ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΟ ΨΥΧΙΚΗ' ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΜΙΣΕΛ ΦΟΥΚΟ ΨΥΧΙΚΗ' ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

... Η ψυχολογία δεν μπορεί ποτέ να πει την αλήθεια για την τρέλα γιατί η τρέλα κατέχει την αλήθεια της ψυχολογίας. Και παρ' όλα αυτά, μία ψυχολογία της τρέλας δεν μπορεί παρά να κινείται προς το ουσιαστικό, από την στιγμή που κατευθύνεται στα τυφλά προς το σημείο όπου δημιουργήθηκαν οι δυνατότητες της ύπαρξης της δηλαδή, κινείται αντίθετα προς το ίδιο της το ρεύμα, προς εκείνες τις περιοχές όπου ο άνθρωπος έχει μία σχέση με τον εαυτό του και εγκαινιάζει εκείνη την μορφή αλλοτρίωσης που τον μετατρέπει σε Homo Psychologicus. Αν η ψυχολογία της τρέλας μεταφερόταν πίσω στις ρίζες της, θα εμφανιζόταν να είναι όχι η αυθεντία της ψυχικής ασθένειας και, συνεπώς, η δυνατότητα της εξαφάνισης της, αλλά η καταστροφή της ίδιας της ψυχολογίας και η ανακάλυψη αυτής της ουσιαστικής, μη ψυχολογικής (επειδή δεν θίγεται από την ηθική) σχέσης, που είναι η σχέση μεταξύ Λογικού και Παράλογου.

ΜΙΣΕΛΦΟΥΚΩ ψγχικη ΑΡΡΩΣΤΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Μετάφραση: Τάσος Γιατf;όγλoν ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

ΤιΤΛΟΣ ΠPΩΤOΤVΠOY: Mentalllln_ and Pιyclιology ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: Μισέλ Φουκώ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: Τόσος Γιατζόγλou ΜΑΚΕΤΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ: Δημήτρης Μouστόκης ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ Βαλτετσίου 53 ΑΘΉΝΑ 10681 ΤΗΛ: (210) 38.02.040 ΧΡΟΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: Δεκέμβριος 1988

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... :........... 7 1. Ψvχιxή ΙατριΧή 1CαΙ Οργανική ΙατριΧή............ 9 Σημειώσειc;......... 22,. ΜΕΡΟΣ Α': Οι Ψvχολογι1Cέc; Διαστάσειι; τηι; Ψvχικήc; Αρρώστειαι; 2. Ψvχι~ή Αρρώστεια 1CαΙ Εξέλίξη......... 26 Σημειώσειc;....... 41 3. ΨVΧΙ1Cή Aρρώστει~ χαι Προσωπική Ιστορία......... 43 ' Σημειώσειc;.... ~.....,.. 58 4. ΨVΧΙ1Cή Αρρώστεια 1CαΙ Υπάρχειν........... 59 Σημειώσειc;.......................... 75 ΜΕΡΟΣ Β': Τρέλα 1CαΙ Πολιτισμόι; Εισαγωγή....,............. 78 Σημειώσειc;........... 82 5. Η Ιστοριχή Δόμηση τηι; Ψvχιxήι; Αρρώστειαι;....... 83 6. Τρέλα: Μια Σvνoλι'lCή Δομή........... 96 Σημειώσειc;.............. 106 Σvμπεράσματα......,..... 107 Mερι1Cέι; Ημερομηνίει; στην Ιστορία τηι; Ψvχιατρικήc;... ' 111 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προβάλλουν τα εξής δύο ερωτήματα: Κάτω από ποιες συνθήκες μπορεί κανείς να μιλάει για αρρώστεια στον χώρο της.ψυχολογίας; Ποιες σχέσεις μπορεί να ορίσει κανείς ανάμεσα στα δεδομένα της ψυχοπαθολογίας και σε εκείνα της οργανικής παθολογίας; Όλες οι ψυχοπαθολογίες καθορίζονται, σε σχέση με τα δύο αυτά προβλήματα: υπάρχουν οι ψυχολογίες της ετερογένειας που αρνούνται, όπως έκανε ο Blondel, να μελετήσουν τις δομές της συνείδησης που νοσεί, με όρους της παραδοσιακής ψυχολογίας αφετέρου, υπάρχουν α ψυχολογίες, ψυχαναλυτικές ή φαινομενολογικές, που προσπαθούν να κατανοήσουν τον βαθμό διαύγειας όλων των συμπεριφορών, ακόμα και της παράφρονος, από εκδηλώσεις που προηγούνται της διάκρισης ανάμεσα σε φυσιολογικό και παθολογικό. Μία παρόμοια διαίρεση μπορούμε να βρούμε στην μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στην ψυχική και οργανική προέλευση: η έρευνα για μία οργανική αιτιολογία χρονολογείται από την εποχή που ανακαλύφθηκε η συφιλιδική αιτιολογία της προϊούσαν γενικής παράλυσης. το υστερικό σύνδρομο ήταν η αιτιολογία που δεν είχε οργανικό υπόστρωμα και με βάση αυτό προσδιορίστηκε μία ανάλυση ψυχολογικής αιτιολόγησης, στα τέλη του 190υ αιώνα. Αυτά τα προβλήματα έχουν συζητηθεί κατά κόρον (αd nαuseαm) και θα ήταν εντελώς άσκοπο να επανέλθουμε για άλλη μία φορά στις διαμάχες που προκάλεσαν. Ομως, μπορεί κανείς να αναρωτηθεί κατά πόσο η αποστροφή μας δεν πηγάζει από το γεγονός ότι και στην ψυχική και στην οργανική παθολογία αποδίδουμε το ίδιο νόημα στην 7

έννοια της αρρώστειας, των συμπτωμάτων και της αιτιολογίας. Αν φαίνεται τόσο δύσκολο να οριστεί η ψυχολογική αρρώστεια και υγεία, μήπως οφείλεται στο ότι μάταια προσπαθεί κάποιος να χρησιμοποιήσει σε αυτές μαζικά, έννοιες που προορίζόνται και για την βιολογική ιατρική; Μήπως η δυσκολία να βρούμε την ενότητα ανάμεσα στις οργανικές διαταραχές και στις αλλαγές της προσωπικότητας έγκειται στο γεγονός ότι προυποθέτουμε πως έχουν τον ί διο τύπο δομής; Πέρα από την ψυχοπαθολογία και την οργανική παθολογία υπάρχει μία γενική, αφηρημένη παθολογία που δεσπόζει πάνω και από τις δύο, επιβάλλοντάς τους όπως τόσες προκαταλήψεις, ταυτόσημες έννοιες, και καθορίζοντας για αυτές, όπως τόσα και τόσα αξιώματα, τις ίδιες μεθόδους. Θα ήθελα να δείξω πως η ρίζα της ψυχοπαθολογίας δεν πρέπει να αναζητείται σε κάποιο είδος "μεταπαθολογίας" αλλά σε κάποια συγκεκριμένη σχέση, ιστορικά καθορισμένη, του ανθρώπου προς τον τρελόάνθρωπο και τον αληθινό-άνθρωπο. Ωστόσο, απαιτείται ένας σύντομος απολογισμός, αφ ενός για να ξαναθυμηθούμε το πώς συγκροτήθηκαν οι παραδοσιακές ή ο πρόσφατες ψυχοπαθολογίες και, αφ' ετέρου, για να υποδείξουμε τα α prioris που πρέπει να γνωρίζει η ιατρική, αν θέλει να αποκτήσει καινούργια ζωτικότητα.

ΨΥΧΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ Η γενική παθολογία που αναφέρθηκε προηγούμενα αναπτύχθηκε σε δύο κύρια επίπεδα.. Οπως η οργανική ιατρική, η Ψ υχική ιατρική προσπάθησε πρώτα ν' αποκρυπτογραφήσει την ουσία της αρρώστειας, μέσα από την διαδοχική σειρά των σημείων που την δηλώνουν. 'Ετσι, δημιουργήθηκε μια σ υ μ π τ ω μ α τ 0- λ ο γ ί α στην οποία επιλέχτηκαν οι σταθερές, ή απλά οι συχνές, συσχετίσεις ανάμεσα σε έναν συγκεκριμένο τύπο αρρώστειας και σε μία συγκεκριμένη νοσηρή εκδήλωση' η ακουστική ψευδαίσθηση θεωρήθηκε σύμπτωμα μιας συγκεκριμένης παραληρηματικής δομής' η διανοητική σύγχυση σαν σημείο μιας συγκεκριμένης μορφής άνοιας. 'Ετσι, συγκροτήθηκε επιπλέον και μια ν ο σ ο γ Ρ α φ ία, στην οποία αναλύονταν οι ενεργές μορφές της αρρώστειας, περιγράφονταν τα στάδια της εξέλιξής της και ταξινομούνταν οι παραλλαγές που μπορούσαν να παροοοιαστούν: υπήρχαν οι οξείες νόσοι και. οι χρόνιες" γινόταν περιγραφή για καθεμιά από τις παρόδικές εκδηλώσεις, τις τροποποιήσεις των συμπτωμάτων και την εξέλιξή τους κατά την πορεία της αρρώστειας. 'Ισως είναι χρήσιμο να σχηματοποιήσουμε αυτές τις κλασσικές περιγραφές, όχι μόνο για να τις χρησιμοποιήσουμε σαν πcφάδειγμα, αλλά, επίσης, και για να προσδιορίσουμε την αυθεντική έννοια των κλασσικών όρων που χρησιμοποιούνται. Θα δανειστώ περιγραφές από παλιές εργασίες, δημοmευμένες στις αρχές του αιώνα μας, που όσο παρωχημένο ύφος και αν έχουν, δεν θα έπρεπε να μας κάνουν να ξεχάσουμε πως αντιπροσώπευαν ταυτόχρονα μία κορύφωση και μία αφετηρία. 9

ο Dupre όρισε την υ σ τ ε Ρ ί α ως εξής: "Μια κατάσταση κατά την οποία η δύναμη της φαντασίας και της υποβολιμό τητας l, συνδυασμένες με αυτήν την ιδιαίτερη συνέργεια του σώματος και του νου που έχω ονομάσει ψυχοπλαστικότητα, κορυφώνεται σε μία περισσότερο ή λιγότερο εκούσια μίμηση παθολογικών συνδρόμων, σε μια μυθοπλαστική οργάνωση λειτουργικών διαταραχών που είναι αδύνατο να διακριθούν από εκείνα των υποκριτών,,2. Αυτός ο κλασσικός ορισμός, λοιπόν, ορίζει σαν μείζονα συμπτώματα της υστερίας την υποβολιμότητα και την εμφάνιση τέτοιων διαταραχών, όπως η παράλυση, η αναισθησία, η ανορεξία, οι οποίες όπως συμβαίνει, δεν έχουν οργανική βάση αλλά αποκλειστικά ψυχολογική προέλευση. Η Ψ υ Χ α σ θ έ ν ε ι α, από την εποχή του Janef3, χαρακτηρίζεται από νευρική κατάπτωση και οργανικά στίγματα (μυική αδυναμία, γαστρεντερικές διαταραχές, πονοκεφάλους)' από πνευματική εξασθένιση (μια τάση για κόπωση, ανικανότητα να καταβληθεί κάποια προσπάθεια, σύγχυση όταν,κάποιος αντιμετωπίζει μια αντιξοότητα, δυσκολία σε ότι αφορά την πραγματικότητα και τ-ο παρόν: ό,τι ό Janet αποκάλεσε "απώλεια τής λειτουργικότητας του πραγματικού")' επιπλέον και από διαταραχές στη συγκινησιακή σφαίρα (ανησυχία, μελαγχολία, παροξυσμικό άγχος). Έ μ μ ο ν ε ς ι δ έ ε ς : "Εμφάνιση της αναποφασιστικότητας, της αμφιβολίας και του άγχους σε μια συνηθισμένη ψυχική κατάσταση και εμφάνιση διάφορων ψυχαναγκαστικών ενορμήσεων με τη μορφή των διαλειπουσών παροξυσμικών προσβολών,,4. Η φ ο β ία, που χαρακτηρίζεται από προσβολές παροξυσμικού άγχους όταν κανείς αντιμετωπίζει κάποια συγκεκριμένα αντικείμενα (αγοραφοβία όταν αντιμετωπίζει ανοιχτούς χώρους), που διακρίνεται από την Ψ υ χ α ν α γ κ α σ τ ι κ ή ν ε ύ Ρ ω σ η στην οποία οι άμυνες που οικοδομεί ο ασθενής ενάντια στο άνχος του (τελετουργικές προφυλάξεις, εξιλαστήριες χειρονομίες) είναι ιδιαίτερα υπογραμμισμένες, Μ α ν ί α κ α ι Κ α τ ά θ λ ι Ψ η : Ο Magnan S αποκάλεσε "διαλείπουσα τρέλα" εκείνη την παθολογική μορφή στην οποία δύο αντίθετα σύνδρομα -το μανιακό και το 10

καταθλιπτικό- εμφανίζονται να εναλλάσονται με αρκετά μεγόλα διαλείμματα. Το πρώτο από αυτά τα σύνδρομα περιλαμβάνει ψυχοκινητική ανησυχία, ευφορία ή ευερεθιστότητα, υπερθυμία που χαρακτηρίζεται από πολυλογία, ταχύτητα συνειρμών και ιδεοφυγή. Η κατάθλιψη, από την άλλη μεριά, παίρνει την μορφή της κινητικής αδράνειας, που οικοδομείται πάνω σε ένα υπόβαθρο μελαγχολικής διάθεσης, συνοδεύεται δε από ψυχική επιβράδυνση. Μερικές φορές βρίσκονται απομονωμένες η μία από την άλλη, γενικά όμως η μανία και η κατάθλιψη συνδέονται σε ένα σύστημα κανονικής ή ακανόνιστης εναλλαγής, της οποίας οι διαφορετικές μορφές, περιγράφτηκαν από τους Gilbert-Ballet'. Π α Ρ ά ν ο ι α : Πάνω σε έδαφος συναισθηματικής υπερθυμίας (εγωισμός, ζήλεια) και ψυχολογικής υπερενεργητικότητας φαίνεται να αναπτύσσεται μία συστηματοποιημένη συνειρμική παραληρηματική ιδέα, χωρίς ψευδαισθήσεις, που αποκρυσταλλώνεται σε μία ψευδολογική ενότητα θεμάτων μεγαλείου, καταδίωξης και εκδίκησης. χ ρ ό ν ι α Ψ ε υ δ α ι σ θ η τ Ι κ ή Ψ ύ Χ ω σ η : Είναι και αυτή μία παραληρηματική ψύχωση αλλά εδώ το παραλήρημα δεν είναι συστηματοποιημένο σε μεγάλο βαθμό και συχνά είναι ασυνάρτητο. Στο τέλος, τα θέματα μεγαλείου απορροφούν όλα τ' άλλα σε μια παιδαριώδη υπερθυμία. Σε τελική ανάλυση, στηρίζεται περισσότερο από κάθε τι άλλο σε ψευδαισθήσεις. Η Η β η φ Ρ έ ν ε ι α, η ψύχωση της ήβης, χαρακτηρίζεται από διανοητική και κινητική διέγερση (παρατεταμένες συζητήσεις, νεολογισμοί, λογοπαίγνια, μαννερισμοί7 και παρορμητικότητα), από ψευδαισθήσεις και ακατάστατο παραλήρημα που ο πολυμορφισμός του βαθμιαία φτωχαίνει. Η Κ α τ α τ ο ν ί α μπορεί να αναγνωριστεί αιτό τον αρνητισμό του ατόμου (σιωπή, άρνηση για τροφή, αυτό που ο Kraepelin ονόμασε "φραγμούς ενάντια στη βούληση"), υποβολιμότητα (μυική παθητικότητα, διατήρηση των "από τα έξω" επιβαλόμενων στάσεων του σώματος, ηχολαλία) 8, στερεοτυπικές αντιδρά σεις9 και ενορμητ:ικούς παροξυσμούς (ξαφνικές κινητικές εκφορτίσεις που μοιάζουν να σπάνει όλα τα φράγματα που οικοδομήθηκαν από 11

την αρρώστεια). Ο Kraepelin, μελετώντας τις τρεις τελευταίες παθολογικές μορφές, που εμφανίζονται αρκετά νωρίς στην πορεία της αρρώστειας και τείνουν προς την άνοια, δηλαδή προς την πλήρη αποδιοργάνωση της ψυχολογικής ζωής (το παραλήρημα εξασθενίζει, οι ψευδαισθήσεις τείνουν να αντικατασταθούν από αποσπασματικές ονειροπολήσεις και η προχωπικότητα βυθίζεται σε μια έλλειψη συνοχής) τις κατέταξε μαζί, κάτω από τον κοινό όρο π Ρ ώ ι μ ο ς ά ν ο ι α Ι ο. Ο Bleuler παρέλαβε την ίδια νοσογραφική οντότητα και την επέκτεινε ώστε να περιλάβει συγκεκριμένες μορφές της παράνοιας 1 Ι, μετονομάζοντάς την σε σ Χ ι ζ ο φ Ρ έ ν ε ι α, μια αρρώστεια που χαρακτηρίζεται γενικά από διαταραχή της φυσιολογικής συνοχής των συνειρμών (κάτι σαν διάσπαση -Spaltung- της ροής της σκέψης) και από σχάση της συναισθηματικής επαφής με το περιβάλλον, από ανικανότητα να έχει κάποιος αυθόρμητη ε πικοινωνία με τη συναισθηματική ζωή των άλλων (αυτισμός). Αυτές οι αναλύσεις έχουν την ίδια εννοιολογική δομή με εκείνες της οργανικής παθολογίας. Και εκεί, όπως και εδώ, χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιες μέθοδοι για να κατανείμουν τα συμπτώματα σε παθολογικές ομάδες και να καθορίσουν μεγάλες νοσολογικές οντότητες.. Ομως πίσω από αυτή την μία κα μοναδική μέθοδο βρίσκονται δύο αξιώματα, που το καθένα τους αφορά την φύση της αρρώστειας. Το πρώτο αξίωμα είναι ότι η αρρώστεια είναι μία ουσία, μία συγκεκριμένη οντότητα που μπορεί να χαρτογραφηθεί από τα συμπτώματα που τη δηλώνουν αλλά και που προηγείται από αυτά και, μέχρι ένα σημείο, είναι ανεξάρτητη από αυτά. Πίσω από ψυχαναγκαστικά συμπτώματα περιγράφηκε πως ενυπήρχε μια σχιζοφρευική βάση. Κάποιος αναφερόταν σε συγκαλυμμένο παραλήρημα και αυτό προυπέθετε την ύπαρξη της μανιοκαταθλιπτικής τρέλας, πίσω από μια μανιακή προσβολή ή ένα καταθλιπτικό επεισόδιο. Δίπλα σε αυτήν την "οντοποιημένη" προκατάληψη και γιαύα αντισταθμίσει την αφαίρεση που αυτή συγκάλυπτε, υπήρχε έν.α νατουραλιστικό αξίωμα που έβλεπε την αρρώστεια με ορους των ειδών της βοτανικής. Η ενότητα που υποτίθεται πως υπήρχε σε κάθε νοσογραφική ομάδα, πίσω 12

από τον πολυμορφισμό των συμπτωμάτων, ήταν σαν την ενότητα του βοτανικού είδους του καθορισμένου από μόνιμα χαρακτηριστικά και του διαφοροποιημένου στις υποομάδες του: έτσι, η πρώιμος άνοια ήταν σαν ένα είδος χαρακτηριζόμενο από τις τελικές μορφές της φυσικής του ανάπτυξης που μπορούσε να παρουσιάσει ηβηφρενικές, κατατονικές ή παρανοϊκές παραλλαγές. Αν η ψυχική αρρώστεια ορίζεται με τις ίδιες εννοιολογικές μεθόδους όπως η οργανική αρρώστεια, αν τα ψυχολογικά συμπτώματα απομονώνονται και ομαδοποιούνται σαν συμπτώματα φυσιολογίας, αυτό συμβαίνει γιατί, πάνω από όλα, η αρρώστεια, είτε "ψυχική είτε οργανική, θεωρείται σαν μια φυσ_ική οντότητα που εκδηλώνεται με ιδιάζοντα συμπτώματα. Ανάμεσα σέ αυτές τις δύο μορφές παθολογίας, λοιπόν, δεν υπάρχει μία πραγματική ενότητα, παρά μόνο, και διαμέσου αυτών των δύο αξιωμάτων, ένας αφηρημένος παραλληλισμός. Και το πρόβλημα της ανθρώπινης ενότητας και της ψυχοσωματικής ολότητας παραμένει τελείως ανοιχτό. Το δυσεπίλυτο αυτού του προβλήματος έστρεψε την παθολογία σε νέες μεθόδους και νέες αντιλήψεις. Η θεώρηση μίας οργανικής και μίας ψυχολογικής ενότητας σάρωσε όλα τα αξιώματα που ανήγαγαν την αρρώστεια σε μία ιδιαίτερη οντότητα. Η αρρώστεια, όπως και η ανεξάρτητη πραγματικότητα, τείνει προς το ακαθόριστο και η προσπάθεια να θεωρηθεί σαν ένα φυσικό είδος σε σχέση με τα συμπτώματα και σαν ένα ξένο σώμα σε σχέση με τον οργανισμό, εγκαταλείφθηκε. Αντίθετα, αποδόθηκε προνομιακή θέση στις συνολικές αντιδράσεις του ατόμου. Ανάμεσα στη νοσηρή διαδικασία και στη γενική λειτουργία του οργανισμού, η αρρώστεια δεν παρεμβαίνει πια σαν μια αυτόνομη πραγματικότητα αλλά θεωρείται απλά σαν μια αφηρημένη κατάτμιση που πραγματοποιείται κατά τη διαδικασία του" ''γίγνεσθαι'' (devenir) του ασθενούς σαν άτομο. Θα μπορούσαμε να θυμηθούμε εδώ τον ρόλο που πρόσφατα άρχισαν να παίζουν οι ορμονικές ρυθμίσεις και οι διαταραχές τους και παράλληλα την σπουδαιότητα των φυτικών κέντρων Ι2 (όπως η περιοχή της τρίτης κοιλίας που κατευθύνει αυτές τις ρυθμίσεις) στον χώρο της οργα- 13

νικής παθολογίας. Ξέρουμε σε ποιο βαθμό ο Lerίche τόνισε τον ολιστικό χαρακτήρα των παθολογικών διαδικασιών και την αναγκαιότητα να αντικαταστήσουμε την ιστική με μια κυτταρική παθολογία. Ο Selye" από την μεριά του, περιγράφοντας τις "νόσους της προσαρμογής" έδειξε πως η ουσία του παθολογικού φαινομένου θα έπρεπε να αναζητηθεί στην όλη ομάδα των νευρικών και φυτικών αντιδράσεων, που δρα σαν ένα είδος καθολικής απάντησης από την μεριά του οργανισμού, επιτιθέμενη στο "stress" του εξωτερικού κόσμου. Με τον ίδιο τρόπο, στον χώρο της ψυχοπαθολογίας, αποδόθηκε κυρίαρχος ρόλος στην αντίληψη της ψυχολογικής ολότητας η αρρώστεια θεωρήθηκε σαν μία ενδογενής τροποποίηση της προσωπικότητας, μία εσωτερική αποδιοργάνωση των δομών της, μία βαθμιαία εκτροπή της ανάmυξής της ήταν πραγματική και είχε νόημα μόνο μέσα σε μια δομημένη προσωπικότητα. Ακολουθώντας αυτήν την κατεύθυνση, έγινε μια προσπάθεια να οριστούν οι ψυχικές αρρώστειες σύμφωνα με την έκταση των ανωμαλιών της προσωπικότητας και τελικά οι ψυχικές διαταραχές ταξινομήθηκαν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις ψυχώσεις και τις νευρώσεις. 1. Οι Ψ υ Χ ώ σ ε ι ς είναι ανωμαλίες που επιδρούν στην προσωπικότητα σαν σύνολο και περιλαμβάνουν διαταραχή της σκέψης (μανιακή σκέψη που χάνει την κατεύθυνση, εξαντλείται ή ή λογοπαιγνίων' γλυστράει σε συνειρμούς ήχων σχιζοφρενικός τρόπος σκέψης που υπερπηδάει σχέσεις και προχωράει με παροξυσμούς και εκτινάξεις ή με αντιθέσεις) μια γενική μεταλλαγή της συναισθηματικής ζωής και της ψυχικής διάθεσης (κατάρρευση της συναισθηματικής επαφής στη σχιζοφρένεια' υπερβολικοί συναισθηματικοί χρωματισμοί στην μανία ή την κατάθλιψη). μία ανωμαλία στον συνειδητό έλεγχο, στο να ειδωθούν προοπτικά διάφορες απόψεις' μετατροπές της κριτικής αίσθησης (παραληρηματικά "πιστεύω" στην παράνοια, στην οποία το σύστημα της ερμηνείας προηγείται της απόδειξης για τη σαφήνειά της και παραμένει αδιαπέραστο σε κάθε συζήτηση η αδιαφορία του παρανοϊκού για τη μοναδικότητα ή όχι της ψευδαισθητικής του εμπειρίας, που για αυτόν είναι ουταπόδεικτη). 14

2. Στις ν ε υ Ρ ώ σ ε ι ς, εξάλλου, επηρεάζεται μόνο ένα μέρος της προσωπικότητας' για παράδειγμα, η τυπολατρεία των ψυχαναγκαστικών όσον αφορά ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή το άγχος που προκαλείται από μία ιδιαίτερη κατάσταση στην φοβική νεύρωση.. Ομως η ροή της σκέψης παραμένει δομικά άθικτη, ακόμα και όταν επιβραδύνεται - στην περίπτωση των ψυχασθενών. Η συναισθηματική επαφή επιβιώνει και, στην περίπτωση των υστερικών, έχοντας μια υπερβάλουσα, ευεπηρέαστη μορφή' τελικά, ακόμα και όταν παρουσιάζει απώλεια της συνείδησης, όπως στην περίπτωση του υστερικού, ή ανεξέλεγκτες παρορμήσεις, όπως στην περίπτωση του ψυχαναγκαστικού, ο νευρωτικός διατηρεί την κριτική του διαύγεια όσον αφορά αυτά τα νοσηρά φαινόμενα, Ανάμεσα στις ψυχώσεις συνήθως κατατάσσεται η παράνοια και στο σύνολό της η σχιζοφρενική ομάδα, με τα παρανοϊκά, ηβηφρενικά και κατατονικά σύνδρομά της' ανάμεσα στις νευρώσεις, η ψυχασθένεια, η υστερία, οι ιδεοληψίες, η ανχώδης νεύρωση και η φοβική νεύρωση, 'Ετσι, η προσωπικότητα γίνεται το στοιχείο στο οποίο αναπτύσσεται η αρρώστεια και το κριτήριο με το οποίο μπορεί αυτή να κριθεί' είναι ταυτόχρονα και η πραγματικότητα και το μέτρο της αρρώστειας, Σε αυτήν την προτεραιότητα που δίνεται στην αντίληψη της ολότητας μπορεί κανείς να δει μια επιστροφή στην αδιαίρετη παθολογία και στην δυνατότητα του να αποτελούν ένα και μοναδικό χώρο, ο χώρος της ψυχικής παθολογίας '5αι εκείνος της οργανικής, 'Αλλωστε, ο καθένας από αυτούς, με τους διαφόρετικούς του δρόμους, μήπως δεν απευθύνεται στο ίδιο ανθρώπινο άτομο μέσα στην συγκεκριμένη του πραγματικότητα; Και με την καθιέρωση αυτής της αντίληψης της ολότητας, μήπως δεν συγκλίνουν και οι δύο, λόγω της ταυτότητας των μεθόδων τους και της ενότητας του αντικειμένου τους; Το έργο του Goldstein θα μπορούσε να ληφθεί σαν απόδειξη για αυτό. Μελετώντας, στα σύνορα της ψυχικής και της οργανικής ιατρικής, ένα νευρολογικό σύνδρομο όπως η αφασία, απέρριψε τόσο τις οργανικές ερμηνείες για μια τοπική βλάβη όσο και τις ψυχολογικές για μια γενική νοητική ανεπάρκεια, 'Εδειξε ότι μια μετατραυματική 15

(ιλλοίωση του φλοιού μπορεί να μεταβάλλει τον τύπο των αντιδράσεων του ατόμου προς το περιβάλλον του: η λειτουργική βλάβη μειώνει τις δυνατότητες του οργανισμού για προσαρμογή και αποκλείει από την συμπεριφορά την δυνατότητα ορισμένων στάσεων. Όταν κάποιος αφασικός δεν μπορεί να ονομάσει ένα αντικείμενο που του δείχνουν ενώ μπορεί να το ζητήσει όταν το χρειάζεται, αυτό δεν συμβαίνει εξαιτίας κάποιας ανεπάρκειας (μιας οργανικής ή ψυχολογικής καταστολής) που μπορεί να περιγραφεί καθεαυτή σαν μια πραγμαtιkότητα. Συμβαίνει γιατί αυτός δεν μπορεί να έχει μια συγκεκριμένη στάση στον κόσμο, μια προοπτική δυνατότητας κατονομασμού η οποία αντί να τον ωθεί, να πλησιάσει ένα αντικείμενο για να το πιάσει (greiten), θα τον απομακρύνει ώστε να το δείξει, να κάνει μια νύξη για αυτό (zeigen)13. Ανεξάρτητα από το αν οι πρώτοι αιτιολογικόί της παράγοντες είναι οργανικοί ή ψυχολογικοί, η αρρώστεια αφορά την συνολική κατάσταση του ατόμου μέσα στον κόσμο. Αντί να είναι μια σωματική ή ψυχολογική οντότητα, η αρρώστεια είναι μια γενική αντίδραση του ατόμου, το οποίο εκλαμβάνεται με την ψυχολογική και τη σωματική του ολότητα. ιατρικής Σε όλες αυτές τις πρόσφατες μορφές της ανάλυσης συνεπώς, μπορεί κανείς να αντιληφθεί ένα και μόνο νόημα: όσο περισσότερο κανείς αντιμετωπίζει την ενότητα του ανθρώπινου όντος σαν ένα όλο, τόσο περισσότερο ανηκαθίσταται η ανάλυση των φυσικών μορφών της αρρώστειας από την περιγραφή του ατόμου που αντιδρά στην κατάστασή του με παθολογικό τρόπο. Αυτή η αντίληψη του όλου, μέσω της ενότητας που προωθεί και των προβλημάτων που εξαλείφει, είναι καλά προσαρμοσμένη ώστε να εισάγει μια ατμόσφαιρα εννοιολογικής ευφορίας στην παθολογία. Από αυτή την ατμόσφαιρα ήθελαν να ωφεληθούν εκείνοι που είχαν εμπνευσθεί ανεξαρτήτως βαθμού από τον Goldstein. Μα δυστuχώς, η ευφορία δεν συνοδευόταν από μια ανάλογη ζωντάνια. Ο δικός μου σκοπός αντίθετα, είναι να δείξω πως η ψυχική παθολογία απαιτεί μεθόδους ανάλυσης διαφορετικές από εκείνες της οργανικής παθολογίας και μόνο χάρη σ ένα τέχναάμα της γλώσσας αποδίδεται 16

10 ίδιο νόημα στις "αρρώστειες του σώματος" και στις "αρρώστειες του νου". Μια αδιαίρετη παθολογία, που χρησιμοποιεί τις ίδιες μεθόδους και αντιλήψεις και στην ψυχολογική και στη σωματική σφαίρα είναι πια καθαρά μυθική, ακόμα και όταν η ενότητα του σώματος και του νου είναι σύμφωνη με την πραγματικότητα. 1. Α φ α ί Ρ ε σ η. Στην οργανική παθολογία, το θέμα της επιστροφής στον ασθενή μέσω της αρρώστειας δεν εμποδίζει την αυστηρή αποδοχή μιας προοπτικής όπου συνθήκες και αποτελέσματα, διαδικασίες που αλληλοκαλύπτονται και ξεχωριστές αντιδράσεις, μπορούν να απομονωθούν στα παθολογικά φαινόμενα. Πραγματικά, η ανατομία και η φυσιολογία προσφέρουν στην ιατρική μια ανάλυση που επιτρέπει έγκυρες αφαιρέσεις πάνω στο έδαφος της οργανικής ολότητας. Βέβαια, η παθολογία του Selye' επιμένεί, περισσότερο από κάθε άλλη, στην σύμπραξη του κάθε τμηματικού φαινομένου με τον όλο οργανισμό. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως εξαφανίζεται η ατομικότητά τους ή πως καταδικάζονται σαν αυθαίρετη αφαίρεση. Αντίθετα, για να γίνει δυνατή η διάταξη ξεχωριστών φαινομένων έχοντας μια καθολική συνοχή, πρέπει να δείξουμε για παράδειγμα, πως οι εντερικές βλάβες -παρόμοιες με κείνες των τυφοειδικών- παίρνουν τη ξεχωριστή θέση τους μέσα σε ένα σύνολο ορμονικών ανωμαλιών, που ένα ουσιαστικό τους στοιχείο είναι η διαταραχή της φλοιοεπινεφριδικής λειτουργίας. Στην οργανική παθολογία, η σπουδαιότητα που αποδίδεται στην έννοια της ολότητας δεν αποκλείει ούτε την αφαίρεση των μεμονομένων στοιχείων ούτε την αιτιώδη ανάλυση' αντίθετα, κάνει δυνατή μια πιο έγκυρη αφαίρεση και τον προσδιορισμό μιας πιο έγκυρης σχέσης αιτίου-αιτιατού. Η ψυχολογία όμως δεν μπόρεσε ποτέ να προσφέρει στην ψυχιατρική ό,τι η φυσιολογία έδωσε στην ιατρική.. Ενα εργαλείο ανάλυσης, δηλαδή, που οριοθετώντας τη διαταραχή να καταστήσει δυνατόν ώστε να αντιμετωπιστούν οι λειτουργικές συγγένειες αυτής της βλάβης με την προσωπικότητα σαν ένα όλο. Στην πραγματικότητα, η συνοχή της ψυχολογικής ζωής φαίνεται να επιβεβαιώνεται με κάποιο διαφορετικό τρόπο από την συνεκτικότητα του οργανισμού. Η ολοκλήρωση των τμημάτων της τείνει 17

προς μια ενότητα που κάνει το καθένα από αυτά πιθανό αλλά που ταυτόχρονα συμπυκνώνεται και συλλέγεται μέσα στο κάθε τμήμα: είναι αυτό που οι ψυχολόγοι, με το λεξιλόγιο που δανείστηκαν από την φαινομενολογία, ονομάζουν σημαντικήι4 ενότητα της συμπεριφοράς και που περικλείει σε κάθε στοιχείο (όνειρο, έγκλημα, ευγενική χειρονομία, ελεύθερος συνειρμός) την γενική εμφάνιση, το ύφος, το όλο ιστορικό προηγούμενο και τις πιθανές επαγωγές μιας ύπαρξης. Δεν μπορεί, λοιπόν, κανείς να κάνει αφαιρέσεις με τον ίδιο τρόπο και στην ψυχολογία και στην φυσιολογία' η οριοθέτηση μιας παθολογικής διαταραχής απαιτεί διαφορετικές μεθόδους στην οργανική και στην ψυχική παθολογία. 2. Φ υ σ ι ο λ ο γ Ι κ ό κ α ι π α θ ο λ ο γ Ι κ ό. Στην εξέλιξη της ιατρικής έχει γίνει βαθμιαία δυσδιάκριτη η γραμμή που χωρίζει το παθολογικό από το φυσιολογικό' ή μάλλον, έχει γίνει αντιληπτό πως οι κλινικές εικόνες δεν είναι μία συλλογή από μη φυσιολογικά ευρήματα, από φυσιολογικά "τέρατα", αλλά ότι αποτελούνται μεριkώ~ από τους φυσιολογικούς μηχανισμούς και τις προσαρμοστικές αντιδράσεις ενός οργανισμού που λειτουργεί σύμφωνα με τους κανόνες του. Η υπερασβεστιουρία που ακολουθεί ένα κάταγμα του μηριαίου οστού, είναι μια οργανική απάντηση που βρίσκεται, όπως το θέτει ο Leriche, "σε αρμονία με τις ιστικές δυνατότητες"ι5: είναι ο οργανισμός που αντιδρά με έναν καθορισμένο τρόπο και με μιά προοπτική αποκατάστασης της παθολογικής βλάβης. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτά τα ζητήματα βασίζονται σε ένα στέρεα δομημένο σχεδιάγραμμα των δυνατοτήτων της φυσιολογίας του οργανισμού' η ανάλυση των φυσικών μηχανισμών της αρρώστειας μας κάνει ικανούς να διακρίνουμε πιο καθαρά, την νοσηρή βλάβη και μαζί με τις φυσιολογικές δυνατότητες του οργανισμού, την δυνατότητά του για θεραπεία: όπως ακριβώς η αρρώστεια εγχαράσσεται στις φυσικές σωματικές δυνατότητες, η δυνατότητα θεραπείας εγγράφεται στην διαδικασία της νόσου. Στην ψυχιατρική, από την άλλη μεριά, η έννοια της προσωπικότητας κάνει εξαιρετικά δύσκολη κάθε διάκριση ανάμεσα στο φυσιολογικό και στο παθολογικό. Ο Bleuler, για παράδειγμα, τοποθέτησε στους δύο αντίθετους πόλους 18

της ψυχικής παθολογίας την ομάδα της σχιζοφρένειας (κατάρρευση της επαφής με την πραγματικότητα) και την μανιοκαταθλιπτική ομάδα, ή κυκλικές ψυχώσεις (υπερβολή στις συγκινησιακές αντιδράσεις). Αλλά αυτός ο ορισμός δείχνει να προσδιορίζει τόσο τις φυσιολογικές όσο και τις νοσηρές προχωπικότητες' και ακολουθώντας μια παρόμοια κατεύθυνση, ό Kretschmer 1 ' όρισε μια διπολική χαρακτηρολογία που περιλαμβάνει τη σχιζοθυμία και την κυκλοθυμία, που η παθολογική τους όξυνση θα εκδηλωνόταν σαν σχιζοφρένεια και "κυκλοφρένεια". Ταυτόχρονα όμως η μετάβαση από τις φυσιολογικές αντιδράσεις στίς νοσηρές μορφές δεν ήταν θέμα επακριβούς ανάλυσης των μηχανισμών' απλά, έκανε δυνατή μια ποιοτική κριτική αξιολόγηση που οδήγησε σε μεγάλη σύγχυση. Ενώ η αντίληψη της οργανικής συνεργασιμότητας κάνει κάποιον ικανό ώστε να διακρίνει και να ενοποιήσει την νοσηρή βλάβη και την προσαρμοστική αντίδραση, η εξέταση της προσωπικότητας στην ψυχική παθολογία εμποδίζει τέτοιες αναλύσεις. 3. Ο α σ θ ε ν ή ς κ α ι τ ο π ε Ρ ι β ά λ λ ο ν. Μία τρίτη διαφορά εμποδίζει κάποιον να χρησιμοποιήσει τις ίδιες μεθόδους και να αναλύσει με τις ίδιες έννοιες την οργανική ολότητα και την ψυχολογική προσωπικότητα. Είναι αμφίβολο αν η κάθε αρρώστεια μπορεί να διαχωριστεί από τις μεθόδους της διάγνωσης, τις διαδικασίες απομόνωσης και τα θεραπευτικά εργαλεία με τα οποία την περιβάλει η ιατρική πρακτική. Αλλά ανεξάρτητα από τέτοιες πρακτικές, η έννοια της οργανικής ολότητας τονίζει την ατομικότητά του υποκειμένου που νοσεί. Κάνει δυνατή την απομόνωσή του λόγω της νοσούσας μοναδικότητάς του, καθώς και τον καθορισμό του ιδιάζοντα χαρακτήρα με τις παθολογικές του αντιδράσεις. Στην ψυχική παθολογία, η πραγματικότητα του ασθενή δεν επιτρέπει μια τέτοια αφαίρεση. Κάθε άτομο που νοσεί πρέπει να γίνεται αντιληπτό μέσα από τις πρακτικές του περιβάλλοντος που σχετίζεται. Η κατάσταση του εγκλεισμού και της φρούρησης που επιβλήθηκαν στον τρελό από το τέλος του 180υ αιώνα, η πλήρης εξάρτησή του από την ιατρική γνωμάτευση, αναμφίβολα συντέλεσαν στη δημιουργία της προσωπικότητας του υστερικού στα τέλη 19

τρύ 190υ αιώνα. Aπoστερημέ~oι από τα δικαιώματά τους,από τον φύλακα και την οικογένεια, παραπεταμένοι κάπου που πρακτικά ήταν μία κατάσταση νομικής και ηθικής μειονότητας, στερούμενοι την ελευθερία τους από τον παντοδύναμο γιατρό, οι ασθενείς κατέληξαν να είναι το πλέγμα όλων των κοινωνικών υποβολών' και στο σημείο της σύγκλισης αυτών των πρακτικών, η υποβολιμότητα προβλήθηκε σαν το κύριο σύμπτωμα της υστερίας. Ο Bαbinski, επιβάλλοντας από τα έξω τη λαβίδα της υποβολής στην ασθενή του, την οδήγησε σε τέτοιο σημείο "αποξένωσης" και κατάρρευσης όπου, άφωνη και ακίνητη, ήταν έτοιμη να υποστεί τη δραστικότητα των θαυματουργών λέξεων "σήκω και περπάτα". Και ο γιατρός ανακάλυψε το σημείο της υποκρισίας στην επιτυχία της ευαγγελικής του παράφρασης, από την στιγμή που η ασθενής, ακολουθώντας την ειρωνικά προφητική προσταγή, όντως σηκώθηκε και περπάτησε. Αλλά αυτό, που ο γιατρός αρνήθηκε σαν αυταπάτη, ήρθε αντιμέτωπο με την πραγματικότητα της ιατρικής πρακτικής του: η υποβολιμότητα της ασθενούς ήταν το αποτέλεσμα όλων των υποβολών, όλων των εξαρτήσεων που είχε υποστεί η ασθενής. Το ότι δεν βρίσκουμε πια σήμερα τέτοιες θαυματουργές περιπτώσεις δεν υπονομεύει τ'ην γνησιότητα των επιτυχιών του Bαbinski αλλά α πλά αποδεικνύει πως η μορφή της υστερίας τείνει να εξαφανιστεί μαζί με την πρακτική της υποβολής, που κάποτε αποτελούσε το περιβάλλον του ασθενή. Η διαλεκτική των σχέσεων του ατόμου προς το περιβάλλον του δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο στην παθολογική φυσιολογία και στην παθολογική ψυχολογία, 'Ετσι, δεν μπορεί να δεχτεί κανείς με την πρώτη ματιά ούτε έναν αφηρημένο παραλληλισμό ούτε μιαν ενότητα αλληλεπικάλυψης στα φαινόμενα της ψυχικής παθολογίας και σε εκείνα της οργανικής παθολογίας' είναι αδύνατον, να μεταθέσουμε από τη μια στην άλλη τα σχήματα της αφαίρεσης, τα κριτήρια της φυσιολογικότητας ή τον καθορισμό του ασθενή σαν άτομο. Η ψυχική παθολογία πρέπει να αποτινάξει όλα τα δεδομένα μιας "μεταπαθολογίας": μια τέτοια μεταπαθολογία τροφοδοτεί μια ενότητα ανάμεσα στις διάφορες μορφές ασθενειών που δεν είναι ποτέ κάτι περισσότερο από επίπλαστη, ανήκει δηλαδή σε ένα 20

ιστορικό γεγσvός που ξεπερνάει την δυνατότητα σύλληψής του. Πιστεύοντας, λοιπόν, στον άνθρωπο καθεαυτόν και όχι στο αφηρημένο της αρρώστειας, πρέπει να αναλύσουμε την ιδιαιτερότητα της ψυχικής αρρώστειας, να αναζητήσουμε τις συγκεκριμένες μορφές που η ψυχολογία έχει καταφέρει να προσδώσει σε αυτήν και μετά, να καθορίσουμε τις συνθήκες που έκαναν αποδεκτό αυτό το περίεργο καθεστώς της τρέλας, μιας ψυχικής αρρώστειας που δεν μπορεί να αναχθεί σε καμμία άλλη. Τούτη η εργασία προσπαθεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα σε δύο μέρη: 1. Οι Ψυχολογικές Διαστάσεις της Ψυχικής Αρρώστειας. 2. Η Ψυχοπαθολογία σαν ένα Γεγονός του Πολιτισμού. 21

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Υποβο1\ψότητα: Η xwpl.c: καμμιό βουλητική αντ\δροση αποδσχή γνωμών και. η αυτόματη εκτέλεση εντολών. (ΣτΜ). 2. DUItr8: ι. constίtutίon βmotίνβ (1911). (Ρ.Ε. Dυpnl: 1862-1921 Γόλλος Γιατρός ΣτΜI. 3. Janet. Pierre (185Ρ 1847): Ενας από τους σημαντικότερους αντιπρόσωπους της Γαλλικής Ψυχιατρικής ΣχQl\ής. Γvuιστός για τη θεωρία του για τσι "ψυχολογικό αυτoματιcιμό". KαθιέΡWσε τσι ελληνικό όρο "ψυχασθένεια" ο οποίος υποδηλώνει τη σημασία του nαράγαντα "εξάνrληση" στη διαμόρφαιση νευρwαι.kών συμπτωμάτων. Ασχολήθηκε ιδιαίτερο με τις περιπτώαεις των πολλαπλών προσωmκοτήτων. (ΣτΜ). 4. Delmas: ι. praticjie pιychiatrίcjie (1929). 5. Mιιgnan: Γάλλος Ψυχίατρος της Οργανιστικής Σχολής συνεχιστής του MoreI και της θεωρίας του περί εκφυλισμού. (ο MoreI πίστευε πως υπάρχει στους ψυχαπαθείς κληρονομική επιρρέπεια στσι εκφυλισμό που ακολουθεί τσι νόμο της προοδευτικότητας). Ο Magπaπ ενίσχυσε τη θεωρία του εκφυλισμού κόναντας μελέτες στους αλκοολικούς (ΣτΜ). 6. GiIbert BaIIet: "La pιychosιι ρeriodique" JouΠt81 de ρsνchologίe, 1909-1Ρ Α.Ν. GiIbert: Γάλλος Γιατρός 1868-1927 (ΣτΜ). G. BaIIet: Γάλλος Νευρολόγος 1853 1916 (ΣτΜ). 7. Mανvερισμός: Μορφασμοί, επαναλαμβανόμενες xειρoνoμlες, ιδιορρυθμίες στη βάδιση, στη γροφή ή στην ομιλία (γραφή στις γωνίες του χαρτιού, ομιλία χωρίς συνδέσμους και προθέσεις ή νηπιακή ομιλίσ (ΣτΜ). 8. Ηχολαλία: Η κατ' απομίμηση επανάληψη λέξεων' που υnαβάλλσιται από τα έξω (ΣτΜ). 9. Στερεοτυπίες: Κινήσεις άσκοπες και μσιότσvα επαναλαμβανόμενες (ΣτΜ). 10. KraeρβΙίπ: Lehrbυch der Psychίatήe (1889), EmiI Kraeρelίπ (1865-1926). Ο τελευταίος αντιπρόσωπος της πρoδuναμικής ψυχιατρικής σχολής. Γνωστός για τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην πρώιμο άνοια (σχιζοφρένεια) και τις μανιοκαταθλιπτικές ψυχώσεις (ΣτΜ). 11, Ε. SΙeuIer: Dementia ιιraecox, oder Gru... der Schizo.. henien 1911 ldementia Praecox, ΟΓ the Groυp of Schizo.. heni~ tr Jose.. h Zinkin (New Yσrk. 1966). 22

Eυg«ι BI_I.r (1857-1939) Ελβετός ψυχίατρος γνωστός για τις σπουδαίες μελέτες του για τη οχιζοφρένεια, (ουτός ο όρος του αντικατέστησε τσιι προηγούμενο όρο "πρώψος άνοια") (ΣτΜ). 12. 'Φυτικά κέντρα: το αυτόνομο νευρικό σύστημα (ΣτΜ). 13. GoIdstein: Joυm.1 de,ιychologίe. 1933. 1S88C Hymen Goldsteln. Αμερικανός γιατρός 1887-1954 (ΣτΜ). 14. Σημαντική: με τη στρουκτουραλιστική έννοια (ΣτΜ). 15. L.riche: PhilOSOΡhi. db ι. chirargί.e 16. Kretιchm.r Ernest: 1888-1964 Γερμανός ψυχίατρος γνωστός για τις θεωρίες του για τη σχέση της σωματικής διάπλασης με το χαρακτήρα και τη προσωmκότητα (ΣτΜ). 23

ΜΕΡΟΣ Α Οι Ψυχολογικές Διαστάσεις της Ψυχικής Αρρώστειας

2 ψγχικη ΑΡΡΩΣΤΕ ΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ "Οταν κανείς αντιμετωπίζει έναν.πολύ βαρειά άρρωστο, η πρώτη του εντύπωση είναι αυτή ενός καθολικού, συντριmικού ελλείματος, χωρίς καμμία αντιστάθμιση" η ανικανότητα ενός ατόμου που βρίσκεται σε σύγχυση να σταθμίσει την θέση του μέσα στον χρόνο. και στον χώρο, οι διακοπές της συνέχειας που σταθερά εμφανίζονται στην συμπεριφορά του, η αδυναμία του να πάει πέρα από την στιγμή, που μέσα της εγκλείεται και να προσχωρήσει στο σύμπαν των άλλων ή να αντιμετωπίσει το παρελθόν και το μέλλον όλα αυτά τα φαινόμενα οδηγούν κάποιον στο να περιγράψει την αρρώστεια χρησιμοποιώντας την ορολογία των απωθημένων λειτουργιών: η συνείδηση του ασθενή είναι αποπροσανατολισμένη, συσκοτισμένη, μειωμένη, κατακερματισμένη. "Ομως, την ίδια στιγμή, αυτό το λειτουργικό κενό είναι γεμάτο από μία περιδίνηση στοιχειωδών αντιδράσεων που φαίνονται υπερβολικές και γίνονται πιο βίαιες εξαιτίας της εξαφάνισης άλλων μορφών συμπεριφοράς: η επαναληπτικότητα όλων των καταπιεστικών παρορμήσεων επιτείνεται (ο ασθενής απαντάει στις ερωτήσεις επαναλαμβάνοντας σαν ηχώ την ερώτηση" μία χειρονομία αρχίζει, μετά σταματάει στη μέση ξαφνικά και η μισοτελειωμένη χειρονομία επαναλαμβάνεται αόριστα)" η εσωτερική γλώσσα εισβάλλει σε ολόκληρο το πεδίο έκφρασης του ασθενή, που αρχίζει να καλλιεργεί ψιθυριστά έναν α ποσυνδεμένο διάλογο χωρίς να τον απευθύνει σε κανένα" μετά, σε συγκεκριμένες στιγμές, εμφανίζονται έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Κατά συνέπεια, δεν θα έπρεπε.να γίνεται ανάγνωση της ψυχικής παθολογίας στο ι,ιπερβολικά απλό επίπεδο 26

τω" καταπιεσμένων λειτουργιών: η ψυχική αρρώστεια δεν είναι μόνο μια απώλεια της συνείδησης, η νάρκωση αυτής ή εκείνης της λειτουργίας, η αδρανοποίηση αυτής ή της- άλλης ικανότητας. Στην αφηρημένη της ταξινόμηση, η ψυχολογία του δέκατου ένατου αιώνα δέχτηκε αυτήν την καθαρά αρνητική περιγραφή της ψυχικής αρρώστειας" και η σημειολογία του καθενός ήταν αρκετά εύκολη, αυτοπεριοριζόμενη στο να περιγράφει χαμένες κλίσεις, απαριθμώντας -στην περίπτωση της αμνησίας- τις ξεχασμένες αναμνήσεις και περιγράφοντας με λεπτομέρειες τις συνθετικές διεργασίες που δεν εκτελούνταν, στις διχασμένες προσωπικότητες. Στην πραγματικότητα, η ψυχική αρρώστεια και εξαλείφει αλλά και υπερτονίζει" αφ" ενός καταστέλλει και αφ" ετέρου επιτείνει" η ουσία της ψυχικής αρρώστειας δεν βρίσκεται μόνο στο κενό που ανοίγει αλλά επίσης και στην θετική πληθώρα των πράξεων που αναπληρώνουν αυτό το κενό. Ποια διαλεκ'nκή θα πάρει υπόψη της και αυτά τα θετικά δεδομένα και τα αρνητικά φαινόμενα της εξάλειψης; Μπορεί να παρατηρηθεί εξαρχής ότι οι απωθημένες και υπερτονισμένες λειτουργίες δεν, βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο: ό,τι έχει εξαφανιστεί είναι η συνείδηση με τους πολύπλοκους συντονισμούς της, τα σκόπιμα ανοίγματά της, με το παιχνίδι του ΠΡOσανατoλισμoιJ σε χώρο και χρόνο, με την τάση της βούλησης που αποδέχεται και ταξινομεί τις παρορμήσεις. Αφ" ετέρου η υ~ερτovισμένη συμπεριφορά που διατηρείται είναι τμηματική και απλή" εδώ έχουμε να κάνουμε με τα αποσυνδεμένα στοιχεία!, που απελευθερώνονται με έναν ολοκληρωτικά ασυνάρτητο τρόπο. Η πολύπλοκη σύνθεση του διαλόγου έχει αντικατασταθεί από αποσπασματικό μονόλογο" η σύνταξη, μέσω της ο ποίας συγκροτούνται τα νοήματα, κατακερματίζεται και αυτό που επιζεί είναι μία συλλογή λεκτικών στοιχείων, που από αυτά αναδύονται διφορούμενα, πολύμορφα και ασταθή νοήματα" η χωροχρονική συνοχή, που βρίσκεται σε συμφωνία με το εδώ και τώρα, έχει καταρρεύσει και ό,τι απομένει είναι ένα χάος από διαδοχικά "εδώ" κα_ι μεμονωμένες στιγμές. Τα θετικά φαινόμενα της αρρώστειας αντιτίθενται στα αρνητικά όπως το απλό στο πολύπλοκο. Αλλά και συγχρόνως, όπως το σταθερό στο ασταθές. 27

Ι Οι χωροχρονικές συνθέσεις, η διυποκειμενική συμπεριφορά, η εκούσια επιδίωξη, συμβιώνουν με φαινόμενα τόσο συχνά όσο ο ύπνος, τόσο διάχυτα όσο η υποβολή, τόσο συνηθισμένα όσο τα όνειρα. Η συμπεριφορά που έχει οξυνθεί από την αρρώστεια, κατέχει μια ψυχολογική σταθερότητα που λείπει από τις απωθημένες δομές. Η παθολογική διαδικασία υπερτονίζει τα πιο σταθερά φαινόμενα και καταστέλλει μόνο τα πιο ασταθή. Τέλος, οι παθολογικά υπερτονισμένες λειτουργίες είναι οι περισσότερο ακούσιες: ο άρρωστος έχει χάσει την πρωτοβουλία σε τέτοίο βαθμό που το να απαντήσει ουσιαστικά, προκαλούμενος από μια 'ερώτηση, δεν είναι πια δυνατόν μπορεί απλά να επαναλάβει τις τελευταίες λέξεις του προσώπου που ρωτάει, ή όταν καταφέρνει να εκτελέσει μια χειρονομία, η πρωτοβουλία αμέσως καλύπτεται από μια παρόρμηση για επανάληψη, που την σταματάει και την καταπνίγει. Για να συνοψίσουμε, λοιπόν, λέμε, πως η αρρώστεια καταστέλλει τις πολύπλοκες, ασταθείς, εκούσιες λειτουργίες δίνοντας έμφαση στις απλές, σταθερές και παρορμητικές λειτουργίες. Αλλά αυτή η διαφορά στο δομικό επίπεδο ξανασυναντάται σαν διαφορά και στο εξελιχτικό επίπεδο. Η υπεροχή των παρορμητικών αντιδράσεων, η συνεχώς διακοπτόμενη και διαταραγμένη διαδοχή της συμπεριφορά, η εκρηκτική μορφή των συναισθηματικών αντιδράσεων χαρακτηρίζουν ένα αρχαϊκό στάδιο της έξέλιξης του α τόμου. Αυτού του είδους η συμπεριφορά δίνει στις αντιδράσεις των παιδιών το δικό της, ιδιαίτερο ύφος' η απouσία μιας συμπεριφοράς που προβλέπει διάλογο, η επικράτηση των μονολόγων που δεν αξιούν συνομιλητή, ηχολαλία που προέρχεται από έλλειψη κατανόησης της διαλεκτικής της ερωταπόκρισης ο πλουραλισμός των χωροχρονικών συντεταγμένων που επιτρέπει ειδική συμπεριφορά και στην οποία ο χώρος αποδιοργανώνεται και οι στιγμές είναι ανεξάρτητες, όλα αυτά τα φαινόμενα που είναι κοινά στις παθολογικές δομές και στα αρχαϊκά στάδια εξέλιξης, ορίζουν μια παλίνδρομη διαδικασία στην αρρώστεια. Αν, λοιπόν, με μία και μόνη κίνηση, η αρρώστεια παράγει θετικά και αρνητικά σημεία, αν ταυτόχρονα καταστέλλει και υπερτονίζει, το κάνει σε τέτοια έκταση ώστε επι- 28

στρέφοντας στις πρώιμες φάσεις της εξέλιξηι;, να εξαλείφει τα πιο πρόσφατα αποκτήματα και να ανακαλύπτει ξανά μορφές συμπεριφοράς που έχουν φυσιολογικά εγκαταλειφθεί. Η αρρώστεια είναι η διαδικασία μέσω της οποίας εκδιπλώνεται ο ιστός της εξέλιξης, καταστέλλοντας αρχικά τις πιο πρόσφατες δομές, (στις ήπιες μορφές της) και αγγίζοντας, στο αποκορύφωμά της και στο ύψιστο σημείο βαρίjτητάς της, τα πιο αρχαϊκά επίπεδα.. ΑΡο, η αρρώστεια δεν είναι ένα έλλειμμα που προσβάλλει τυφλά αυτήν ή την άλλη ικανότητα" υπάρχει στον παραλογισμό του νοσούντος μία λογική που πρέπει να ξέρουμε πώς να την αναγνώσουμε" είναι η ίδια λογική, που λειτουργεί και στην φυσιολογική εξέλιξη. Η αρρώ6τεια δεν είναι μια ουσία ενάντια στη φύση (contrα nαfurα), είναι η φύση καθεαυτή, αλλά σαν μια ανεστραμμένη διαδικασία" η φυσική ιστορία της αρρώστειας πρέπει απλά να αλλάξει ροή, μέσα στο ρεύμα της φυσικής ιστορίας του υγιούς οργανισμού. Αλλά σε αυτήν την μία και μόνη λογική, κάθε αρρώστεια θα διατηρήσει την δική της φυσιογνωμία" κάθε νοσογραφική οντότητα θα βρει την θέση της και το περιεχόμενό της θα καθοριστεί από το σημείο όπου το έργο της διάσπασης σταματαει" η αντίληψη για τις διαφορές ουσίας ανάμεσα στις αρρώστειες θα έπρεπε να αντικατασταθεί από μια ανάλυση βασισμένη στο πόσο βαθιά έχει προχωρήσει η φθορά και η έννοια κάποιας αρρώστειας θα έπρεπε να καθορίζεται από το επίπεδο που έχει σταθεροποιηθεί η διαδικασία παλινδρόμησης. "Σε κάθε παραφροσύνη", έλεγε ο Jαckson "υπάρχει παθογόνος βλάβη σε κάποια από τα ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα ή, ταυτόσημα, του ανώτατου επιπέδου εξέλιξης του εγκεφαλικού υποσυστήματος ή, πάλι ταυτόσημα, του ανατομικού υποστρώματος ή της βιολογικής βάσης της συνείδησης... Σε κάθε παραφροσύνη κάποια από τα ανώτατα εγκεφαλικά κέντρα είναι εκτός λειτουργίας, πρόσκαιρα ή μόνιμα, εξαιτίας κάποιου παθολογικού μηχανισμού...,,2. Ολόκληρο το έργο του Jαckson έτεινε να δώσει δικαιωματα εδραίωσης tnc εεελικτικήc θεωρίας am νευοοκαι ψυχο- παθολογία. Μετά τις "Crooniαn Lectures" (1874) δεν ήταν πια δυνατό να αποσιωπούνται οι υπόστρο- 29

φες πλευρές της αρρώστειας" η εξέλιξη είναι τώρα μια από τις διαστάσεις με την οποία κάποιος αποκτά προσβάσεις στο παθολογικό περιστατικό. Μια ολόκληρη πλευρά του έργου του Φρόυντ αποτελείται από έναν σχολιασμό πάνω στις εξελικτικές μορφές της νεύρωσης. Η ιστορία της λίμπιντο, της εξέλιξής της, των διαδοχικών της καθηλώσεων, μοιάζει σαν μια συλλογή τι.:,)ν πιθανών παθολογικών καταστάσεων του ατόμου: κάθε τύπος νεύρωσης είναι μια επιστροφή σε κάποιο λιμπινηκό στάδιο της εξέλιξης. Και η ψυχανάλυση πιστεύει πως μπορεί να συγγράψει μια ψυχολογία του παιδιού με το να ολοκληρώσει την μελέτη της παθολογίας του ενήλικου. 1. Το πρώτο πράγμα που θα αναζητήσει το παιδί είναι η τροφή και το πρώτο όργανο ευχαρίστήσης είναι το στόμα, η φάση του στοματικού ερωτισμού, κατά την διάρκεια της οποίας, τροφικές απογοητεύσεις μπορεί να καθηλώσουν το παιδί στα συμπλέγματα αποκοπής θηλασμού" αυτή είναι επίσης η φάση της φαινομενικά βιολογικής σύνδεσης με την μητέρα, οπότε και κάθε εγκατάλειψη μπορεί να προκαλέσει τα βιολογικά ελλείμματα ΠOυΑVαλύθηKαν από τον Sfitz 3 ή τις νευρώσεις που περιγράφηκαν από την Guex σαν οι νευρώσεις της εγκατάλειψης. Η Sechehαye είχε επίσης επιτυχία αναλύοντας έναν νεαρό σχιζοφρενή, στον οποίο μια καθήλ ωση 5 σε αυτά τα πολύ αρχα'ίκά στάδια της ανάπτυξης, προξένησε στη διάρκεια της εφηβείας, μια κατάσταση ηβηφρενικού "στούπορ'" μέσα στο οποίο, το υποκείμενο ζούσε σε μια φλύαρη, γεμάτη άγχος εγρήγορση του πεινασμένου του σώματος. 2. Με την οδοντοφυία και την ανάπτυξη του μυικού συστήματος, το παιδί οργανώνει ένα ολόκληρο σύστημα ι επιθετικής άμυνας που σημαδεύει το πρώτο στάδιο ανεξαρτησίας. Αλλά είναι επίσης το στάδιο μέσα στο οποίο, πειθαρχίες -και, πρωταρχικά, η πειθαρχία του σφιγχτήραεπιβάλλονται στο παιδί, κάνοντάς το κατ" αυτόν τον τρόπο γνώστη της πατρικής εξουσίας στην καταπιεστικ'ί της μορφή. Η αμφιθυμία' εγκαθίσταται σαν μια φυσική διάσταση της συναισθηματικότητας: η αμφιθυμία τροφής, η οποία ικανοποιεί μόνο στο βαθμό που κάποιος καταστρέφει την τροφή με την επιθετική πράξη του δαγkώματuς" η αμφιθυ- 30

μία της ευχαρίστησης που προέρχεται τόσο από την απέκκρ.ιgη όσο και από την ενδοβολή' η αμφιθυμία των ικανοποιήσεων, που άλλοτε επιτρέπονται και ανταμοίβονται και άλλοτε απαγορεύονται και τιμωρούνται. Κατά την διάρκεια αυτής τη"ς φάσης εγκαθίστανται αυτά που η Melαni Klein ονομάζει "καλά" και "κακά αντικείμενα'" αλλά η λανθάνουσα ασάφεια αυτών των αντικειμένων δεν έ χει ακόμα υπερνικηθεί και η καθήλωση σε αυτή την περίοδο, που περιγράφηκε από τον Φρόυντ σαν το "σαδο-πρωκτικό στάδιο", παγιώνει τα ψυχαναγκαστικά σύνδρομα: το αντιφατικό σύνδρομο της αμφιβολίας, της αμφισβήτησης, της σταθερά παρορμητικής έλξης που αντισταθμίζεται από την αδιαλλαξία της απαγόρευσης' τις προφυλάξεις εναντίον κάποιου, που πάντα αναστέλλονται και πάντα ξαναρχίζουν' να η διαλεκτική της ακαμψίας και της επιθυμίας, της συνενοχής και της άρνησης, στην οποία μπορεί να μελετηθεί η θεμελιώδης αμφιθυμία για το ποθητό αντικείμενο, 3. Η εμπειρία κάποιου για το κορμί του, συγκροτείται σε σχέση με τις πρώτες ερωτικές δραστηριότητες, με την εκλέπτυνση των αντιδράσεων ισορροπίας και με την αναγνώριση του εαυτού του στον καθρέφτη. 'Επειτα, η συναισθηματικότητα αναπτύσσει σαν κύριο θέμα την επιβεβα~ωση ή την απαίτηση για σωματική ακεραιότητα' ο ναρκισσισμός γίνεται μια δομή της σεξουαλικότητας και το ίδιο μας το σώμα ένα προνομιούχο σεξουαλικό αντικείμενο. Κάθε ρωγμή σ' αυτό το ναρκισσιστικό κύκλωμα διαταράσσει μια ήδη εύθραυστη ισορροπία, όπως μπορεί κανείς να δει στο άγχος των παιδιών που αντιμετωπίζουν τις ευνουχιστικές φαντασιώσεις των πατρικών απειλών. Σε αυτή την αγχώδη διαταραχή των σωματικών εμπειριών είναι που 'εμφανίζεται το υστερικό σύνδρομο: ο διπλασιασμός του κορμιού και ο σχηματισμός ενός αlter ego στο οποίο το υποκείμενο διαβάζει, σαν μέσα σε καθρέφτη, τις σκέψεις του, τις επιθυμίες του, τις κινήσεις του, που από αυτές το απαλλάσει εκ των προτέρων αυτός ο δαιμονικός σωσίας' η υστερική κατάτμηση, που αφαιρεί από την συνολική εμπειρία του κορμιού τα αναισθητοποιημένα ή παραλυμένα στοιχεία' το φοβικό άγχος για αντικείμενα των οποίων οι φανταστικές απειλές θεωρούνται από τον άρρω- 31

aro ότι στοχεύουν στην ακεραιότητα του σώματός του (ο Φρόυντ ανέλυσε μια τέτοια περίπτωση φοβίας ενός τετράχρονου αγοριού που ο φόβος του για τα άλογα έκρυβε μια απειλή ευνουχισμού 9 4. Τέλος, η "εκλογή-αντικείμενο" εμφανίζεται κατά το τέλος της παιδικής ηλικίας - μια εκλογή που πρέπει να έχει σαν συνέπεια, μαζί με μια ετεροφυλοφιλική καθήλωση, και μια ταυτοποίηση 1 ο με τον γονέα του ίδιου φύλου. Αλλά σε αντίθεση με αυτήν την διαφοροποίηση και την παραδοχή της φυσιολογικής σεξουαλικότητας, βρίσκεται η συμπεριφορά των γονέων και η αμφιθυμία της παιδικής συναισθηματικότητας: σε αυτήν την περίοδο, στην πραγματικότητα, η τελευταία είναι προσηλωμένη με ένα είδος ζήλειας, ανάμικτης με ερωτισμό και επιθετικότητα, πρός μία μητέρα που είναι επιθυμητή αλλά που αρνείται τον εαυτό της ή, σε τελευταία ανάλυση, που μοιράζει την στοργή της" και καταρρέει μέσα στο άγχος μπροστά σε έναν πατέρα που η θριαμβεύουσα ανταγωνιστικότητά του γεννάει ταυτόχρονα μίσος και ερωτικό πόθο για ταυτοποίηση. Αυτό είναι το φημισμένο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, που σε αυτό ο Φρόυντ πίστευε πως μπορούσε να αποκαλύψει το αίνιγμα του ανθρώπου και το κλειδί του πεπρωμένου του, που σε αυτό μπορεί κανείς να βρει την πιο κατανοητή ανάλυση των συγκρούσεων που βιώθηκαν από το παιδί στις σχέσεις του με τους γονείς του και το σημείο που καθηλώθηκαν πολλές νευρώσεις. Με λίγα λόγια, κάθε λιμπιντικό στάδιο είναι μία εν δυνάμει παθολογική δομή. Η νεύρωση είναι μία αυθόρμητη αρχαιολογία της λίμπιντο.. Ο Jαnet επίσης, καταπιάνεται με το θέμα του Jαckson αλλά από μια κοινωνιολογική σκοπιά. Η μείωση της ψυχολογικής ενέργειας που χαρακτηρίζει την αρρώστεια, θα έπρεπε να κάνει μη πιθανή τη συμπεριφορά την γεμάτη συμπλέγματα που αποκτήθηκε στη διαδρομή της κοινωνικής εξέλιξης, και να αποκαλύψει, σαν μια παλίρροια που υποχωρεί, μια πρωτόγονη κοινωνική συμπεριφορά ή ακόμα και προ-κοινωνικές αντιδράσεις. " Ενας ψυχασθενής δεν μπορεί να πιστέψει στην πραγματικότητα του περιβάλλοντρς του" για αυτόν, μια τέτοια συμπεριφορά είναι "υπερβολικά δύσκολη". Τι είναι δύσκο- 32

λη συμπεριφορά; Βασικά, μια συμπεριφορά στην οποία μια κάθετη ανάλυση αποκαλύπτει την επιπωμάτωση μερικών ταυτόχρονων μορφών συμπεριφοράς. Το φονικό παιχνίδι είναι μια μορφή συμπεριφοράς" το να εξιστορεί κάποιος τα κατορθώματά του, μετά το γεγονός, είναι μία άλλη. Αλλά τη συγκεκριμένη στιγμή, κάποιος παραμονεύει για να κυνηγήσει ένα θήραμα ή πραγματικά σκοτώνει το ζώο, με σκοπό να πει στον εαυτό του πως κάποιος σκοτώθηκε, πως κάποιος καταδιώκεται, πως κάποιος παραμονεύει, για να μπορεί αργότερα να εξιστορήσει τα κατορθώματά του στους άλλους" το να έχουμε ταυτόχρονα την πραγματική συμπεριφορά του κυνηγιού και την εν δυνάμει συμπεριφορά της περιγραφής είναι μια διπλή λειτουργία που, αν και φαινομενικά απλούστερη, στην πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη και από τις δύο: είναι η συμπεριφορά του παρόντος, το σπέρμα όλων των πρόσκαιρων συμπεριφορών, στην οποία η παρούσα πράξη και η συνείδηση πως αυτή η πράξη θα έχει μέλλον, πως αργότερα κάποιος θα μπορέσει να την αφηγηθεί σαν τετελεσμένο γεγονός, επιπωματώνονται η μία στην άλλη, συνδέονται και εναρμονίζονται" Η δυσκολία, λοιπόν, μιας πράξης μπορεί να μετρηθεί από τον αριθμό των στοιχειωδών μορφών συμπεριφοράς που ενυπάρχουν στην ενότητα της ανάπτυξής της. Ας πάρουμε rdjpa την μορφή συμπεριφοράς που συνίσταται στην "εξιστόρηση στους άλλους", μια μορφή που η δυναμική της είναι επίσης τμήμα της συμπεριφοράς στο παρόν. Το να εξιστορούμε, ή πιο απλά, το να μιλάμε, ή σε μια ακόμα πιο στοιχειώδη μορφή, το να προστάζουμε ούτε αυτό είναι απλό θέμα" πρώτα, περιλαμβάνει μια αναφορά σε ένα γεγονός ή σε μια τάξη πραγμάτων ή σε έναν κόσμο που εγώ προσωπικά δεν μπορώ να προσεγγίσω αλλά που μπορούν να προσεγγίσουν άλλοι αντί για εμένα" Κατά συνέπεια, πρέπει να αναγνωρίσω την άποψη των άλλων και να την ενσωματώσω στη δική μου. Πρέπει να προσθέσω στην ίδια την πράξη μου (την διαταγή που έ δωσα) μια εν δυνάμει συμπεριφορά, την 'συμπεριφορά εκείνου που πρόκειται να εκτελέσει την διαταγή. Έπειτα, για να δοθεί μια διαταγή, πάντα προυποτίθεται το αυτί που θα την αντιληφθεί, η νοημοσύνη που θα την κατανοήσει και το σώμα που θα την εκτελέσει' στην 33

πράξη της εντολής ενυπάρχει η δυνατότητα της εκτέλεσης αυτής. Αυτό σημαίνει πως τέτοιες φαινομενικά απλές πράξεις, όπως η συγκέντρωση της σκέψης στο παρόν, η περιγραφή προηγούμενων πράξεων, η ομιλία, όλες περιλαμβάνουν μια συγκεκριμένη δυαδικότητα που είνάι, βασικά, η δυαδικότητα που βρίσκεται σε όλες τις κοινωνικές συμπεριφορές. Αν, λοιπόν, ο ψυχασθενής βρίσκει τόσο δύσκολη τη συγκέντρωση στο παρόν, αυτό γίνεται εξαιτίας των κοινωνικών περιπλοκών που με κάποιο σκοτεινό τρόπο αυτή περιέχει όλες αυτές οι πράξεις που περιέχουν μια αντιστροφή (βλέπω/με βλέπουν, για την εμφάνιση μιλάω/μου μιλάνε, στη γλώσσα πιστεύω/με πιστεύουν, στην αφήγηση) είναι δύσκολες για αυτόν γιατί γίνονται μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Απαιτήθηκε μια ολόκληρη κοινωνική εξέλιξη πριν ο διάλογος γίνει ένας τρόπος δι-ανθρώπινης σχέσης έγινε δυνατός μόνο με την μετάβαση από μία κοινωνία βασισμένη στην ιεραρχία της στιγμής, σε μια κοινωνία στην οποία η ισότητα των σχέσεων έκανε υπαρκτή και εξασφάλιζε μια εν δυνάμει ανταλλαγή, πίστη στο παρελθόν, σύνδεση με το μέλλον και α μοιβαιότητα των απόψεων. Ο άρρωστος που είναι ανίκανος για διάλογο παλινδρομεί διαμέσου ολόκληρης αυτής της κοινωνικής εξέλιξης. Ανάλογα με τη σοβαρότητά της, κάθε αρρώστεια καταστέλλει αυτή ή εκείνη την μορφή συμπεριφοράς, που η κοινωνία μέσα στην εξέλιξή της κατέστησε ανεκτή και την αναπληρώνει με αρχα'ίκές μορφές συμπεριφοράς. 1. Ο' διάλογος, σ.αν η υπέρτατη μορφή εξέλιξης της γλώσσας, αντικαθίσταται από ένα. είδος μονόλογου που μέσα σε αυτόν το υποκείμενο λέει στον εαυτό του ό,τι κάνει ή στον οποίο διατηρεί έναν διάλογο με ένα φανταστικό συνομιλητή που θα ήταν ανίκανος να τον διατηρήσει με ένα πραγματικό σύντροφο (όπως ο ψυχασθενής καθηγητής που μπορούσε να εκφωνήσει τη διάλεξή του μόνο μπροστά στον καθρέφτη).. Εγινε "πολύ δύσκολο" για τον άρρωστο να δράσει κάτω από την ερευνητική ματιό των άλλων: για αυτό και τόσα πολλά άτομα, είτε ψυχαναγκαστικά είτε ψυχασθενείς, όταν αισθάνονται ότι παρατηρούνται, παρουσιάζουν φαινόμενα συναισθηματι- 34

κής εκφόρτισης, όπως τικ, μιμητισμό και μυοκλονίες όλων των ειδών. 2. Χάνοντας αυτή την αμφίβολη δυνατότητα διαλόγου. και κατανοώντας την ομιλία μόνο από την σχηματική της πλευρά, αυτή που παρουσιάζεται στο άτομο που μιλάει, ο άρρωστος χάνει την κυριαρχία επάνω στον συμβολικό του κόσμο και το σύνολο των νευμάτων, λέξεων, τελετουργιών, με λίγα λόγια όλα αυτά που είναι υπαινικτικά και παραπεμπτικά στον ανθρώπινο κόσμο, δεν ενσωματώνονται πια σε ένα σύστημα ισοδυναμιών που περιέχουν έννοιες: Οι λέξεις και οι χειρονομίες δεν είναι πια το κοινό πεδίο στο οποίο οι προθέσεις κάποιου και εκείνες κάποιου άλλου συναντιώνται, αλλά αυτόνομες σημάνσεις που συνυπάρχουν με μια κατατεμαχισμένη διαταραγμένη ύπαρξη ένα χαμόγελο δεν είναι πια η συνηθισμένη απόκριση σε έναν καθημερινό χαιρετισμό αλλά ένα αινιγματικό γεγονός που δεν μπορεί να αναχθεί σε καμμία από τις συμβολικές ισοδυναμίές της ευγένειας" στον ορίζοντα του ασθενή, λοιπόν, ξεχωρίζει σόν το σύμβολο κάποιου μυστηρίου, σαν η έκφραση κάποιας σιωπηρής, απειλητικής ειρωνίας. Ο κόσμος της καταδίωξης ξεπροβάλλει από παντού. 3. Αυτός ο κόσμος, που εκτείνεται από το παραλήρημα έως την ψευδαίσθηση, φαίνεται να ανήκει ολοκληρωτικά και απόλυτα σε μία παθολογία του "πιστεύω" ως διανθρώπινης συμπεριφοράς: το κοινωνικό κριτήριο της αλήθειας {"να πιστεύεις ό,τι πιστεύουν οι άλλοι"} δεν είναι πια αξιόπιστο στον ασθενή. Και μέσα σε αυτόν τον κόσμο που η απουσία των άλλων έχει εξαλείψει την αντικειμενική σταθερότητα, εισάγεται ένας ολόκληρος κόσμος συμβόλων, φαντασιώσεων, ιδεοληψιών" ο κόσμος από τον οποίο εξαλείφθηκε η ερευνητική ματιρ των άλλων, γίνεται. ευάλωτος στη ψευδαίσθηση και στην παραληρηματική ιδέα. "Ετσι, σ" αυτά τα παθολογικά φαινόμενα ο ασθενής επιστρέφει σε αρχα'ίκές μορφές "πιστεύω", σε μία κατάσταση όπου ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν είχε ακόμα ανακαλύψει σαν κριτήριο της αλήθειας την αλληλεγγύη του με τους άλλους, σε ένα στάδιο όπου πρόβαλε τις επιθυμίες του και τους φόβους του με φαντασμαγορίες, οι οποίες υφαίνονταν μέσα στη πραγματικότητα με τα α-κοι- 35