πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι ένα κείμενο εξαρτάται και από υποκειμενικούς παράγοντες: την κούραση του αναγνώστη, τα κείμενα στα οποία είναι συνηθισμένος, το επίπεδο μόρφωσής του κτλ. Επομένως σε αυτήν την ερώτηση δύσκολα μπορεί να υπάρξει η ίδια απάντηση για όλους τους μαθητές. Εμείς δίνουμε ως παράδειγμα μια απάντηση που είναι πιθανή για έναν μαθητή της ηλικίας σας.] ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το κείμενο που προσπάθησα περισσότερο για να το καταλάβω, είναι το κείμενο 5, «Ελλάδα σταυροδρόμι των λαών» του Νίκου Σβορώνου. Από την άλλη, κατέβαλα τη μικρότερη προσπάθεια για το κείμενο 6, «Μελετώντας το χάρτη της Ελλάδας», από το σχολικό βιβλίο της Γεωγραφίας της Α Γυμνασίου. Αυτό σημαίνει και ότι το κείμενο 5 ήταν το δυσκολότερο για μένα, ενώ το κείμενο 6 το ευκολότερο. Νομίζω πως αυτό οφείλεται στο ότι το κείμενο 5 είναι ένα ιστορικό κείμενο και είναι γραμμένο με επίσημο και επιστημονικό τρόπο. Αντίθετα, το κείμενο 6 είναι ένα διδακτικό κείμενο που απευθύνεται σε μαθητές της Α Γυμνασίου, γι αυτό και είναι γραμμένο με απλό και ευκολονόητο τρόπο.
32 2. Ποιοι από τους παρακάτω παράγοντες νομίζετε ότι δημιουργούν τη διαφορά δυσκολίας; Βάλτε όπου νομίζετε. Οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς Το θέμα του κάθε κειμένου Το μάκρος των περιόδων Η οπτική μορφή Το είδος του κειμένου Το μέγεθος του κειμένου Ο τρόπος της οργάνωσης του κάθε κειμένου [Θα σημειώσουμε στους παράγοντες εκείνους που θεωρούμε ότι μπορούν αν κάνουν ένα κείμενο εύκολο ή δύσκολο κατά την ανάγνωσή του. ] ΑΠΑΝΤΗΣΗ Οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς Η οπτική μορφή Το θέμα του κάθε κειμένου Το είδος του κειμένου Το μάκρος των περιόδων Το μέγεθος του κειμένου Ο τρόπος της οργάνωσης του κάθε κειμένου 3. Συζητήστε με τους συμμαθητές σας ποιοι από τους παραπάνω παράγοντες σας φαίνονται πιο σημαντικοί. Τεκμηριώστε τη γνώμη σας με συγκεκριμένες αναφορές στα κείμενα. Στην άσκηση αυτή θα απομονώσουμε τους παράγοντες εκείνους που είναι καθοριστικοί για την κατανόηση ή όχι ενός κειμένου. Δε θα παραλείψουμε να στηρίξουμε τις απόψεις μας επιχειρήματα.
33 [Η απάντηση αυτή θα προκύψει μέσα από τη συζήτηση με τους συμμαθητές σου. Εμείς δίνουμε κάποια στοιχεία που θα σου δώσουν ιδέες και θα σε βοηθήσουν στη συζήτηση.] Όλοι οι παραπάνω παράγοντες είναι σημαντικοί για την κατανόηση ενός κειμένου, ο καθένας για διαφορετικούς λόγους. Στα κείμενα όμως που συναντάμε εδώ κάποιοι από αυτούς τους παράγοντες δεν παίζουν ιδιαίτερο ρόλο. Οι λέξεις που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς, δημιουργούν σίγουρα διαφορές ανάμεσα στα κείμενα όσον αφορά τη δυσκολία και την ευκολία κατά την ανάγνωσή τους. Ένα κείμενο που περιέχει μόνο γνωστές ή ευκολονόητες λέξεις διαβάζεται πολύ άνετα και γρήγορα. Αντίθετα, ένα κείμενο με άγνωστες ή δυσκολονόητες λέξεις απαιτεί προσπάθεια από τον αναγνώστη, ο οποίος δεν είναι βέβαιο ότι θα μπορεί πάντα να καταλάβει. Τα κείμενα 5 και 7 είναι παραδείγματα κειμένου με δύσκολο λεξιλόγιο (π.χ. 5: οριακός, στεγανός, παροικία, επεκτατικός, 7: καταφανής, τελετουργία) ενώ το κείμενο 6 αντίθετα δεν περιέχει καμία δυσκολονόητη λέξη. Το ευκολότερο ή δυσκολότερο λεξιλόγιο ενός κειμένου συνδέεται συχνά και με το είδος στο οποίο ανήκει ένα κείμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι το κείμενο 5 είναι ένα επιστημονικό-ιστορικό κείμενο, ενώ το κείμενο 6 προέρχεται από ένα διδακτικό εγχειρίδιο γεωγραφίας. Το θέμα του κάθε κειμένου μπορεί επίσης να επηρεάσει το βαθμό δυσκολίας ή ευκολίας. Μας είναι πολύ πιο εύκολο αλλά και ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε ένα κείμενο που μας είναι γνώριμο το θέμα του (π.χ. με θέμα το ελληνικό ποδόσφαιρο ή το ελληνικό τραγούδι) παρά ένα κείμενο που το θέμα του δεν μας αφορά ή μας είναι άγνωστο (π.χ. το αμερικάνικό ποδόσφαιρο ράγκμπι ή το σουηδικό τραγούδι). Στη δεύτερη περίπτωση είναι φυσικό να καταβάλλουμε μεγαλύτερη προσπάθεια, καθώς διαβάζουμε κάτι που δεν μας ενδιαφέρει. Το θέμα πάντως δεν επηρεάζει τις διαφορές στην κατανόηση των συγκεκριμένων κειμένων καθώς όλα τα κείμενα έχουν ως θέμα την Ελλάδα σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο και μιλούν για πράγματα λιγότερο ή περισσότερο γνωστά. Το μάκρος των περιόδων είναι και αυτό σημαντικό για τον αναγνώστη που προσπαθεί να κατανοήσει ένα κείμενο. Οι μεγάλες περίοδοι δημιουργούν πρόσθετη δυσκολία στον αναγνώστη, καθώς υπάρχουν πολλά νοήματα τα οποία πρέπει να συγκρατεί στη μνήμη του και να προσπαθεί να τα συνδέσει μεταξύ τους. Οι μικρές περίοδοι δε δημιουργούν βέβαια αυτό το είδος κόπου, Παραδείγματα κειμένων που έχουν ως χαρακτηριστικό τις μεγάλες περιόδους είναι το κείμενο 5 και ιδίως το κείμενο 7, που το μισό αποτελείται από μία και μόνη περίοδο. Ο τρόπος οργάνωσης του κάθε κειμένου είναι εξίσου καθοριστικός για το πόσο δύσκολο ή εύκολο θα είναι κατά την ανάγνωσή του το κείμενο. Ένα κείμενο μπορεί να χρησιμοποιεί κυρίως το ασύνδετο σχήμα, και μπορεί να συνδέει τα νοήματά του είτε με παρατακτικούς είτε με υποτακτικούς συνδέσμους. Είναι γνωστό ότι οι υποτακτικοί σύνδεσμοι δημιουργούν πιο περίπλοκες συντακτικές δομές και δυσκολεύουν ως ένα βαθμό τον αναγνώστη. Ακόμη, οι πολλές εξαρτήσεις ουσιαστικών από άλλα ουσιαστικά ή επίθετα δημιουργούν παρόμοια δυσκολία. Περιπτώσεις κειμένων με πολλές και διαδοχικές εξαρτήσεις είναι τα κείμενα 5 και 7.
34 Η οπτική μορφή ενός κειμένου μπορεί να βοηθήσει πολύ τον αναγνώστη, είτε με το να του προσελκύσει την προσοχή, είτε με το να διευκολύνει στην κατανόηση του νοήματος. Ένα κείμενο με εικόνες, πίνακες, σχεδιαγράμματα και υπογραμμίσεις μπορεί να παρουσιάζει με πολύ πιο άμεσο τρόπο τα νοήματα που πρέπει να καταλάβει ο αναγνώστης και να κάνει το κείμενο πολύ πιο ευκολονόητο. Καλό παράδειγμα ενός τέτοιου κειμένου είναι το κείμενο 6, στο οποίο οι εικόνες των χαρτών είναι σε ά- μεση σχέση με τις πληροφορίες που δίνονται στο γλωσσικό κείμενο. Το ίδιο το γλωσσικό κείμενο περιέχει εξάλλου υπογραμμίσεις και κουκίδες, οι οποίες επίσης διευκολύνουν τον αναγνώστη. Το είδος του κειμένου παίζει επίσης πολύ σημαντικό ρόλο, καθώς συνδέεται με τον παράγοντα των λέξεων και των τρόπων οργάνωσης που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Ένα επιστημονικό κείμενο είναι γραμμένο με τρόπο διαφορετικό απ ό,τι ένα λογοτεχνικό κείμενο, αλλά και τα δύο αυτά διαφέρουν από ένα άρθρο εφημερίδας. Οι περισσότεροι αναγνώστες δυσκολεύονται αρκετά όταν διαβάζουν ένα επιστημονικό κείμενο, όπως το κείμενο 5 ή ένα περίπλοκο λογοτεχνικό κείμενο, όπως το κείμενο 7. Αντίθετα, ένα διδακτικό κείμενο όπως το κείμενο 6 είναι γραμμένο έ- τσι ώστε η γλώσσα του να δημιουργεί μικρή δυσκολία στον αναγνώστη. Τέλος, το μέγεθος του κειμένου επηρεάζει επίσης το βαθμό δυσκολίας ή ευκολίας του, αλλά για λόγους που συνδέονται περισσότερο με τη μνήμη του αναγνώστη παρά με την κατανόησή του. Ένα μεγάλο κείμενο απαιτεί από τον αναγνώστη να κρατάει στη μνήμη του πολλές πληροφορίες, για να μπορεί να συνδέει όλα τα νοήματα μεταξύ τους. Ένα μικρό κείμενο δεν απαιτεί μια τέτοιου είδους προσπάθεια. Παραδείγματα μεγάλων κειμένων δε συναντάμε στα κείμενα 5, 6 και 7. [Ο Χατζιδάκης μιλάει για το Γιώργο Σεφέρη] Εισαγωγικά Στο κείμενο 8 ένας μεγάλος Έλληνας μουσικός, ο Μάνος Χατζιδάκις, μιλάει για ένα μεγάλο Έλληνα ποιητή, το Γιώργο Σεφέρη. Έχεις ακούσει τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι; Έχεις διαβάσει ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη;
35 Το κείμενο 8 είναι ένα απόσπασμα από το βιβλίο: «Μυθολογία» του μουσικού Μάνου Χατζιδάκι, στο οποίο μιλάει με ποιητικό και μεταφορικό τρόπο για το Νομπελίστα ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Παρόλο που δεν αναφέρεται το όνομα του Σεφέρη μέσα στο κείμενο, η αφιέρωση μαζί με αρκετά στοιχεία του κειμένου μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι αυτόν υπονοεί ο Μάνος Χατζιδάκις. Οι συγγραφείς του σχολικού βιβλίου έχουν εξάλλου την ίδια άποψη, αφού επιλέγουν τον τίτλο: «Ο Χατζιδάκις μιλάει για το Γιώργο Σεφέρη» Ο συγγραφέας μιλάει για έναν αστό που ξεκίνησε από τη Μικρά Ασία μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (ο Σεφέρης ήταν παιδί αστικής οικογένειας και γεννήθηκε στη Μικρά Ασία) με μια βαλίτσα αναμνήσεων στο χέρι (δηλαδή ο Σεφέρης είχε τις αναμνήσεις της πατρίδας του, αφού δεν μπορούσε να επιστρέψει σε αυτήν). Ο αστός αυτός γύρισε σε πολλές χώρες (ο Σεφέρης ήταν διπλωμάτης) και μάζεψε πολλά και διάφορα πράγματα (το υλικό των ποιημάτων του). Όταν επέστρεψε στη χώρα του, έχτισε σπίτι σύγχρονο και ελληνικό (που συμβολίζει μάλλον την ποίηση του Σεφέρη, μοντέρνα αλλά και με πολλά ελληνικά στοιχεία), μπήκε μέσα, κλείδωσε και δε βγήκε ποτέ ξανά έξω. Οι τελευταίες τρεις προτάσεις δεν μπορούν να έχουν μια πολύ βέβαιη ερμηνεία. Ο συγγραφέας μάλλον εννοεί ότι ο ποιητής Σεφέρης ήταν κάπως απόμακρος και δεν έκανε πολλές παρεμβάσεις στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Μάνος Χατζιδάκις Γιώργος Σεφέρης