Ι ΡΥΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH Τσάµη Καρατάση 11 Αθήνα 117 42, Τηλ. 9211200-10 Fax 9233977, 9228130 11 Tsami Karatasi Str.-Athens 117 42, Tel. 9211200-10 Fax 9233977, 9228130 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ - ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ & ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΚΜ Καθηγητής Θ. Β. Παλάσκας 1, ρ. Μ. Τσάµπρα 2 & Λέκτορας Χ. Στοφόρος 3 Εισήγηση στην ηµερίδα µε θέµα: "Ο ρόλος του Περιφερειακού Παρατηρητηρίου Καινοτοµίας - Επιχειρηµατικότητα και Ανταγωνιστική Ικανότητα στην ΠΚΜ" 1 Καθηγητής Οικονοµικής Ανάλυσης Παντείου Πανεπιστηµίου & ιευθυντής Έρευνας ΙΟΒΕ 2 Λέκτορας (Π 407) Τµήµατος Γεωγραφίας, Εξωτερικός Συνεργάτης ΙΟΒΕ 3 Λέκτορας Τµήµατος Οικονοµικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης Παντείου, Σύµβουλος κλαδικών µελετών ΙΟΒΕ 1
Θεσσαλονίκη 8.10.03 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ - ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ & ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΚΜ Καθηγητής Θ. Β. Παλάσκας 4, ρ. Μ. Τσάµπρα 5 & Λέκτορας Χ. Στοφόρος 6 1. Εισαγωγή Η επιδίωξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) να αποτελέσει την πιο ανταγωνιστική και δυναµική οικονοµία της παγκόσµιας αγοράς, εξαρτάται από τον βαθµό αξιοποίησης της τεχνολογικής γνώσης στην παραγωγή. Η οικονοµική αξιοποίηση της γνώσης και της καινοτοµίας διασφαλίζει υψηλότερη παραγωγικότητα, ανταγωνιστικότητα και οικονοµική µεγέθυνση, καθώς και απασχολησιµότητα µέσω της παραγωγικής αναδιάρθρωσης και δηµιουργίας περισσότερων και καλύτερων θέσεων εργασίας. Η ανάπτυξη της καινοτοµίας προϋποθέτει µε την σειρά της την κινητοποίηση και αναβάθµιση των ενδογενών ανθρώπινων και φυσικών πόρων, διαδικασία που συµβάλλει στην βιώσιµη οικονοµική ανάπτυξη, την περιφερειακή σύγκλιση και κοινωνική συνοχή. Η ανταγωνιστικότητα, στα πλαίσια υλοποίησης των στρατηγικών αναπτυξιακών στόχων της Ε.Ε. (Λισαβόνα 2000), εξαρτάται από τις ικανότητες των επιχειρήσεων για τεχνολογική εξέλιξη, ανάπτυξη τεχνογνωσίας και παραγωγή καινοτοµίας. Η Ευρώπη σήµερα, παρά την υπεροχή της στην δηµόσια επιστηµονική έρευνα και τεχνολογία έναντι των κυριότερων ανταγωνιστών της (ΗΠΑ και Ιαπωνία), παρουσιάζει καθυστέρηση ως προς την επιχειρηµατική καινοτοµία, έρευνα και ανάπτυξη (Ε&Α). Με άλλα λόγια, η Ευρωπαϊκή αγορά αντιµετωπίζει δυσκολία στο να µετασχηµατίσει την επιστηµονική τεχνολογική γνώση σε νέα εµπορεύσιµα αγαθά και διαδικασίες, άρα να αποκοµίσει οικονοµικά αποτελέσµατα - φαινόµενο που χαρακτηρίζεται ως 'Ευρωπαϊκό παράδοξο' (European SMEs Observatory, 2002, No. 6). Σαν αποτέλεσµα της δυσκολίας αυτής, υψηλούς ρυθµούς ανάπτυξης πετυχαίνει µόνο ένας µικρός αριθµός καινοτοµικών επιχειρήσεων και επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας στην Ευρώπη, οπότε και οι θετικές επιπτώσεις της ανάπτυξης είναι περιορισµένες (Eurostat 2000, Community Innovation Survey 1997-98). Η αδυναµία αυτή ανάγει σε κρίσιµο ζήτηµα της Ευρωπαϊκής οικονοµικής πολιτικής την αξιοποίηση της τεχνολογίας και της καινοτοµίας για την ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας. Η δηµιουργία ενός καινοτόµου περιβάλλοντος που θα προάγει την επιχειρηµατικότητα, πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα του αναπτυξιακού σχεδιασµού - ιδιαίτερα στις λιγότερο ανταγωνιστικές οικονοµίες και περιφέρειες της Ε.Ε., όπως η Ελλάδα και η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΚΜ). Η δηµιουργία καινοτοµικού επιχειρηµατικού περιβάλλοντος συνίσταται καταρχήν στην ανάπτυξη και στήριξη δικτύων συνεργασίας µεταξύ επιχειρήσεων, συµβούλων παροχής τεχνολογικών και διαµεσολαβητικών υπηρεσιών, καθώς και ερευνητικών τεχνολογικών φορέων, σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Συνίσταται επίσης στην στήριξη των επενδύσεων και τεχνολογικών δαπανών των επιχειρήσεων, µε αναπτυξιακά κριτήρια ενίσχυσης και διεθνοποίησης της εγχώριας καινοτοµίας, καθώς και απασχόλησης. Προϋπόθεση για τα παραπάνω αποτελεί η επάρκεια των τεχνικών και τεχνολογικών υποδοµών και κυρίως, του ειδικευµένου ανθρώπινου δυναµικού. Οι παράγοντες αυτοί συµβάλουν και στην ελκυστικότητα του εγχώριου περιβάλλοντος για διεθνείς επενδυτές. Σε αυτήν την κατεύθυνση, η παρούσα εργασία επιδιώκει καταρχήν να αποτυπώσει τις αδυναµίες, τις δυνατότητες και τις προοπτικές της επιχειρηµατικότητας στην ΠΚΜ. Η παρουσίαση διαρθρώνεται ως εξής: 4 Καθηγητής Οικονοµικής Ανάλυσης Παντείου Πανεπιστηµίου & ιευθυντής Έρευνας ΙΟΒΕ 5 Λέκτορας (Π 407) Τµήµατος Γεωγραφίας, Εξωτερικός Συνεργάτης ΙΟΒΕ 6 Λέκτορας Τµήµατος Οικονοµικής & Περιφερειακής Ανάπτυξης Παντείου, Σύµβουλος κλαδικών µελετών ΙΟΒΕ 2
- στην ενότητα 2.1. αναφέρεται η µεθοδολογία διερεύνησης της συµβολής της µεταποίησης στην καινοτοµικότητα και επιχειρηµατικότητα της ΠΚΜ - τα αποτελέσµατα της διερεύνησης των τεχνολογικών και οικονοµικών επιδόσεων και των στρατηγικών προτεραιοτήτων καινοτόµων επιχειρήσεων της ΠΚΜ, παρουσιάζονται στην ενότητα 2.2. - στην ενότητα 2.3. οι επιδόσεις των εξεταζόµενων επιχειρήσεων συσχετίζονται µε τις διαδικασίες τεχνολογικής ανάπτυξης, προκειµένου να επισηµανθούν οι προσδιοριστικοί παράγοντες καινοτοµικότητας και ανταγωνιστικότητας του τοπικού παραγωγικού συστήµατος - τέλος, στην ενότητα 3 παρουσιάζονται συµπεράσµατα για τις βέλτιστες πρακτικές αξιοποίησης της καινοτοµίας στην προαγωγή της περιφερειακής επιχειρηµατικότητας 2. Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Καινοτοµία στην Κεντρική Μακεδονία 2.1. Ερευνητικά ερωτήµατα - Μεθοδολογική προσέγγιση Στην παρούσα ενότητα παρουσιάζονται εµπειρικά ερευνητικά δεδοµένα για καινοτοµικές επιχειρήσεις της ΠΚΜ, σε επιλεγµένους βιοµηχανικούς κλάδους δυναµικούς (χηµικών προϊόντων, ελαστικών και πλαστικών), µέσης ανάπτυξης (τροφίµων-ποτών, µη µεταλλικών ορυκτών) και φθίνοντες (κλωστοϋφαντουργίας, ένδυσης, καπνού), τα οποία συλλέχθηκαν µε διακίνηση ερωτηµατολογίου. Κύριοι άξονες του ερωτηµατολογίου της πρωτογενούς έρευνας ήταν η διερεύνηση: - των ανταγωνιστικών επιδόσεων των επιχειρήσεων, σε όρους: πωλήσεων, εξαγωγών και µεγέθους παραγωγής - των στρατηγικών ανταγωνισµού των επιχειρήσεων, σε όρους: επενδύσεων και τεχνολογικών δαπανών που κάνουν, προσαρµογής του µεγέθους παραγωγής και της απασχόληση, αναζήτησης νέων αγορών, ανάπτυξης νέων προϊόντων, συνεργασιών που αναπτύσσουν, καθώς και ιεράρχησης των άµεσων προτεραιοτήτων τους - των τεχνολογικών πρακτικών και ικανοτήτων των επιχειρήσεων, σε όρους: πηγών τεχνογνωσίας και διαδικασιών τεχνολογικής κατάρτισης που χρησιµοποιούν, δεξιοτήτων των εργαζοµένων που απασχολούν, συνεργασιών που αναπτύσσουν για τεχνολογία και Ε&Α και φορείς µε τους οποίους συνεργάζονται για τα παραπάνω - των οφελών και προβληµάτων τεχνολογικής προσαρµογής των επιχειρήσεων και των παραγόντων αποτελεσµατικότερης καινοτοµικής υποστήριξης, σε όρους: αποτελεσµατικότητας της υιοθέτησης νέων τεχνολογιών, προσαρµοστικότητας του προσωπικού στις νέες διαδικασίες οργάνωσης και παραγωγής, υποστηρικτικών υποδοµών και υπηρεσιών, κόστους, θεσµικού πλαισίου και ευρύτερου επιχειρηµατικού περιβάλλοντος Συλλέχθηκαν εµπειρικά στοιχεία από καινοτόµες µεταποιητικές επιχειρήσεις της Κεντρικής Μακεδονίας και συµπληρώθηκαν µε πρωτογενείς πληροφορίες από επιχειρήσεις συµβούλων, καθώς και τεχνολογικούς φορείς, προκειµένου να αποτυπωθεί πληρέστερα το επιχειρηµατικό περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιούνται. Αντίστοιχα, δηµιουργήθηκε βάση δεδοµένων για στατιστική ανάλυση. 2.2. Ερευνητικά Αποτελέσµατα για τις Μεταποιητικές Επιχειρήσεις της ΠΚΜ Το δείγµα της έρευνας συνίσταται σε σηµαντικό αριθµό δυναµικών και καινοτόµων µεταποιητικών επιχειρήσεων της ΠΚΜ, που δραστηριοποιούνται στους κλάδους τροφίµων-ποτών, καπνού, κλωστοϋφαντουργίας, ένδυσης, χηµικών, ελαστικών-πλαστικών και µη µεταλλικών ορυκτών: - πρόκειται για µονάδες κατεξοχήν τυποποιηµένης παραγωγικής διαδικασίας (Q5) - και όχι παραγωγής κατά παραγγελία - η καινοτοµική δραστηριότητα (Q9) που αναπτύσσει το σύνολο των εξεταζόµενων επιχειρήσεων, εντοπίζεται κυρίως στην ανάπτυξη νέων προϊόντων - ένδειξη επιθετικής στρατηγικής διαφοροποίησης και βελτίωσης της παραγωγής, καθώς και διείσδυσης σε νέα τµήµατα της αγοράς. 3
Η στατιστική ανάλυση των εµπειρικών δεδοµένων 7 δίνει τα ακόλουθα αποτελέσµατα: οι οικονοµικές επιδόσεις των επιχειρήσεων κατά την τελευταία τριετία (Q11) εµφανίζονται θετικές, καθώς η πλειοψηφία τους (73,3% έως 81,3% των επιχειρήσεων κάθε κλάδου) αυξάνει τις πωλήσεις, το µέγεθος της παραγωγής, τις εξαγωγές και τις επενδύσεις της. Καταγράφεται δηλαδή βελτίωση της παραγωγικότητας των επιχειρήσεων, στην βάση του τεχνολογικού εκσυγχρονισµού τους (εξοπλισµού και διαδικασιών παραγωγής), όπως υποδηλώνει η αύξηση επενδύσεων και µεγέθους παραγωγής σε αντιδιαστολή, η απασχόληση στις εξεταζόµενες επιχειρήσεις (Q11) εµφανίζει περιορισµένη αύξηση (µόνο στο 37,5% του δείγµατος) κατά την τελευταία τριετία. Η εξέλιξη της απασχόλησης αποτυπώνεται πιο ολοκληρωµένη µε την εξέταση της µεταβολής της σύνθεσης δεξιοτήτων των εργαζοµένων (Q20): σε συνάρτηση και µε τις τεχνολογικές επενδύσεις των επιχειρήσεων, ο αριθµός εργαζόµενων αποφοίτων ΑΕΙ αυξάνεται για το σύνολο του δείγµατος των επιχειρήσεων, οι ειδικευµένοι εργάτες αυξάνονται για 73,3%, ενώ οι ανειδίκευτοι µόνο για 33,3%. Η στασιµότητα ή και µείωση της απασχόλησης για την πλειοψηφία των επιχειρήσεων (60% του δείγµατος) - ως αποτέλεσµα των τεχνολογικών τους επενδύσεων (Q20) - δείχνει πως η παραγωγική και τεχνολογική αναδιάρθρωση δεν έχει προχωρήσει σε βαθµό που το ισοζύγιο της απασχόλησης να εµφανίζεται θετικό (δηλαδή, οι νέες θέσεις εργασίας να ξεπερνούν αριθµητικά τις θέσεις που χάνονται). η στρατηγική ανταγωνισµού των εξεταζόµενων επιχειρήσεων (Q12), συνίσταται κατεξοχήν σε τεχνολογικές επενδύσεις, αναζήτηση νέων αγορών και ανάπτυξη νέων προϊόντων ή/και δραστηριοτήτων (αντίστοιχα, για 86,6%, 81,3%, 81,3% του δείγµατος) και ακολούθως, µε προσαρµογή του µεγέθους παραγωγής στην µεταβολή των πωλήσεων (για 75,1% των επιχειρήσεων). Πρόκειται για επιθετικές τακτικές ανταγωνισµού, που αντανακλώνται και στην σηµαντική εξωστρέφεια των επιχειρήσεων (64,3% του δείγµατος) που αναπτύσσουν συνεργασίες στην παραγωγή, την προµήθεια και την διανοµή (Q10) κυρίως µε επιχειρήσεις της Ε.Ε. Η ιεράρχηση των στρατηγικών προτεραιοτήτων των εξεταζόµενων επιχειρήσεων (Q23) αναδεικνύουν ως σηµαντικότερες: - τις επενδύσεις τεχνολογικού εκσυγχρονισµού (για 87,5% του δείγµατος) - την επέκταση σε νέες αγορές (για 86,6% του δείγµατος) και - την ανάπτυξη νέων προϊόντων/δραστηριοτήτων (για 81,3% του δείγµατος) τα παραπάνω τεκµηριώνονται και από τα στοιχεία για το είδος των τεχνολογικών επενδύσεων των επιχειρήσεων την τελευταία τριετία (Q13), που αφορούν: - κατεξοχήν, τον αυτοµατισµό των παραγωγικών διαδικασιών (αύξηση παραγωγικότητας) (93,8% του δείγµατος), αλλά και - τον ποιοτικό έλεγχο/πιστοποίηση προτύπων (βελτίωση ποιότητας προϊόντος) (93,4% του δείγµατος) - σηµαντικές επενδύσεις καταγράφονται επίσης και σε αυτοµατισµό του εξοπλισµού παραγωγής (87,6% του δείγµατος), εφαρµογές διοίκησης/προγραµµατισµού (81,3%), Ε&Α προϊόντος (73,4%) και διαχείρισης αποβλήτων (71,5%) οι τεχνολογικές επιδόσεις των επιχειρήσεων καθορίζονται από τις πρακτικές τεχνολογικής προσαρµογής που υιοθετούν. Ενδεικτική είναι η γεωγραφική και θεσµική εµβέλεια των τεχνολογικών συνεργασιών για Ε&Α που αναπτύσσουν οι επιχειρήσεις, ως προϋπόθεση µεταφοράς και ανάπτυξης τεχνογνωσίας (Q17): 7 Ευχαριστούµε τις κες Ρ.Γκέρατς και Α. ελδήµου για την κωδικοποίηση και στατιστική επεξεργασία των πρωτογενών στοιχείων. 4
- σηµαντικότερες αναδεικνύονται οι τεχνολογικές συνεργασίες µε επιχειρήσεις του εξωτερικού (για 57,1% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων) και µε συµβούλους παροχής τεχνικών υπηρεσιών (για 50% του δείγµατος) - οι συνεργασίες µε τα τοπικά/εθνικά ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήµια, καθώς και µε κλαδικές εταιρείες τεχνολογικής υποστήριξης, αφορούν πολύ µικρότερο αριθµό επιχειρήσεων (26,7% και 21,4% του δείγµατος, αντίστοιχα) Επιπλέον, για το σύνολο των εξεταζόµενων επιχειρήσεων, ο σηµαντικότερος τρόπος αναβάθµισης των δεξιοτήτων των εργαζοµένων είναι η ενδοεπιχειρησιακή κατάρτιση (Q21). - στοιχείο ενδεικτικό της ανεπάρκειας των θεσµικών δοµών τεχνολογικής εκπαίδευσης και επαγγελµατικής εξειδίκευσης. προσδιοριστικό παράγοντα των τεχνολογικών επενδύσεων των επιχειρήσεων αποτελεί η χρηµατοδότηση: - η πλειοψηφία των επιχειρήσεων (70% του δείγµατος) χρηµατοδοτεί τις τεχνολογικές επενδύσεις της (Q18) µε ίδια κεφάλαια - αξιοσηµείωτη είναι η συµβολή των Ευρωπαϊκών προγραµµάτων Ε&Α (για 61,6% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων) - γενικότερα όµως, η Κοινοτική χρηµατοδότηση αξιοποιείται από τις επιχειρήσεις (Q19) κυρίως για τεχνολογικό εκσυγχρονισµό εξοπλισµού και εγκαταστάσεων, καθώς και κατάρτιση προσωπικού (για 62,5% του δείγµατος, αντίστοιχα) Επισηµαίνεται η υστέρηση του εθνικού και περιφερειακού χρηµατοδοτικού πλαισίου, καθώς και του τραπεζικού τοµέα, στην υποστήριξη των επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών τεχνολογικής ανάπτυξης. Τέλος, το σηµαντικότερο πρόβληµα εφαρµογής νέας τεχνολογίας στις επιχειρήσεις, σύµφωνα µε την ανάλυση των πρωτογενών δεδοµένων, έγκειται κυρίως στην δυσκολία προσαρµογής του προσωπικού και των διαδικασιών παραγωγής (για 43,8% του δείγµατος) και κατά δεύτερον στην ανεπαρκή τεχνική υποστήριξη, υποδοµές και δίκτυα (37,5%). σε συνέπεια µε όσα προαναφέρθηκαν, ως σηµαντικότερα εµπόδια τεχνολογικής προσαρµογής και ανάπτυξης των επιχειρήσεων (Q22), αναδεικνύονται: - η έλλειψη οργανωµένου τεχνολογικού περιβάλλοντος (για 66,6% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων) καθώς και - το υπάρχον θεσµικό πλαίσιο τεχνολογικής ενίσχυσης (για 64,3% του δείγµατος) - σηµαντικά εµπόδια είναι επίσης και το κόστος/η δυσκολία εξασφάλισης χρηµατοδότησης, καθώς και η έλλειψη κατάλληλα ειδικευµένων στελεχών (για 60% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων, αντίστοιχα) σε αυτή την βάση, οι σηµαντικότεροι τρόποι µε τους οποίους οι εξεταζόµενες επιχειρήσεις εκτιµούν πως θα γίνει αποτελεσµατικότερη η προσφορά τεχνολογικών υπηρεσιών και η ανάπτυξη της καινοτοµίας (Q24) είναι: - η ανάπτυξη του τοπικού ανθρώπινου ερευνητικού δυναµικού, καθώς και της συνεργασίας µεταξύ επιχειρήσεων και τεχνολογικών φορέων (για 86,6% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων αντίστοιχα) - ιδιαίτερα σηµαντική εκτιµάται και η συστηµατική διερεύνηση της ζήτησης για τεχνολογικές υπηρεσίες (για 76,9% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων) καθώς και - η ενίσχυση των µηχανισµών µεταφοράς τεχνολογίας και πληροφοριών (για 73,3% των εξεταζόµενων επιχειρήσεων) 2.3. Ανάλυση προσδιοριστικών παραγόντων Καινοτοµίας και Ανταγωνιστικότητας Στην παρούσα ενότητα επιχειρείται ο προσδιορισµός των παραγόντων που καθορίζουν την επιχειρηµατική και περιφερειακή καινοτοµικότητα και ανταγωνιστικότητα. Για τον σκοπό αυτό, η ανάλυσή µας εστιάζεται στις πιο ανταγωνιστικές επιχειρήσεις του ερευνητικού δείγµατος - δηλαδή στις επιχειρήσεις που σηµειώνουν αύξηση των πωλήσεών τους κατά την τελευταία τριετία (75% 5
του δείγµατος). Οι θετικές οικονοµικές επιδόσεις των επιχειρήσεων αυτών συσχετίζονται στην συνέχεια µε τις επενδύσεις και τις στρατηγικές προτεραιότητες, τις διαδικασίες και πρακτικές τεχνολογικής προσαρµογής και ανάπτυξης, καθώς και την εξέλιξη της απασχόλησης των επιχειρήσεων, προκειµένου να προσδιοριστούν οι προϋποθέσεις και συνθήκες που συνιστούν επιχειρηµατική ανάπτυξη. η συσχέτιση της αύξησης των πωλήσεων µε τις επιδόσεις των επιχειρήσεων στο µέγεθος της παραγωγής, τις επενδύσεις, τις εξαγωγές και την απασχόληση δείχνει ( ιάγραµµα 1) πως: - σε όλες τις επιχειρήσεις η αύξηση πωλήσεων συµβαδίζει µε αύξηση της παραγωγής - το 84,6% των ανταγωνιστικών επιχειρήσεων σηµειώνει και αύξηση επενδύσεων - και το 75% αυξάνει τις εξαγωγές Σηµειώνουµε ως εκ τούτου πως, οι πιο δυναµικές επιχειρήσεις καταγράφουν σηµαντική επενδυτική και εξαγωγική δραστηριότητα - σε αντιδιαστολή, µόνο οι µισές των επιχειρήσεων (53,8%) που σηµείωσαν αύξηση πωλήσεων, αυξάνουν και την συνολική τους απασχόληση Το στοιχείο δηλώνει αύξηση της παραγωγικότητας των εξεταζόµενων επιχειρήσεων, στην βάση παραγωγικού εκσυγχρονισµού που υποδηλώνουν οι υψηλές επενδύσεις. η λεπτοµερέστερη εξέταση της εξέλιξης και σύνθεσης της απασχόλησης των επιχειρήσεων ( ιάγραµµα 1) δείχνει πως η στασιµότητα της συνολικής απασχόλησής τους οφείλεται στην αναδιάρθρωση των θέσεων εργασίας υπέρ των εργαζοµένων υψηλής ειδίκευσης: - οι απόφοιτοι ΑΕΙ αυξάνονται στο 92,3% των επιχειρήσεων - στοιχείο ενδεικτικό της τεχνολογικής αναδιάρθρωσης της παραγωγικής διαδικασίας και λειτουργίας τους - οι ειδικευµένοι εργάτες αυξάνονται επίσης για 70% περίπου των επιχειρήσεων - ενώ το ισοζύγιο των θέσεων ανειδίκευτης εργασίας είναι αρνητικό στην συνέχεια, οι θετικές οικονοµικές επιδόσεις των επιλεγµένων επιχειρήσεων συσχετίζονται µε την στρατηγική ανταγωνισµού που εφαρµόζουν και µε τις στρατηγικές προτεραιότητες που θέτουν ( ιάγραµµα 2): - ο κύριος τρόπος αντιµετώπισης της αύξησης των πωλήσεων (για 84,6% των επιλεγµένων επιχειρήσεων) είναι οι τεχνολογικές επενδύσεις και η ανάπτυξη νέων προϊόντων ή/και δραστηριοτήτων - επισηµαίνεται δηλαδή ο τεχνολογικός προσανατολισµός των επιχειρηµατικών δαπανών σε Ε&Α προϊόντος - ο τεχνολογικός εκσυγχρονισµός αποτελεί κύρια στρατηγική προτεραιότητα για 92,3% των επιλεγµένων επιχειρήσεων, ενώ ανάλογα ιεραρχείται και ο στόχος ανάπτυξης νέων προϊόντων ή/και δραστηριοτήτων και επέκτασης σε νέες αγορές (για 84,6% των επιλεγµένων επιχειρήσεων) για την καταγραφή των πρακτικών τεχνολογικής ανάπτυξης των επιχειρήσεων που σηµειώνουν αύξηση πωλήσεων ( ιάγραµµα 3), αναλύονται: - οι τεχνολογικές συνεργασίες Ε&Α που οι επιλεγµένες επιχειρήσεις αναπτύσσουν και επισηµαίνεται η σηµασία των συνεργασιών µε συµβούλους παροχής τεχνολογικών υπηρεσιών (για 70% των επιχειρήσεων) - ενώ η σηµασία των συνεργασιών µε εγχώρια ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήµια καταγράφεται µικρότερη (33,3% των επιχειρήσεων) - η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία της έρευνας που δείχνουν πως η κυριότερη πηγή τεχνογνωσίας για τις εξεταζόµενες επιχειρήσεις είναι κατεξοχήν (για 76,9%) το ίδιο το ειδικευµένο προσωπικό τους και κατά δεύτερον, οι προµηθευτές τους (69,2%) όσον αφορά τα οφέλη και τα προβλήµατα που οι εξεταζόµενες επιχειρήσεις εντοπίζουν στην χρήση των νέων τεχνολογιών, αυτά είναι ενδεικτικά του βαθµού τεχνολογικής προσαρµογής και κατ' επέκταση, αξιοποίησης της καινοτοµίας ( ιάγραµµα 4): 6
- η εξοικονόµηση χρόνου και η διευκόλυνση της επικοινωνίας αποτελούν περιορισµένη επίπτωση του τεχνολογικού εκσυγχρονισµού (61,5% των επιλεγµένων επιχειρήσεων) - ενώ η αύξηση της παραγωγικότητας και τα µακροχρόνια ανταγωνιστικά οφέλη αποτελούν τα κυριότερα (για 92,3% του δείγµατος) - η δυσκολία προσαρµογής του προσωπικού και των διαδικασιών παραγωγής στην εφαρµογή της νέας τεχνολογίας αποτελούν τα κύρια προβλήµατα της τεχνολογικής προσαρµογής των εξεταζόµενων επιχειρήσεων (46,2%) παράγοντες παρεµπόδισης της τεχνολογικής ανάπτυξης των επιχειρήσεων που σηµειώνουν αύξηση πωλήσεων ( ιάγραµµα 4) είναι κυρίως: - η έλλειψη οργανωµένου τεχνολογικού περιβάλλοντος (για 75% του δείγµατος) και - κατά δεύτερον, η έλλειψη κατάλληλα ειδικευµένων στελεχών και το κόστος/ η δυσκολία εξασφάλισης χρηµατοδότησης (για 61,5% του δείγµατος) κατά συνέπεια και σε αντιστοιχία µε τα παραπάνω, για την αποτελεσµατικότερη στήριξη της καινοτοµίας οι επιχειρήσεις εκτιµούν πως απαιτείται ( ιάγραµµα 4): - η δικτύωση µεταξύ επιχειρήσεων και τεχνολογικών φορέων (για 91,7% του δείγµατος), που θα διασφάλιζε την δηµιουργία ενός οργανωµένου τεχνολογικού περιβάλλοντος και - κατά δεύτερον, η ανάπτυξη του τοπικού ανθρώπινου επιστηµονικού/ερευνητικού δυναµικού (για 83,3% του δείγµατος) 3. Συµπεράσµατα - Βέλτιστες πρακτικές αξιοποίησης της καινοτοµίας και προαγωγής της επιχειρηµατικότητας στην ΠΚΜ Η ανάλυση των πρωτογενών δεδοµένων οδηγεί στο συµπέρασµα πως οι καινοτόµες επιχειρήσεις της ΠΚΜ αναγνωρίζουν τις προκλήσεις του νέου οικονοµικού περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και της παγκοσµιοποίησης και ανταποκρίνονται σε αυτές εφαρµόζοντας πρακτικές ανάπτυξης της καινοτοµίας, οι οποίες κυρίως περιλαµβάνουν: - συνεργασίες µε τεχνολογικά πρωτοπόρες επιχειρήσεις ή ερευνητικά ινστιτούτα, κυρίως του εξωτερικού, σε Ε&Α - συνεργασίες µε εταιρείες συµβούλων παροχής τεχνολογικών ή και διαµεσολαβητικών υπηρεσιών σε τοπικό/εθνικό/κοινοτικό επίπεδο, κατεξοχήν σε βελτίωση και πιστοποίηση της ποιότητας των προϊόντων και των διαδικασιών παραγωγής - νέες θέσεις εργασίας υψηλής ειδίκευσης, για εργαζόµενους υψηλής κατάρτισης και αναβαθισµένων δεξιοτήτων - αξιοποίηση προγραµµάτων κατάρτισης εργατικού δυναµικού - αξιοποίηση χρηµατοδοτικού πλαισίου στήριξης τεχνολογικών επενδύσεων Όλα τα παραπάνω αποτελούν αναγκαίες συνθήκες προκειµένου οι µεταποιητικές επιχειρήσεις της ΠΚΜ να αποκτήσουν τεχνολογική επάρκεια και να αναπτύξουν και εφαρµόσουν την τεχνογνωσία που απαιτείται ώστε: - να καθετοποιήσουν την παραγωγή τους - να διαφοροποιήσουν τα προϊόντα και τις δραστηριότητές τους - διεισδύοντας έτσι σε νέα τµήµατα της εγχώριας και διεθνούς αγοράς - να βελτιώσουν την ποιότητα των προϊόντων τους - αυξάνοντας έτσι την προστιθέµενη αξία της παραγωγής τους - να εξοικονοµήσουν πόρους ενεργειακούς, φυσικούς και ανθρώπινους µε την χρήση νέων τεχνολογιών - µειώνοντας έτσι το κόστος λειτουργίας και παραγωγής τους και αυξάνοντας την παραγωγικότητά τους - και κατ' επέκταση, να είναι βελτιώσουν την ανταγωνιστική τους ικανότητα Επισηµαίνεται όµως, πως ακόµα και οι πιο ανταγωνιστικές από τις καινοτόµες µεταποιητικές επιχειρήσεις της ΠΚΜ που εξετάστηκαν, αντιµετωπίζουν προβλήµατα στην περαιτέρω ανάπτυξη της καινοτοµικότητάς τους που συνίστανται κυρίως: 7
- στην απουσία ενός οργανωµένου τεχνολογικού περιβάλλοντος - στην δυσκολία εξασφάλισης χρηµατοδότησης για τεχνολογική στήριξη - στην έλλειψη κατάλληλα ειδικευµένων στελεχών στην τοπική αγορά εργασίας Οι διαπιστώσεις αυτές διατυπώνονται τόσο από τον επιχειρηµατικό κόσµο, όσο και από τις εταιρείες συµβούλων και τους φορείς παροχής τεχνολογικών υπηρεσιών. Τα προβλήµατα και εµπόδια τεχνολογικής προσαρµογής και επιχειρηµατικής ανάπτυξης σχετίζονται κατ' επέκταση µε την αναδιάρθρωση του θεσµικού πλαισίου τεχνολογικής ανάπτυξης και χρηµατοδότησης για την αποτελεσµατικότερη ενίσχυση της καινοτοµίας και της ανταγωνιστικότητας, µε µέτρα και ενέργειες ενίσχυσης της συνεργασίας µεταξύ επιχειρήσεων και τεχνολογικών φορέων και ανάπτυξης των δεξιοτήτων του τοπικού ανθρώπινου δυναµικού, στην βάση συστηµατικής διερεύνησης της ζήτησης για τεχνολογικές υπηρεσίες και ενίσχυσης των µηχανισµών µεταφοράς τεχνολογίας και πληροφοριών. Η αποτελεσµατικότητα των µέτρων αυτών προϋποθέτει συντονισµένες ενέργειες των φορέων δηµόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα. Βασική Βιβλιογραφία Clark, L.G., Palaskas, Th., Tracey, P. and Tsampra, M. (2003) "Globalization and SME competitive strategies in Europe's vulnerable regions: firm, industry and country effects on employment in four labour-intensive industries over the late 1990s", Conference - Cambridge UK 16-17 June, Regional Studies and Cambridge-MIT Institute; Regional Studies - Special Issue: Rethinking the Regions and Regional Competitiveness (forthcoming) Παλάσκας Θ. και Τσάµπρα Μ. (2002) "Η Επιχειρηµατική Ανταγωνιστικότητα στην Οικονοµία της Γνώσης: η περίπτωση των µικροµεσαίων επιχειρήσεων στην Ευρώπη και την Ασία", Σπουδαί (επίκειται) Παλάσκας Θ., Τσάµπρα Μ. και Στοφόρος Χ. (2003) "Αναπτυξιακός Νόµος - Επιχειρηµατικό Περιβάλλον και Περιφερειακή Ανάπτυξη", κεντρική εισήγηση στην ηµερίδα Η Αποτελεσµατικότητα των Αναπτυξιακών Νόµων ως εργαλείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, ΙΠΑ - ΙΟΒΕ - ΣΒΒΕ, Αθήνα 25.09 Tsampra, M. and Palaskas, Th. (2002) "Technological Adjustment Strategies of Labour Intensive Industries in Vulnerable Regions - Greek Report", RASTEI Workshop (HPSE-1999-00035, FP5 - EU, DG Research), Barcelona, May 24-25 8