Βιβλιοκρισία Φιλοσοφική Παρέμβαση «Μοντεσκιέ: Ένας νεωτεριστής των νεώτερων χρόνων» Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η φιλοσοφική και πολιτική βιβλιοθήκη των εκδόσεων Γνώση παρουσίασε στην ελληνική γλώσσα «Το πνεύμα των νόμων» του Μοντεσκιέ, σε μετάφραση των Κ. Παπαγιώργη και Π. Κονδύλη. Η δίτομη έκδοση του έργου (σελ.1020) περιλαμβάνει εμπεριστατωμένη εισαγωγή του Π. Κονδύλη, βιβλιογραφικό οδηγό και πίνακα των αναφερομένων από το συγγραφέα έργων. Ο πίνακας χρειάσθηκε να καταρτισθεί εξ αρχής για την ελληνική έκδοση και ξεπερνά σε πληρότητα τους αντίστοιχους πίνακες των μέχρι τώρα ξένων εκδόσεων του έργου. Το έργο, που πρωτοεκδόθηκε στα 1748 για να κάνει έως το 1750 22 εκδόσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη, συγκροτούν τριάντα ένα βιβλία, το καθένα από τα οποία αποτελείται από σύντομα ή εκτενέστερα κεφάλαια, γραμμένα σε ύφος φυσικό και απλό που ξαφνιάζει ευχάριστα τον αναγνώστη. Οι κρίσεις που θα διατυπώσει αργότερα ο Μοντεσκιέ στο Δοκίμιο του με θέμα το γούστο (Αθήνα 1994) σχετικά με την αξία της έκπληξης στην τέχνη εφαρμόζονται ήδη στη συγγραφή του Πνεύματος των νόμων. Έκπληκτος ο αναγνώστης διαβάζει την επίκληση του φιλοσόφου στις Μούσες, που διατυπώνεται στη μέση του έργου, όταν ο Μοντεσκιέ τις ζητά την έμπνευση για να συνεχίσει. "Κάντε να σκέπτομαι και να φαίνομαι ότι αισθάνομαι", τις ικετεύει. Ό, τι δεν προορίζεται για τέρψη - η διερεύνηση του ανθρώπινου Λόγου - ο Μοντεσκιέ φιλοδοξεί να γίνει μέσα στο κείμενό του απόλαυση. Και το κατορθώνει. Οι πνευματώδεις παρατηρήσεις που παρεμβάλλονται και διακόπτουν τον ειρμό της έκθεσης των ερευνών του, εντείνουν την προσοχή μας ώστε να αντιληφθούμε την εκπληκτική σε βάθος σύλληψη του θέματος και την ακόμα και σήμερα εντυπωσιακή σε ευρύτητα προσέγγισή του. Πρόκειται για την ιστορία της θέσμισης του δικαίου από την ελληνική αρχαιότητα έως το Φραγκικό φεουδαλικό Μεσαίωνα και έως τη συγκρότηση του Copyright Φιλοσοφεῖν 2010 127 Ιανουάριος 2010
σύγχρονου κράτους τον 16ο και τον 17ο αιώνα Μια ιστορία, όμως, που γράφεται με τρόπο ασυνεχή, μη γραμμικό, με άξονα όχι μόνο το χρόνο αλλά και το χώρο, αναζητώντας τις ομοιότητες και κυρίως τις διαφορές που χωρίζουν αλλά και ενώνουν τη Δύση με την Ανατολή, την Αρχαιότητα με τους Νεότερους χρόνους. Οι αναφορές στα αρχαία ελληνικά πολιτεύματα και στο ρωμαϊκό δίκαιο διακόπτονται από αναφορές στους νόμους και τα ήθη διαφόρων λαών. Ο αναγνώστης αποκτά, έτσι, μια πανοραμική θέα των νόμων που θεσπίσθηκαν στις τέσσερις άκρες του πλανήτη έως και μετά το τέλος των Μεσαιωνικών χρόνων αφήνεται όμως ανενόχλητος να σκεφτεί τις μορφές δικαίου που του εκθέτει το κείμενο. Αν ο αναγνώστης αναρωτηθεί παραπέρα και για το πνεύμα των νόμων της δικής μας εποχής, τότε το κλασικό αυτό έργο έχει πετύχει πλήρως το στόχο του. Ο συγγραφεύς, όταν διατυπώνει τη δική του άποψη -όταν λόγου χάρη καταδικάζει τη γενοκτονία των Ινδιάνων ή τις διώξεις των Εβραίων ή τα βασανιστήρια- το κάνει, όπως λέει "από μια διάθεση ειλικρίνειας", αλλά δεν προκαταλαμβάνει τον αναγνώστη. Γιατί στόχος του, όπως δηλώνει ο ίδιος, δεν είναι να μας κάνει απλώς να διαβάσουμε το βιβλίο, όσο κυρίως διαβάζοντάς το να σκεφτούμε. Το έργο μάς παρέχει ως στήριγμα το εμπειρικό και αποδεικτικό υλικό που εκθέτει, συσχετίζοντας τις πληροφορίες που αντλεί από τις αρχαίες πηγές και την σύγχρονη στην εποχή του βιβλιογραφία, αποκαθιστώντας τις υπερβολές τους ή τις ιδεολογικές προβολές τους, όπου εμφανίζουν τέτοιες. Για τη θεωρητική στήριξη αυτού του υλικού, ο Μοντεσκιέ ξεκινά τη συγγραφή του ως πολιτικός φιλόσοφος. Έχοντας στο θεωρητικό του υπόβαθρο τους Νόμους και τον Πολιτικό του Πλάτωνα, επιχειρεί από το πρώτο ακόμη βιβλίο μια τομή στην πολιτική σκέψη της εποχής του, αντιστρατευόμενος το πνεύμα του Μακιαβέλι και του Χομπς. Ανατρέχοντας στον προ-κοινωνικό άνθρωπο, διακρίνει νόμους που διέπουν τη συγκρότηση του ανθρώπινου είναι (την ικανότητα για γνώση, το αίσθημα της ισότητας που γεννά ο φόβος και η ανασφάλεια της ζωής εκτός του οργανωμένου πλαισίου της κοινωνίας, την συναίσθηση των αναγκών, τη γοητεία που ασκούν τα δυο φύλα μεταξύ τους, την φυσική ικεσία που απευθύνουν το ένα στο άλλο, όλα όσα πηγάζουν από το συναίσθημα). Για τον Μοντεσκιέ, αντίθετα με ό, τι υποστήριξε ο Χομπς, ο προ-κοινωνικός άνθρωπος (αυτός που θα εμπνεύσει τις ρουσσωϊικές αναζητήσεις) είναι ειρηνικός και Copyright Φιλοσοφεῖν 2010 128 Ιανουάριος 2010
αντι-εξουσιαστικός. Το πρόταγμα της ισότητας, το πνεύμα της μετριοπάθειας και ο τόνος της γλυκύτητας που διαπνέει ολόκληρο το έργο, εδώ βρίσκουν το έδαφος να ριζώσουν. Από την πολιτική φιλοσοφία (τομ. Α. σσ.7-14) ο Μοντεσκιέ προχωρεί στην πολιτειολογία. Εξετάζει τη φύση και τις αρχές των πολιτευμάτων, μεταφέροντας τη διερεύνησή τους στο ιστορικό και κοινωνικό πεδίο. Το κέντρο βάρους της προσέγγισης του Μοντεσκιέ δεν ρίχνεται σ ένα συγκεκριμένο πολιτικό και δικαιϊκό σύστημα. Τον ενδιαφέρουν όλα, προκειμένου να συλλάβει το πνεύμα από το οποίο εμφορείται ο έλεγχος της πολιτικής πρακτικής και της συμπεριφοράς των μελών των κοινωνιών που ζουν υπό το καθεστώς αυτών των συστημάτων. Κατανοώντας το στην ουσία κατανοεί την ιστορία του. Μια τέτοια διερεύνηση, προαναγγέλλει τις εργασίες της Ιστορικής Σχολής του Δικαίου και των εννοιών που εισηγήθηκαν οι ιδρυτές της μέσα στον 19ο αιώνα. Αλλά η τομή που πραγματοποιεί ο Μοντεσκιέ δεν ερείδεται στην πολιτική φιλοσοφία όσο κυρίως στη λογική και στη μέθοδο που εφαρμόζει για να εξετάσει το θέμα του. Αντίθετος με το πνεύμα της μηχανιστικής επιστήμης της εποχής του, η οποία γενικεύοντας τη μαθηματική προσέγγιση επέβαλε στο πλαίσιο "μιας κοινωνικής φυσικής" την αναγωγή των κοινωνικών φαινομένων στα φυσικά φαινόμενα, ο Μοντεσκιέ εγκαινιάζει μιαν εντελώς νέα αντίληψη των ιστορικοκοινωνικών φαινομένων, που είναι προάγγελος των ολιστικών θεωρήσεων που θα επεξεργασθεί η ιστορικο-κοινωνική επιστήμη διαλεκτικού τύπου από τα μέσα του 19 ου αιώνα. Δεσμευόμενος από τις αρχές της εξειδίκευσης και της διαφοροποίησης που θα υποστούν συστηματική επεξεργασία και εφαρμογή από το τέλος τού Διαφωτισμού, ο Μοντεσκιέ είναι ο πρώτος μαζί με τον ιταλό φιλόσοφο Vico που θα λάβει υπόψη του τη διαφορά των φυσικών νόμων από τους νόμους της κοινωνίας ως προς τη φύση και τις αρχές τους. Αν οι νόμοι της φυσικής επιστήμης υποδηλώνουν τις σταθερές αιτιώδεις σχέσεις που διέπουν τη λειτουργία των φυσικών φαινομένων, οι νόμοι που μελετούν οι κοινωνικές επιστήμες υποδηλώνουν σχέσεις όχι σταθερές και αμετάβλητες όσο αναγκαίες, όχι διαδοχής όσο αλληλεξάρτησης. Προετοιμάζεται, έτσι, ο δρόμος για τη χεγκελιανή επεξεργασία της έννοιας της Ιστορίας ως πεδίου αλληλοσυσχετίσεων και της έννοιας του δικαίου ως πεδίου μορφοποίησης της ελευθερίας. Copyright Φιλοσοφεῖν 2010 129 Ιανουάριος 2010
Απ αυτήν την άποψη η συμβολή του Μοντεσκιέ στις κοινωνικές επιστήμες, όπως και αυτή του συγχρόνού του Βίκο, υπήρξε ανάλογη με τη συμβολή του Μπέικον και του Ντεκάρτ για τις φυσικές επιστήμες. Αν οι τελευταίοι προλειαίνουν το έδαφος για τη δημιουργία μιας επιστήμης που διευκόλυνε την κυριάρχηση του σύγχρονου ανθρώπου πάνω στην φύση, ο Μοντεσκιέ προλειαίνει το έδαφος για τη μεταλλαγή του εξουσιαστικού πνεύματός της. Πράγματι, αρκεί να διαβάσουμε τον τίτλο του έργου σε συνδυασμό με τον υπότιτλο (ο οποίος αδικαιολόγητα απουσιάζει από την ελληνική έκδοση) πού τον συνοδεύει: "Η σχέση που οι νόμοι οφείλουν να έχουν με το σύνταγμα της κάθε κυβέρνησης, τα ήθη, το κλίμα, τη θρησκεία, το εμπόριο κλπ." για να καταλάβουμε ότι ο Γάλλος συγγραφέας είναι ένας πρώιμος διαλεκτικός αναλυτής που βλέπει στους νόμους αυτό που κρύβεται μέσα τους: τις αναγκαίες σχέσεις που πηγάζουν από τη φύση των ηθών, των συμπεριφορών ή των θεσμών που δημιουργεί μια κοινωνία. Απ αυτή την άποψη ο επιτακτικός χαρακτήρας των νόμων εκφράζει αυτό που είναι αναγκαίο ή δυνατό να κάνουν τα μέλη μιας κοινωνίας ως πολίτες και ως ιδιώτες. Εδώ, το δέον γενέσθαι είναι συνάρτηση του αναγκαίου και δυνατού. Οι αναγκαίες αυτές σχέσεις εξηγούν τη γένεση όχι μόνο των πολιτευμάτων και των νομοθετικών ρυθμίσεων, αλλά και αυτών των ίδιων των τύπων κοινωνίας που κάνουν την εμφάνισή τους στο ιστορικό προσκήνιο, καθώς και των σημασιών (ως αρχών) που τις εμπνέουν και του πνεύματος που τις διέπει. Έτσι, η νομοθετική πράξη που γεννά τους νόμους είναι η ίδια καθορισμένη από πολλαπλούς κι όχι από έναν μεμονωμένο παράγοντα. Ο ανθρώπινος λόγος που την εξυφαίνει για να ρυθμίσει τα ανθρώπινα πράγματα δεν είναι μόνο πάτρωνας της ηθικής, αλλά και παιδί της ανάγκης. Υπό την πίεση αυτής της διπλής ταυτότητάς του ο πολίτης του σύγχρονου κράτους παραδίδει τη σκυτάλη της ηθικής και της θρησκείας στην πολιτική. Η θεία ή η ανθρώπινη βούληση συγκεκριμενοποιείται με τη μορφή της πολιτικής βούλησης. Με τον τρόπο αυτό ο Μοντεσκιέ δεν γενικεύει το αντικείμενο της ανάλυσης, το εξειδικεύει. Δεν το δικαιολογεί, το εξηγεί. Δεν υπάγει τη νομοτελειακή στην κανονιστική θεώρηση, παρακολουθεί τη μοιραία διαπλοκή τους. Πρέπει να επισημανθεί ότι οι πρωτοποριακές για την εποχή του ιδέες και αποτιμήσεις του Μοντεσκιέ για τη θρησκεία, το εμπόριο και την ελευθερία είναι καρπός των μεθοδολογικών νεωτερισμών του κατά την ανάλυση του πολιτειακού Copyright Φιλοσοφεῖν 2010 130 Ιανουάριος 2010
ζητήματος, νεωτερισμών που θα προκαλέσουν την «μήνιν» των θεολόγων της εποχής του (βλ. την εισαγωγή τού Π. Μουλλά στο Δοκίμιο με θέμα το γούστο). Είναι καλό επομένως να τελειώσουμε αυτή την σύντομη κριτική βιβλιοπαρουσίαση, με μιαν αναφορά στις πολιτειακές θεωρήσεις και αποτιμήσεις του Μοντεσκιέ. Είναι πράγματι θιασώτης μιας μετριοπαθούς και φιλελεύθερης μοναρχίας, όπως υποστηρίζει ο Παναγιώτης Κονδύλης στην εισαγωγή του (βλ. σ.33); Αν εξαιρέσουμε την καταδικαστική στάση που του επιβάλλουν οι αλλεπάλληλες προσεγγίσεις του των δεσποτικών καθεστώτων, ο Μοντεσκιέ δεν φαίνεται να προκρίνει πολιτεύματα, αλλά πολιτικές αξίες και διερευνά τους ποικίλους παράγοντες και συνθήκες που ευνοούν την εμφάνιση, τη διατήρηση ή την ενίσχυσή τους. Έτσι η ειρήνη, η μετριοπάθεια, η πολιτική αρετή, ο αγώνας εναντίον των προκαταλήψεων συναρτώνται, μεταξύ άλλων, και με την ανάπτυξη του εμπορίου. Εξετάζοντας το εμπόριο στα διάφορα πολιτεύματα, ο Μοντεσκιέ διαπιστώνει τη σχέση του με την πολιτειακή τάξη: όπου κυβερνά ένα και μόνο πρόσωπο, το καθεστώς βασίζεται στην πολυτέλεια, όπου κυβερνούν πολλοί, το καθεστώς βασίζεται στην οικονομία και ειδικότερα στο εμπόριο. Η ανάγνωση του έργου καθιστά βάσιμη, πιστεύω, την άποψη ότι οι έρευνες που εκθέτει και οι αποτιμήσεις στις οποίες αυτές οδηγούν, προετοιμάζουν το έδαφος για την αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος ως θεμέλιου της πολιτικής ελευθερίας. Ακόμη και ο όρος που θέτει ο Μοντεσκιέ για την εδραίωση της δημοκρατίας - η καλλιέργεια της πολιτικής αρετής - όπως διαπιστώνουμε από τις παρατηρήσεις του, προσιδιάζει στην αριστοκρατία παρά στην μοναρχία. Επιμένω σ αυτό το σημείο γιατί τέτοιες παρεξηγήσεις δυσχεραίνουν την κατανόηση της πορείας της ελληνοδυτικής σκέψης και θα εξηγήσω γιατί μ ένα άσχετο εν πρώτοις παράδειγμα. Ο Χέγκελ που γνώριζε το έργο του Μοντεσκιέ, πριν γράψει τη δική του φιλοσοφία του δικαίου, θεωρήθηκε θεμελιωτής του σύγχρονου ολοκληρωτισμού. Η ενσάρκωση του πνεύματος του λαού που ανέθετε στον απόλυτο μονάρχη δικαιολογούσε μια τέτοια παρεξήγηση. Αλλά καθώς η μια παρεξήγηση φέρνει την άλλη, όταν ο "νεαρός" Μαρξ θα επιχειρήσει στη συνέχεια την κριτική ανάλυση της χεγκελιανής φιλοσοφίας του δικαίου, θα θεωρηθεί με τη σειρά του υπέρμαχος της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Copyright Φιλοσοφεῖν 2010 131 Ιανουάριος 2010
Οι μελετητές που υποστήριξαν μια τέτοια άποψη, παρέβλεψαν ότι το μοντέλο της ριζικής δημοκρατίας που αντιπροτάσσει ο νεαρός Μαρξ στην χεγκελιανή κληρονομική μοναρχία, συνάγεται από τον τρόπο με τον οποίο ο Μαρξ αποκαθιστά με την κριτική του τη χεγκελιανή αντίληψη για το κράτος, εξισορροπώντας τον ιστορικισμό που καλλιέργησε ο Χέγκελ με την ιδεαλιστική παράδοση μέσα στην οποία κινήθηκε. Αν ο ίδιος ο Χέγκελ διατηρούσε τέτοιες ισορροπίες στις προσεγγίσεις του, θα οδηγούνταν ο ίδιος σε αυτές τις αναγνωρίσεις. Σημασία έχει, ωστόσο, ότι τις κατέστησε δυνατές. Ανέτρεξα στο παράδειγμα των χεγκελιανών πολιτικών ιδεών και της μαρξικής αποτίμησής τους πρώτον για να ανακόψω τη φόρα για ανάλογες παρεξηγήσεις και στην περίπτωση του Μοντεσκιέ που θα υποβίβαζαν τη συμβολή του στην ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών και δεύτερον για να επισημάνω μιαν αλήθεια γνωστή στους φιλοσόφους, αλλά άγνωστη στον μη ειδικό αναγνώστη: ότι η αξιολόγηση ενός φιλοσοφικού έργου δεν γίνεται στο επίπεδο της ιδεολογίας, αλλά στο επίπεδο της λογικής θεμελίωσης των ιδεών του. Το γεγονός ότι η θεμελίωση των ιδεών συναρτάται από τον τρόπο παραγωγής τους, από την διαδικασία δηλαδή που ακολουθεί ο φιλόσοφος για να τις πλάσει, αυτό είναι κάτι που ούτε το παρέβλεψε ο Μοντεσκιέ ούτε το αγνοεί ο Κονδύλης, συγγραφέας άλλωστε με σημαντικότατη συμβολή όχι μόνο στη σύγχρονη σκέψη αλλά και στην Ιστορία της νεώτερης φιλοσοφίας. Προέχει όμως να καταλάβει ο αναγνώστης ότι αν πίσω από τις ιδέες δεν κρυβόταν ο τρόπος συγκρότησής τους, τότε θα ήταν περιττή η ανάγνωση των φιλοσοφικών έργων. Μια εγκυκλοπαίδεια των ιδεών θα αρκούσε για τις σχετικές ιδεολογικές καταχωρήσεις με βάση την πληροφόρηση. Αλλά η πληροφόρηση δεν είναι παιδεμός, δηλαδή παιδεία. Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Copyright Φιλοσοφεῖν 2010 132 Ιανουάριος 2010