ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14 ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΕΛΛΑΔΑ: Εννέα Θέσεις *2 ΣΥΜΠΥΚΝΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ συζήτηση για τις σχέσεις παγκοσμιοποίησης και κοινωνικής πολιτικής, διατυπώνουμε εννέα θέσεις ως βάση για το σχετικό προβληματισμό που αναπτύσσεται σήμερα στην Ελλάδα. Η απολυτότητα της διατύπωσης αποσκοπεί ακριβώς στην πρόκληση διαλόγου και αντίλογου. 1. Η παγκοσμιοποίηση η διεθνοποίηση των οικονομιών δεν έχει ομοιόμορφες, αλλά αντιφατικές και άνισες κοινωνικές επιπτώσεις στις διάφορες ομάδες χωρών. Ο ΙΔΙΟΣ Ο ΟΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ, νοούμενη ως διαδικασία ανοίγματος των εθνικών συνόρων, απελευθέρωση του εμπορίου, της διακίνησης κεφαλαίων και των συναλλαγματικών περιορισμών, αμφισβητείται ισχυρά στη βιβλιογραφία. Ιστορικές συγκρίσεις με την εποχή του χρυσού κανόνα (19οs αι.) μειώνουν την απολυτότητα των θεωρητικών του συμπερασμάτων και των ιστορικών συνεπειών του. Η ιδεολογική χρήση της παγκοσμιοποίησης από το νεοφιλελευθερισμό προσδίδει στο πολιτικό σχέδιο της απελευθέρωσης των αγορών, της άκρατης ιδιωτικοποίησης και του απεριόριστου ατομισμού χαρακτήρα αδήριτης ανάγκης και αντικειμενικής πραγματικότητας, στοιχεία που δεν υπάρχουν ή είναι λιγότερο ανεπτυγμένα από ό,τι γενικώς νομίζεται. Ο λογικός-αληθινός πυρήνας στην έννοια * Επεξεργασμένο και διευρυμένο κείμενο Εισήγησης, που παρουσιάστηκε στην Ημερίδα του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων Κοινωνικό κράτος και παγκοσμιοποίηση, Αθήνα, 3 Οκτωβρίου 2001.
458 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ της παγκοσμιοποίησης συνίσταται στην ραγδαία μείωση του κόστους στις επικοινωνίες, συγκοινωνίες, πληροφορίες, που οφείλεται στις τεχνικές καινοτομίες της τελευταίας 30ετίας. Ωs προς τις κοινωνικές επιπτώσεις και την επίδραση που ασκεί η παγκοσμιοποίηση στις κοινωνίες αναπτύχθηκαν τρεις κυρίως οπτικές. Για τις ήδη ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης εκφράστηκαν φόβοι διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής και υπονόμευσης των κοινωνικών θεσμών και δικαιωμάτων. Για τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες εκφράστηκαν ελπίδες για γοργότερη ανάπτυξη, περισσότερη ευημερία και δημιουργία νέων κοινωνικών θεσμών. Για τις ομάδες χωρών που συγκροτούν περιφερειακές ενώσεις, όπως η Ε.Ε., έγινε κίνητρο διαμόρφωσης υπερεθνικών κοινωνικών πολιτικών, έτσι που να διασφαλίζεται η υπερεθνική κοινωνική συνοχή ως όρος της πολιτικής και οικονομικής ενοποίησης. 2. Η παγκοσμιοποίηση δεν αποτελεί τη μοναδική αιτία που επηρεάζει το μέλλον του κοινωνικού κράτους στις ανεπτυγμένες χώρες. ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ οικονομικής παγκοσμιοποίησης εξίσου σημαντικές συνέπειες για τους κοινωνικούς θεσμούς έχουν οι δημογραφικές εξελίξεις, η αλλαγή της δομής της οικογένειας, ο μεταβαλλόμενος ρόλος του κράτους και κυρίως η αλλαγή του τεχνολογικού παραδείγματος. Στη συμπληρωματικότητά τοus όλοι αυτοί οι παράγοντες οδηγούν στην ανανέωση και αναδιαμόρφωση των κοινωνικών θεσμών και πολιτικών, προκειμένου να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες. Η παράταση του μέσου προσδόκιμου ζωής απαιτεί να συμπληρωθεί η αλληλεγγύη των γενεών με στοιχεία κοινωνικής αλληλεγγύης και ατομικής ευθύνης. Η αύξηση των μονογονεϊκών οικογενειών υποδεικνύει την εξατομίκευση των κοινωνικών δικαιωμάτων.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 459 Ο περιορισμός του ρόλου του κράτους σε επιτελικές λειτουργίες απαιτεί ορθολογικότερη διαχείριση των πόρων, καλύτερη οργάνωση, αποκέντρωση των κοινωνικών θεσμών και συμπλήρωση με στοιχεία αγοράς. Τέλος, η αλλαγή του τεχνολογικού και παραγωγικού υποδείγματος οδηγεί σε μεγαλύτερη ευελιξία και εξειδίκευση στην επιχείρηση, στους όρους εργασίας, στους εργαζόμενους και στην αγορά εργασίας. Επομένως, οι βασικοί όροι συγκρότησης του κλασικού κράτος πρόνοιας (αρχηγός οικογένειας που δουλεύει και διαπρέπει στη μεγάλη επιχείρηση και τη μαζική παραγωγή και ασφαλίζει την οικογένειά του, μέσα σε καθορισμένα εθνικά σύνορα) σιγά-σιγά εκλείπουν. 3. Το νεοφιλελεύθερο επιχείρημα: Η παγκοσμιοποίηση οδηγεί σε κοινωνικό ντάμπινγκ και συρρίκνωση των κοινωνικών δαπανών. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ότι η απελευθέρωση του εμπορίου, των κεφαλαίων και των επενδύσεων, η κατάργηση των συναλλαγματικών περιορισμών οδηγούν κεφάλαια και επιχειρήσεις των βιομηχανικών χωρών σε χώρες με φθηνότερο κόστος εργασίας και χαμηλότερες κοινωνικές παροχές, ενώ παράλληλα διευκολύνουν την εισαγωγική διείσδυση των προϊόντων αυτών των χωρών προς τις χώρες του Βορρά. Αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης είναι η αύξηση της ανεργίας, η μείωση των εσόδων του Δημοσίου (εισφορές, φόροι) για τη χρηματοδότηση των κοινωνικών παροχών και, τέλος, η μείωση των μισθών λόγω της ύπαρξης του εφεδρικού στρατού των ανέργων. Για να αποκρούσουν οι κυβερνήσεις του Βορρά αυτές τιs επιπτώσεις, υποστηρίζεται και πάλι θεωρητικά από τη νεοφιλελεύθερη οικονομολογική σκέψη, θα πρέπει να προλάβουν τις εξελίξεις μειώνοντας τους μισθούς και τις κοινωνικές εισφορές, περικόπτοντας κοινωνικά δικαιώματα και γενικά να προβούν σε μέτρα κοινωνικού ντάμπιγκ, που θα λειτουργήσουν προστατευτικά για τις οικονομίες τους και τους ρυθμούς αύξησής τους.
460 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ο ανταγωνισμός των κρατών μεταξύ τους για την απόκτηση συγκριτικού πλεονεκτήματος με επίκεντρο τους μισθούς και τις κοινωνικές εισφορές/δαπάνες οδηγεί αναπόφευκτα σε μια «κούρσα προς τον πάτο», με τελικό αποτέλεσμα τη μείωση και συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους. 4. Τα στοιχεία δεν επαληθεύουν τους νεοφιλελεύθερους ισχυρισμούς. ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ συμφωνούν ότι η ανεργία στις χώρες της Δύσης οφείλεται κατά ένα μικρό μέρος στην παγκοσμιοποίηση. Ωs σημαντικότερη αιτία προβάλλει η τεχνολογική αλλαγή και η αποβιομηχάνιση. Η παγκοσμιοποίηση επηρέασε μόνο την ανειδίκευτη εργασία και τις επιχειρήσεις εντάσεως εργασίας, που μεταναστεύουν προς το Νότο ή την Ανατολή. Οι ανειδίκευτοι και οι χαμηλόμισθοι είναι οι πραγματικοί χαμένοι της παγκοσμιοποίησης. Η μετανάστευση θίγει περισσότερο αυτά τα κοινωνικά στρώματα. Η απειλή του κοινωνικού ντάμπιγκ στη Δύση λειτούργησε περισσότερο ιδεολογικά-εκφοβιστικά προς τα συνδικάτα στο εσωτερικό των χωρών, ώστε να δεχτούν μισθολογικές περικοπές, παρά ως πραγματική εξέλιξη. Διότι οι επενδυτικές αποφάσεις δεν εξαρτώνται μόνο από το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, αλλά και από σειρά άλλους παράγοντες (επιτόκια, μέγεθος αγοράς, επικοινωνία, συνολική παραγωγικότητα κ.λπ.). Φαινόμενα κοινωνικού ντάμπιγκ παρατηρήθηκαν και στο εσωτερικό της Ε.Ε. μεταξύ ανεπτυγμένων κρατών. Σύμφωνα με τα στοιχεία της UNGTAD, το μεγαλύτερο μέρος των άμεσων ξένων επενδύσεων κατευθύνεται από και προς τις ανεπτυγμένες χώρες. Έτσι, και η υπόσχεση της Παγκόσμιας Τράπεζας για αναδιανομή του πλούτου υπέρ των φτωχών χωρών δεν επαληθεύεται. Αλλά και όσον αφορά τα δημοσιονομικά μέσα που έχουν οι κυβερνήσεις για άσκηση κοινωνικής πολιτικής, η ελάττωσή τους και αντίστοιχα η εμφάνιση μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων δεν οφείλεται στη μείωση των εσόδων ή των φορολογικών συντελεστών για προσέλκυση επενδύσεων, αλλά
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 461 κυρίως σε προηγούμενες επεκτατικές πολιτικές, όπως π.χ. στη Γερμανία η χρηματοδότηση της γερμανικής ενοποίησης κ.λπ. 5. Η πραγματική εξέλιξη: Όχι συρρίκνωση αλλά αναμόρφωση του κοινωνικού κράτους. ΤΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ που διαθέτουμε και οι διεθνείς έρευνες που έχουν γίνει δεν αποδεικνύουν ότι το κοινωνικό κράτος έχει συρρικνωθεί, ότι οι κοινωνικές πολιτικές βρίσκονται σε ύφεση και ότι κοινωνικές δαπάνες περικόπτονται. Έγκυροι ακαδημαϊκοί και ερευνητές υποστηρίζουν ότι το τοπίο είναι μάλλον σταθερό, στατικό ή παγωμένο. Η αιτία αυτής της εξέλιξης βρίσκεται στα «new politics of the welfare state», που οι ρίζες του βρίσκονται μάλλον στη δύναμη των υπαρχόντων θεσμών να αντιστέκονται παρά στη διεθνή οικονομία και τις αλλαγές της. Τα προγράμματα κοινωνικής πολιτικής αντιπροσωπεύουν θεσμούς που προσφέρουν παροχές σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες και στρώματα ψηφοφόρων και αντιστέκονται σε προσπάθειες ριζικής ανατροπής τους. Οι αλλαγές είναι δυνατές και γίνονται μόνο εκεί όπου η κοινωνική διαμαρτυρία είναι μικρότερη και συναντούν την ευρύτατη συναίνεση των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων. Αυτό που πραγματικά συνέβη τη δεκαετία του 90 είναι μια αναμόρφωση, ένας επαναπροσδιορισμός του κοινωνικού κράτους στην Ευρώπη και όχι «μια κούρσα προς τον πάτο», όπου τα κοινωνικά κράτη, ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους, θα κατέληγαν στη συρρίκνωσή τους, όπως υποστήριξε η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. 6. Η παγκοσμιοποίηση απαιτεί ισχυρό κοινωνικό κράτος. ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΟΥΜΕ και επιβεβαιώνεται εμπειρικά και ιστορικά είναι ότι η ενσωμάτωση μιας χώρας στη διεθνή οικονομία έχει ως προαπαιτούμενο όχι το αδύνατο αλλά το ισχυρό κοινωνικό κράτος, που θα διατηρεί την κοινωνική συνοχή και θα συμβάλλει στην ποιοτική αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού στη χώρα του.
462 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Ιστορικά αυτή η θέση τεκμηριώνεται από το γεγονός ότι χώρες με ανοιχτές οικονομίες ήδη από τη δεκαετία του 60 (Βέλγιο, Λουξεμβούργο, Δανία, Σουηδία, Ολλανδία) στηρίζουν την εξωτερική τους επέκταση στην παράλληλη οικοδόμηση ισχυρών κοινωνικών κρατών, τα οποία λειτούργησαν αμυντικά για τους πολίτες που βρέθηκαν κάτω από την πίεση του διεθνούς ανταγωνισμού. Αλλά και εμπειρικές διερευνήσεις σήμερα υπογραμμίζουν ότι χώρες εξαιρετικά διεθνοποιημένες και παγκοσμιοποιημένες χαρακτηρίζονται από μικρότερες κοινωνικές ανισότητες σε σύγκριση με χώρες που είναι περισσότερο επιφυλακτικές προς τη διεθνή οικονομία. Δηλαδή η συμμετοχή στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία απαιτεί και προϋποθέτει την ύπαρξη κοινωνικών μηχανισμών ασφαλείας και προστασίας. Παράδειγμα είναι οι χώρες της Ασίας Κορέα, Ταϋλάνδη, Ινδονησία, που, μετά τις μεγάλες χρηματιστηριακές και οικονομικές κρίσεις των ετών 1996-7, οικοδόμησαν εσπευσμένα κοινωνικούς θεσμούς προστασίας για τους πολίτες τους. 7. Η πολιτική και οικονομική ενοποίηση της Ευρώπης προϋποθέτει κοινωνική συνοχή και κοινωνικούς θεσμούς υπερεθνικού χαρακτήρα. Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, που σχεδιάστηκε αρχικά από το φόβο του κοινωνικού ντάμπιγκ, δεν είχε ξεπεράσει μέχρι πρόσφατα τον αμυντικό της χαρακτήρα. Οι υπερεθνικές κοινωνικές ρυθμίσεις είναι ελάχιστες. Ο ευρωπαϊκός κοινωνικός χώρος προχωρά εξαιρετικά αργά και εξαντλείται στην έκδοση ορισμένων Οδηγιών, που ουσιαστικά προστατεύουν από τον αθέμιτο ανταγωνισμό. Τα υπόλοιπα είναι διακηρύξεις. Ο στόχος της πολιτικής ενοποίησης πρέπει απαραίτητα να συνοδεύεται από εγγυήσεις για την κοινωνική συνοχή και τα κοινωνικά δικαιώματα. Έτσι, εξασφαλίζεται η κοινωνική συναίνεση. Το πέρασμα σε μια επιθετική ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική δεν φαίνεται επίσης να εξαντλείται με τις «ανοιχτές πολιτικές συντονισμού» (απασχόληση, κοινωνική προστασία κ.λπ.), που προωθούνται τα τελευταία 4 χρόνια, ούτε με τις δι-
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 463 αδικασίες του κοινωνικού διαλόγου. Απαιτούνται συντονισμένες, συνεκτικές, ολοκληρωμένες και διαρκείς προσπάθειες. Ιστορικά παραδείγματα, όπως π.χ. του Καναδά, υπογραμμίζουν ότι τα προγράμματα κοινωνικής πολιτικής αποτελούν το καλύτερο διαβατήριο για την επίτευξη της πολιτικής ενοποίησης. Επομένως, η ίδια η διαδικασία της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης απαιτεί μια επιθετική κοινωνική πολιτική και νέες πρωτοβουλίες. 8. Ελλάδα: Είσοδος στη διεθνή οικονομία χωρίς κοινωνικό κράτος. Η ΕΛΛΑΔΑ ΕΙΣΗΛΘΕ στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (ένταξη στην Ε.Ε.) κατά τη δεκαετία του 80, αλλά χωρίς να έχει προηγηθεί η δημιουργία θεσμών κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης για τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, όπως στις άλλες χώρες. Οι μεταδικτατορικές κυβερνήσεις (δεκαετία 70) έχουν σημαντικές ευθύνες γι αυτό. Το κοινωνικό έλλειμμα κάλυψαν και την ιστορική ευθύνη ανέλαβαν οι σοσιαλιστικές πολιτικές δυνάμεις. Οι κοινωνικές δαπάνες αυξήθηκαν από το 16-17% στο 24-25% του ΑΕΠ μεταξύ 1980 και 1985. Το κύριο βάρος έπεσε στις συντάξεις, τους μισθούς και την υγεία. Ωστόσο, οι κοινωνικοί θεσμοί στην Ελλάδα απέχουν σήμερα σημαντικά από τους αντίστοιχους στη Δ. Ευρώπη. Ποσοτικά, διότι οι κοινωνικές δαπάνες δεν έχουν ξεπεράσει το 25% του ΑΕΠ, υστερώντας σημαντικά από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες (επίπεδα 30-35%), ενώ οι κοινωνικές ανισότητες εξακολουθούν να είναι έντονες και μετά τη μεταφορά πόρων στα νοικοκυριά μέσα από τις κοινωνικές πολιτικές. Ο ρόλος της οικογένειας εξηγεί σε ένα μεγάλο βαθμό αυτή την υστέρηση, λόγω των λειτουργιών προστασίας και αναδιανομής που επιτελούνται στα πλαίσιά της και γενικότερα σε όλα τα νοτιοευρωπαϊκού τύπου κοινωνικά κράτη. Ποιοτικά, οι διαφορές εκδηλώνονται με την καθυστέρηση στην ανάπτυξη συνολικών πολιτικών στήριξης ευπαθών κοινωνικών ομάδων, όπως τους ανέργους, την οικογένεια, τους φτωχούς και αποκλεισμένους, τα νέα ζευγάρια κ.λπ. Η έντονη δραστηριοποίηση των κυβερνήσεων μετά το 1995, με σειρά κοι-
464 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ νωνικοπολιτικών παρεμβάσεων και σχεδίων (ΕΚΑΣ, νέος ΟΓΑ, δίκτυο κατά της φτώχειας κ.λπ.) αποσκοπεί στην εσπευσμένη κάλυψη αυτής της κοινωνικοπολιτικής καθυστέρησης. Πρόσφατες δεσμεύσεις των κρατικών παραγόντων ότι η εξοικονόμηση δαπανών δεν πρόκειται να θίξει τους πόρους που προβλέπονται για την κοινωνική πολιτική σε παλαιά και νέα πεδία αποτελούν σημαντική πολιτική επιλογή, που βοηθά την πραγματική σύγκλιση με τις άλλες χώρες της Ε.Ε. και συμβάλλει στην οικοδόμηση κοινωνικού ιστού ασφάλειας για τους απειλούμενους από τις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, και όχι μόνο. 9. Αρχές της νέας κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα. ΣΚΟΠΟΣ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ για την κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα την εποχή της παγκοσμιοποίησης πρέπει να είναι η διασφάλιση της ευελιξίας στην οικονομία με τη σταθερότητα στην κοινωνία. Οι κοινωνικές δαπάνες, οι κοινωνικές πολιτικές και θεσμοί δεν πρέπει να θεωρούνται ως βάρος και εμπόδιο στην ανάπτυξη, αλλά ως παραγωγικός συντελεστής, διότι εξασφαλίζουν κοινωνική ειρήνη, συνοχή και ασφάλεια για τους πολίτες. Τα μέσα, οι μηχανισμοί και οι φορείς άσκησης κοινωνικής πολιτικής πρέπει να είναι ποικίλα. Τοπικές, κοινωνικές, ατομικές πρωτοβουλίες και ευθύνες, οικογένεια, αγορά, MKOς και η Εκκλησία μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα στα πλαίσια ενός προνοιακού πλουραλισμού. Οι φόβοι για κοινωνικό ντάμπιγκ που εκφράζονται και από τη ΓΣΕΕ μπορούν να αποκρουσθούν μόνο με τη διαρκή παρακολούθηση των κοινωνικών και φορολογικών πολιτικών άλλων κρατών, καθώς και με το διεθνή συντονισμό με άλλα κράτη, οργανώσεις (ΠΒΕ, ILO, OHE) και την Ε.Ε. για την υιοθέτηση κοινών κοινωνικών προτύπων. Αυτό σημαίνει αναβάθμιση του επιτελικού σχεδιασμού του υπουργείου Εργασίας και ίσως τη δημιουργία ενός Παρατηρητηρίου για τις διεθνείς κοινωνικές πολιτικές. Η υιοθέτηση πρακτικών (βέλτιστων πρακτικών) από χώρες του εξωτερικού, αλλά και η στενή παρακολούθηση των γειτονικών βαλκανικών χωρών αποτελούν πρόσθετους λόγους για τη συγκρότηση μονάδας παρακολούθησης των διεθνών εξελίξεων.
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 465 Όσον αφορά τη διαδικασία των μεταρρυθμίσεων, η διεθνής εμπειρία υπαγορεύει τη βαθμιαία και σταδιακή πρόοδό τους, εξασφαλίζοντας παράλληλα όσο το δυνατόν μεγαλύτερες κοινωνικές και πολιτικές συναινέσεις. Τρεις πρέπει να είναι οι στόχοι της κοινωνικής πολιτικής. Ένας επιθετικός και δύο αμυντικοί. Αιχμή του δόρατος των μεταρρυθμίσεων πρέπει να αποτελέσουν οι βαριές επενδύσεις στην παιδεία, εκπαίδευση, μετεκπαίδευση και διά βίου μάθηση. Όχι μόνο για την καταπολέμηση της διαρθρωτικής ανεργίας, αλλά και για την εξασφάλιση ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Παράλληλα, πρέπει να οικοδομηθεί, πρώτον, ένα δίχτυ ασφαλείας, που μαζί με την οικογένεια θα αποτελέσουν το σύστημα προστασίας των ασθενέστερων απέναντι στις επικείμενες μεγάλες αλλαγές. Δεύτερον, η μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης πρέπει να εξασφαλίζει τη σταθερότητα των κοινωνικών δομών, με επίκεντρο τη μικρή και μέση αστική και αγροτική οικογένεια. Δεν θα πρέπει να τρέφονται ψευδαισθήσεις βέβαια ότι ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, δίκτυα κατά της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού και η εισαγωγή του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος θα εξαλείψουν αυτόματα ανισότητες, ανεργία και φτώχεια. Για μεγάλες ομάδες ανέργων και αποκλεισμένων, τουλάχιστον στην Ευρώπη, για την οποία υπάρχουν στοιχεία, τα μέτρα κοινωνικής πολιτικής βοηθούν στη συντήρησή τους, αλλά δύσκολα οδηγούν σε επανένταξη. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να προβλεφθούν πόροι με μονιμότερο ορίζοντα. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για την αναδιοργάνωση και ολοκλήρωση του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα είναι το δημοσιονομικό. Αυτό καταφαίνεται και από την προσέγγιση στην επίλυση του ασφαλιστικού. Τα μεγάλα δημοσιονομικά ελλείμματα, το Σύμφωνο Οικονομικής Σταθερότητας και Ανάπτυξης και η ανάγκη συντονισμού των φορολογικών πολιτικών για τη διατήρηση της νομισματικής σταθερότητας στην Ε.Ε. δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας. Αντίθετα, η πολιτική βούληση φαίνεται να υπάρχει και μάλιστα σε υψηλό βαθμό. Το μέλλον και η εξέλιξη του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα θα εξαρτηθούν από την πορεία επίλυσης αυτής της βα-
466 ΘΕOΔΩΡΟΣ ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ σικής αντινομίας. Το εκλογικό σώμα και το ειδικό βάρος της πολιτικής θα αποφασίσουν τελικά, άμεσα ή έμμεσα, για την εξέλιξη ή στασιμότητα των κοινωνικών θεσμών. Σε αυτή τη κατεύθυνση θα βοηθούσε μια συνολική συμφωνία της κυβέρνησης με τα συνδικάτα και τη ΓΣΕΕ για έναν πενταετή Οδικό Χάρτη υλοποίησης αυτών των μέτρων, που θα προέβλεπε τους στόχους της κοινωνικής πολιτικής και τη σταδιακή χρηματοδότησή τους. Έτσι, και τα συνδικάτα θα έχουν ασφάλεια για τις προθέσεις της κυβέρνησης, αλλά και η κυβέρνηση δεν θα διακατέχεται από το άγχος του δημοσιονομικού κόστους.