1. ΘΕΜΑ των ποιημάτων Νεοελληνική Λογοτεχνία Τα δύο(2) ποιήματα «Ποίηση 1948», «στον Νίκο Ε... 1949», έχουν ως κοινό θέμα καττεύθυνσης τη σχέση της Ποίησης και της Εποχής, και πιο συγκεκριμένα τη θέση της Ποίησης σε μια τραγική ιστορική συγκυρία. Η θέση των δύο(2) ποιητών, ωστόσο, διαφέρει, αντανακλώντας τη διαφορετική προσωπικότητα, ιδιοσυγκρασία και στάση ζωής του καθένα. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ποίηση 1948 Στον Νίκο Ε 1949 τούτη η εποχή/ του εμφυλίου σπαραγμού ΘΕΣΗ των ποιητών Φίλοι/ που φεύγουν/ Φωνές/ Ερείπια/ Εφιάλτες Ο Νίκος Εγγονόπουλος παραδέχεται την αδυναμία της ποίησης να αρθρώσει το λόγο της στις αιματηρές συνθήκες του διχασμένου από τον Εμφύλιο σπαραγμό έθνους, πολύ περισσότερο, θεωρεί ότι μια τέτοια απόπειρα από τον ποιητή είναι πράξη υπερβολής, αλαζονείας, αποκοτιάς και υποκρισίας. Σχολικό Βιβλίο, σελ. 86 Από την άλλη, ο Μανώλης Αναγνωστάκης πιστεύει ότι η πικρή εποχή του Εμφυλίου θέτει σε δοκιμασία την ευαισθησία του ποιητή, ο οποίος ως «σεισμογράφος» του καιρού του συλλαμβάνει με τις ευαίσθητες κεραίες του και οφείλει να καταγράφει τις δονήσεις του αφυπνίζοντας τις μάζες και προσανατολίζοντάς τες προς την κατάκτηση μιας ανώτερης κοινωνικής συμβίωσης. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ποίηση 1948 Στον Νίκο Ε 1949 δεν είναι εποχή/ για ποίηση α) ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ των ποιημάτων (Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλα αυτά;). Η αιματηρή περίοδος του Εμφυλίου Σπαραγμού: 1946 1949 με τραγικές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές. Στον αδελφοκτόνο πόλεμο χάθηκαν περισσότεροι Έλληνες από ό,τι στους παγκόσμιους πολέμους. 1
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ποίηση 1948 Στον Νίκο Ε 1949 Ποίηση 1948 Στον Νίκο Ε... 1949 β) ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΙΔΙΟΣΥΓΚΡΑΣΙΑ του Ν. Εγγονόπουλου Ο Νίκος Εγγονόπουλος θεωρείται ένας από τους γνησιότερους υπερρεαλιστές τόσο στο χώρο της ζωγραφικής όσο και στο χώρο της ποίησης. Η ποιητική του προσανατολίζεται σε μια επαναστατική θεώρηση της πραγματικότητας. Στην ποίησή του υπάρχει έντονο το στοιχείο της έκπληξης και της ανατροπής. Επιζητούνται οι ακραίες λεκτικές ακροβασίες. Αποκαλύπτεται η ανεξάντλητη πολυσημία των λέξεων μέσω τολμηρών συνδυασμών που καταργούν την κοινή λογική: η ποίησή του οικοδομείται στη βάση ενός λογικά δομημένου παραλογισμού. Οι στίχοι είναι άνισοι, συχνά μονολεκτικοί. Οι λέξεις αυτονομούνται. Απουσιάζει η στίξη. Η λειτουργία της μεταφοράς εξωθείται στα έσχατα όριά της. Η ένωση αντιθέτων καλύπτει όλα τα επίπεδα της ποιητικής διεργασίας. Αντιπαρατίθενται τα πιο ετερόκλητα πράγματα μέσα σε ένα δυναμικό σύνολο. Η θέση της εικόνας είναι κυρίαρχη, αποκαλύπτοντας τον εικαστικό χαρακτήρα της φαντασίας του. Στο γλωσσικό επίπεδο δημιουργείται ένα γλωσσικό αμάλγαμα δημώδους και καθαρεύουσας/ λόγιας γλώσσας. Ο Εγγονόπουλος παραμένει πολιτικά ουδέτερος, δεν παίρνει θέση με τη μια ή την άλλη παράταξη στο θέμα του Εμφύλιου σπαραγμού. ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ Ποίηση 1948 ΔΕΝ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Ο Εγγονόπουλος στο Ποίηση 1948 διατηρεί την ίδια ουδετερότητα και σε επίπεδο τοποθέτησης και σε επίπεδο ύφους/ γλώσσας. δεν είναι εποχή/ για ποίηση τα ποιήματά μου/ τόσο λίγα ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΙΔΙΟΣΥΓΚΡΑΣΙΑ του Μ. Αναγνωστάκη Η ποίηση του Αναγνωστάκη είναι ένα χρονικό δύο(2) παράλληλων περιπετειών: - μιας ατομικής/ προσωπικής/ υποκειμενικής. - μιας συλλογικής/ ιστορικής/ αντικειμενικής περιπέτειας και 2
Ο χαρακτήρας της είναι εξομολογητικός, επεξεργάζεται ποιητικά μνήμες και βιώματα. Η ποίηση του είναι διαλογική αλλά και μονολογική: παρά τις παύσεις της, τις διαλείψεις της, τις ρωγμές της, χαρακτηρίζεται από μια βαθύτερη ενότητα. Ο χρόνος κυριαρχεί σε ολόκληρο το έργο του, στους τίτλους των ποιημάτων, στο λεξιλόγιο. Οι δυναμικές μορφές του χρόνου που καθορίζουν την ποιητική πορεία του είναι: ι) ο ιστορικός χρόνος, ιι) ο χρόνος της μνήμης/ αναπόλησης. Η αστική τοπιογραφία είναι παρούσα στα ποιήματά του, υποστηριζόμενη από το ρεαλισμό του περιεχομένου και τη λιτότητα των εκφραστικών μέσων Η κυριολεξία η επιγραμματικότητα και η ακριβολογία με τη χρήση του καθημερινού λεξιλογίου είναι βασική επιλογή του. Η ειρωνεία, σύμφωνα με τη μέθοδο του Καβάφη, όπου υπάρχει, λειτουργεί ως στοιχείο υφολογικό. Στο ποίημα Στον Νίκο Ε..., 1949, ο ιστορικός χρόνος συμπλέκεται με το χρόνο της μνήμης. Το χρονικό στίγμα του τίτλου σηματοδοτεί την εποχή, αλλά δε διακρίνεται αν ο αφηγητής αναφέρεται στο παρόν της αφήγησης ή αν λειτουργεί ο χρόνος της μνήμης που έχει αποτυπώσει εικόνες, ήχους, συναισθήματα. Στρατευμένος ο ίδιος στο χώρο της αριστεράς, λαμβάνει ενεργό ρόλο στα δρώμενα της Εποχής, φυλακίζεται και καταδικάζεται σε θάνατο σε ηλικία 24 ετών. «Το ποίημα γράφεται στη φυλακή του Γεντί Κουλέ, όπου ο Αναγνωστάκης είχε οδηγηθεί, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, για τις αριστερές πεποιθήσεις του και όπου έζησε την εφιαλτική εμπειρία του μελλοθανάτου». Σχολικό Βιβλίο, σελ. 85 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Το ποίημα Στον Νίκο Ε... 1949 θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πορεία από τη βιωματική αφετηρία του ποιητή στη γενίκευση. Είναι επόμενο ο Αναγνωστάκης να απορρίπτει την πολιτική ουδετερότητα του Εγγονόπουλου, καθώς εμφορείται από προσωπικά πάθη και αγωνίες, έντονα βιώματα και μνήμες έχουν χαραχτεί βαθιά μέσα του. Πιστεύει, λοιπόν, στον κοινωνικό ρόλο της Τέχνης και στην ενεργό παρουσία του καλλιτέχνη σε δύσκολους καιρούς, ώστε να αφυπνιστούν οι μάζες. Ο σκοπός της Τέχνης, γι αυτόν, δεν εξαντλείται στο να βοηθά τον άνθρωπο να υπομένει την πραγματικότητα, αλλά, αυξάνοντας τη βούλησή του, να τη διαμορφώνει πιο αντάξιά του. (Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλα αυτά;). 3
2. Η αναίρεση των ποιητικών στοιχείων του ποιήματος επιτυγχάνει την ανατροπή της αντίφασης: αν η ποίηση είναι περιττή σε τραγικούς καιρούς, ο Εγγονόπουλος γιατί γράφει ποίημα; Το συγκεκριμένο ποίημα μπορεί να χαρακτηριστεί ΜΗ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΙΚΟ, καθώς έχει πολύ μικρή σχέση με το υπόλοιπο υπερρεαλιστικό έργο του: σε ΕΠΙΠΕΔΟ ΝΟΗΜΑΤΟΣ, χαρακτηρίζεται από: - θεματική ευκρίνεια - νοηματική καθαρότητα - Το νόημα διέπεται από συνέχεια και ειρμό, όλα δίνουν την εντύπωση πως ο ποιητής με αυτό το ποίημα επιδιώκει να υπονομεύσει/ αμφισβητήσει/ ακυρώσει όλο το υπόλοιπο έργο του. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ δεν είναι εποχή/ για ποίηση γι' αυτό και/ τα ποιήματά μου/ είν' τόσο πικραμένα/ και/ τόσο/ λίγα σε ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΟΡΦΗΣ, χαρακτηρίζεται από: - μορφική λιτότητα - ελλειπτική διατύπωση που εκφράζει την πικρία του ποιητή - τεμαχισμένο λόγο («λέξεις- θραύσματα») που αποτυπώνουν τον κατακερματισμό της εποχής. Ο λόγος παίρνει μοιάζει σα να σπαράχτηκε και αυτός από το μακελειό του πολέμου, και εκφυλίστηκε σε ένα μοναχικό ψέλλισμα. - απουσία σημείων στίξης - ύφος απλό, απέριττο, πεζολογικό - τόνο χαμηλόφωνο/ εξομολογητικό - ελεύθερο ανισοσύλλαβο στίχο που αισθητοποιεί τη διάλυση και αναδεικνύει τη λέξη σε κύρια λειτουργική μονάδα - μονολεκτικούς στίχους - διαφοροποίηση στη λειτουργία της εικονοποιΐας - η επιλογή των λόγιων τύπων εμφυλίου, ως αν έχει ειρωνικό χαρακτήρα. Η γλώσσα του ποιήματος είναι ομοιογενής. Η γλωσσική ουδετερότητα ανάγεται σε μια γενικότερη υφολογική ουδετερότητα μέσα από την απουσία μεταφορών ή και άλλων σχημάτων λόγου και προκύπτει/ αποκαλύπτει/ καταλήγει σε μια κοινωνικά αποστασιοποιημένη και πολιτικά ουδέτερη στάση ζωής. Ο υπερρεαλιστικός τρόπος γραφής του Εγγονόπουλου με το γλωσσικό αμάλγαμα δημώδους και λόγιας και τη συνύπαρξη ετερόκλητων γλωσσικών τύπων ΑΠΟΥΣΙΑΖΕΙ 4
από το συγκεκριμένο ποίημα. Λείπουν οι τολμηρές υφολογικές επιλογές που, σε άλλες περιπτώσεις, αποσκοπούν στην αφύπνιση ή την έκπληξη του αναγνώστη. Τελικά, ο Εγγονόπουλος τολμά να πάρει θέση για τη σχέση Ποίησης και Ζωής: εάν σε μια ισοπεδωτική εποχή είναι άσκοπο και περιττό ο ποιητής να γράφει ποιήματα, το «ποίημα» οφείλει και μορφολογικά να ανταποκριθεί στην παραπάνω θέση με το να απογυμνωθεί από τα «ποιητικά του στοιχεία» και έτσι να καταργήσει το δημιουργό του. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ να/ γραφεί/ είναι (μονολεκτικοί στίχοι, απουσία σημείων στίξης) κι είναι/ και/ τόσο/ λίγα (γλωσσική ουδετερότητα, λέξεις-θραύσματα) 3. Ποίηση 1948/ Στον Νίκο Ε, 1949 Το ποίημα του Αναγνωστάκη θεωρήθηκε ότι αποτελεί «απάντηση» στο ποίημα του Εγγονόπουλου. Ο Εγγονόπουλος με τη γραφή του εξέφρασε μια συγκεκριμένη ποιητική αντίληψη που οριστικοποιήθηκε ως ποιητικό κειμενικό γεγονός. Με το περιεχόμενο αυτού του κειμένου συνομιλεί και διαλέγεται συνειδητά και ανοιχτά ο Αναγνωστάκης. Το έναυσμα δίνεται από το συγκεκριμένο ποίημα του Εγγονόπουλου, η υποκίνηση, όμως, της συνομιλίας ανήκει στον Αναγνωστάκη. Τα πράγματα σ αυτή τη συνομιλία δεν είναι ισοβαρή. Ο ποιητικός διάλογος είναι ετεροβαρής. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ που μαρτυρούν τη σχέση των δύο(2) ποιημάτων: - το κοινό θέμα των δύο ποιημάτων: το χρέος της Ποίησης απέναντι στις επιταγές της ιστορικής πραγματικότητας. - το κοινό ιστορικό πλαίσιο. Ακουμπούν στα τραγικά δρώμενα της ίδιας εποχής, έχουν το ίδιο ιστορικό υπόβαθρο: Εμφύλιος πόλεμος - ο τίτλος Στον Νίκο Ε - η χρονολογία 1949, δηλαδή το έτος που κυκλοφόρησε η συλλογή του Εγγονόπουλου - Μα: δηλώνει ότι η ερώτηση έχει απαντητικό χαρακτήρα στο ποίημα του Εγγονόπουλου και συνδέεται με τον τίτλο. Εκτός, όμως, από τις προφανείς ομοιότητες που μπορούν να εντοπιστούν στα ποιητικά κείμενα, η σχέση τους επιβεβαιώνεται και από τη σύγκριση/ αναλογία των βασανιστικών ιστορικών εμπειριών τους, από τις οποίες διαποτίστηκαν και οι δύο τους (Μικρασιατική Καταστροφή, Εμφύλιος πόλεμος). Τα δυο(2) ποιήματα στοιχειοθετούν ένα είδος άμεσης, ανοιχτής «συνομιλίας» μεταξύ των δυο ποιητών, η οποία δε συνιστά μια λανθάνουσα ή έντεχνα καλυμμένη επικοινωνία 5
του ενός ποιητή με τον άλλο. Ο Αναγνωστάκης απορροφά από τον Εγγονόπουλο στοιχεία και «φωνές» που τα συσσωματώνει στο έργο του, στη ροή και στον πυρετό της ποιητικής δημιουργίας. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΜΟΡΦΗΣ που μαρτυρούν τη σχέση των δύο(2) ποιημάτων: - η σκόπιμη μίμηση της ποιητικής γραφής του Εγγονόπουλου από τον Αναγνωστάκη - και τα δυο ποιήματα είναι ολιγόστιχα - και τα δυο ποιήματα έχουν μονόλεξους στίχους - και από τα δύο ποιήματα σχεδόν απουσιάζει η στίξη - και τα δύο έχουν έναν παρενθετικό στίχο - εξομολόγηση - ως κειμενικά και ποιητικά μορφώματα είναι απογυμνωμένα από τη γλωσσική και ποιητική εκζήτηση - ο Αναγνωστάκης υιοθετεί στο δικό του ποίημα τον ακρωτηριασμένο λόγο που προτείνει ο Εγγονόπουλος στην εποχή του Εμφύλιου σπαραγμού, γιατί αναγνωρίζει την αναγκαιότητά του στην καλλιτεχνική απόδοση της ατμόσφαιρας της τραγικής εποχής. ΔΙΑΦΟΡΕΣ στα δύο(2) ποιήματα Η «συνομιλία» των δύο(2) ποιημάτων υποστηρίζεται, όμως, και από τις διαφορές τους. Η εποχή που στον Εγγονόπουλο απλώς ονομάζεται «του εμφυλίου σπαραγμού» και μόνο υπαινικτικά καθορίζεται «αγγελτήρια θανάτου», στον Αναγνωστάκη προσδιορίζεται με συγκεκριμένο περιεχόμενο: φίλοι που χάνονται, φωνές, ερημιά, ερείπια, εφιάλτες. Στον Αναγνωστάκη, η Ποίηση προσεγγίζεται ως ο καθρέφτης της ζωής και της πραγματικότητας, ως η αυθεντική καταγγελία της απανθρωποποίησης της ζωής και τονίζεται ο κοινωνικός ρόλος του ποιητή. Ο Αναγνωστάκης δε συμφωνεί με την άποψη της ποιητικής παραίτησης που προτείνει ο Εγγονόπουλος. Η πολιτική συνείδηση του Αναγνωστάκη, διαμορφωμένη στο χώρο της Αριστεράς, δεν του υπαγορεύει μόνο την Ποίηση αλλά και την Ποιητική. Περισσότερο αγωνιστικός και περισσότερο κοντά στην ιδέα της πολιτικά και κοινωνικά στρατευμένης ποίησης, ο Αναγνωστάκης πιστεύει στην τέχνη καθρέφτη της ζωής και της πραγματικότητας. Πιστεύει στον κοινωνικό ρόλο του καλλιτέχνη που συνίσταται στη συμμετοχή και σε μια καταγραφή του καιρού του, θεωρώντας «λιποταξία» την ποιητική παραίτηση. Η ευαισθησία του ποιητή είναι, για τον Αναγνωστάκη, η μόνη εγγύηση/ διέξοδος γαι τον εξανθρωπισμό της ζωής. Σε επίπεδο θέσεων, τα δυο ποιήματα μοιάζουν αντίθετα. Τελικά, όμως, και τα δύο εκφράζουν τον αποτροπιασμό τους και τη διαμαρτυρία τους για τον εξευτελισμό του ανθρώπου. Συνοψίζοντας, 6
Ποίηση 1948 Στον Νίκο Ε 1949 Το ποίημα του Εγγονόπουλου καταργεί τη λειτουργία της ποίησης μέσα στη δίνη, την παραζάλη και το σπαραγμό του Εμφυλίου. Η ποίηση βουβαίνεται μπροστά σε τέτοιο πόνο και σε τέτοια συμφορά. Ο Εγγονόπουλος «μιλά» για τη σιωπή της ποίησης. Ο Εγγονόπουλος, παρόλο που δείχνει να έχει υψηλή τη συνείδηση του χρέους του απέναντι στην εποχή και στην τέχνη του, δηλώνει ότι υπάρχουν στιγμές που η τραγικότητά τους ξεπερνάει τη δύναμη του ποιητή, «δεν είναι εποχή για ποίηση». Το ποίημα του Αναγνωστάκη θέτει και επικυρώνει τη λειτουργία της ποίησης και του ποιητή ως δύναμης καταγγελτικής και καταδικαστικής για όσα τραγικά προκαλεί η εμφύλια διαμάχη. Ο Αναγνωστάκης μιλάει για τη δύναμη της ποίησης, για μια ποίηση που απεικονίζει το δράμα. Ο Αναγνωστάκης, βιώνοντας ο ίδιος τον έσχατο εφιάλτη, ζώντας τη φριχτή εμπειρία του μελλοθανάτου, δεν αποσιωπά την προσωπική του εμπειρία, αλλά αγγίζει τον πόνο και την αγωνία του ανθρώπου. Γι αυτό και μέσα στους εφιάλτες που πετάγεται τρομαγμένος και αναζητά κάποιον που να τον βοηθήσει να υπηρετήσει το ποιητικό του καθήκον και να «μιλήσει για όλα αυτά». 4α. (και πότε άλλωστε- δεν ήσαν;) [Ν. Εγγονόπουλος, Ποίηση 1948] Το ποίημα του Εγγονόπουλου στο Β Μέρος παίρνει τη μορφή εξομολόγησης, στην οποία ωθεί τον ποιητή μια εσωτερική ανάγκη να απολογηθεί. Η εξομολόγηση/ απολογία του ποιητή έχει αποδέκτη: α) την ίδια την ποίηση, β) τον εαυτό του, επειδή ο ίδιος ελπίζει πως έτσι θα λυτρωθεί και θα πάψει να νιώθει ένοχος, γ) το λαό, που ίσως περιμένει σ αυτές τις τραγικές συνθήκες από την ποίηση μια παρηγοριά. Ο ποιητής με ειλικρίνεια εκφράζει την αδυναμία του να ανταποκριθεί στο χρέος του απέναντι στην εποχή του και την τέχνη του λόγω των τραγικών συνθηκών του Εμφυλίου πολέμου. Καταγράφει τις επιπτώσεις του: α) στην ποιότητα/ ήθος των ποιημάτων (πικραμένα = τραγικά: μεταφορά) και β) στην ποσότητα των ποιημάτων (λίγα). Επειδή δε ζει αποκομμένος από τη ζωή, και επειδή δεν είναι δυνατό να ακρωτηριάσει την ποιητική του ιδιότητα, δηλαδή από την ίδια του τη φύση, περιορίζει (λίγα) την ποιητική του έκφραση σε ποιήματα πικραμένα, ποιήματα που είναι γεμάτα από τον πόνο τον οποίο καθημερινά αυτός βιώνει. Στην παρενθετική ερωτηματική φράση, ομολογεί με ευαισθησία το συναισθηματικό προσανατολισμό της ποίησής του, που τον έχουν δημιουργήσει οι τραγικές για τον ελληνικό λαό περίοδοι με τα αντίστοιχα γεγονότα και καταστάσεις: Μικρασιατική 7
Καταστροφή και Προσφυγιά, Μεταξική Δικτατορία, Πόλεμος του 1940, Κατοχή και Αντίσταση, Εμφύλιος Σπαραγμός. Η παρένθεση υποστηρίζει και εξωτερικά το χαμηλόφωνο, προσωπικό τόνο και την εσωτερικότητα του στίχου. Ο ποιητής κάνει ένα αυτοσχόλιο, συνομιλώντας με τους άλλους «μυημένους ποιητές». Ο αναγνώστης γίνεται μέτοχος αυτής της συνομιλίας/ εξομολόγησης. Όλες οι παράμετροι της Ποίησης και της Ποιητικής του Εγγονόπουλου δείχνουν ότι ο ποιητής είναι «στρατευμένος» με την ευρεία έννοια του όρου -όχι της πολιτικής στράτευσης- στην αναδημιουργία του κόσμου. Ο υπερρεαλισμός προτείνει μια νέα επαναστατική θεώρηση του κόσμου ενάντια στη μαζοποίηση, τη βιομηχανοποίηση, τον εξορθολογισμό των πάντων και φιλοδοξεί να γίνει τρόπος ζωής. Ο Εγγονόπουλος δεν προτείνει μια ποίηση που θα τεθεί στην υπηρεσία της κοινωνίας με τρόπο άμεσο και θετικό, δε θυσιάζει την ελευθερία της ποίησης στην υπηρεσία κοινωνικών σκοπών, αλλά υπερασπίζεται το δικαίωμα του ποιητή που ζει σε μια σκοτεινή εποχή να μη θέλει να γράψει. Πολύ περισσότερο, ο ίδιος επιλέγει να γράψει «ποίημα» ξένο προς την Ποιητική του. 4β. (Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλα αυτά;) [Μ. Αναγνωστάκης, Στον Νίκο Ε... 1949] Ο καταληκτικός παρενθετικός στίχος είναι η φωνή του αφηγητή-ποιητή που αγωνιά αν θα βρει το κουράγιο και τη δύναμη να ανταποκριθεί στο χρέος του απέναντι στην κοινωνία, απέναντι στον Άνθρωπο. Συμπυκνώνονται τα συναισθήματα και προβάλλεται το ερώτημα για το ρόλο της ποίησης σε σχέση με την ιστορική πραγματικότητα και τη ευθύνη του ποιητή ως ενεργού πολίτη, υπεύθυνου, ευαίσθητου, πνευματικού ανθρώπου. Ο ποιητής Αναγνωστάκης αποστασιοποιείται από τον άνθρωπο Αναγνωστάκη, αυτόν που βιώνει τις εφιαλτικές στιγμές και βρίσκεται αντιμέτωπος με το χρέος του. Μέσα στην εναγώνια ερώτησή του κρύβει τη λαχτάρα του να βρουν ποιητική έκφραση όλες οι οδυνηρές στιγμές που βιώνει. Ο στίχος αυτός θα μπορούσε να είναι μια ερώτηση με αποδέκτη την ίδια την τέχνη της ποίησης, διατυπωμένη από έναν ποιητή που έχει υψηλή τη συνείδηση του χρέους του απέναντι στην εποχή του και που προσπαθεί να το ξεπληρώσει ζητώντας την αρωγή της ίδιας της ποίησης. 8
5. a) ΕΙΚΟΝΕΣ στο ποίημα Ο Ελεγκτής Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει στην Α Μεταπολεμική Γενιά, είναι ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της Νεοϋπερρεαλιστικής τάσης. Έχει δεχτεί έντονα την επίδραση του υπερρεαλισμού, κύρια χαρακτηριστικά του οποίου είναι η σύζευξη του Ονείρου και της Πραγματικότητας, η αδιαφορία για τη «λογική» σύνδεση των νοημάτων και για τα ίδια τα «λογικά» νοήματα, η απόλυτη ελευθερία στη μορφή, η αντιπαράθεση φαινομενικά ανόμοιων/ αντιφατικών ιδεών, εικόνων και λέξεων, ώστε να δημιουργείται μια «υπερπραγματικότητα». «Η εικόνα του Σαχτούρη είναι καθαρή και αυτόνομη. Καθαρή, γιατί πηγάζει ολόκληρη και χτίζεται από τις αισθήσεις. Και αυτόνομη, γιατί δε διαρρέει για να υπηρετήσει άλλες σκοπιμότητες. Μπορεί και συναιρεί την ιστορία - μήνυμα, γιατί η ίδια είναι η συμπύκνωση μιας ιστορίας και, ως στοχασμός, είναι ένα «μήνυμα εν παραστάσει». Μπορεί και αναπληρώνει και τη σκηνική διάρθρωση, αφού κάθε σκηνή ταυτίζεται με μια εικόνα και αφού το κάθε ποίημά του είναι ένα μοντάζ από εικόνες». Γ. Δάλλας Στις εικόνες του ποιήματος «Ο Ελεγκτής» συμπλέκονται η σύγχρονη πραγματικότητα με τους Εφιάλτες του πολέμου και των Μεταπολεμικών χρόνων. Στη συνειρμική καταγραφή εκρηκτικών και ασύνδετων εικόνων αντιπαρατίθενται ένας ποιητικός ιστός, στον οποίο τα εικαστικά υποσύνολα επικοινωνούν με αφανείς και υπόγειες συνδέσεις. Το ποίημα απαρτίζεται/ διαρθρώνεται σε τρεις(3) ιδεοπλαστικές σκηνικές εικόνες. Η επισήμανση των εικόνων βοηθά τον εντοπισμό του ποιητικού χώρου και την κατανόηση της ποιητικής ουσίας. 1 η ιδεοπλαστική υπερρεαλιστική εικόνα του κακοποιημένου ουρανού: Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι. Η εικαστική αντίληψη του ποιητή απεικονίζει τον ουρανό σαν χιονισμένο και ματωμένο περιβόλι, περισσότερο γήινο και πραγματικό, εφόσον κατακλύζεται από το αίμα των αδικοσκοτωμένων αδελφών, παρά αέρινο και εξωλογικό, συνθέτοντας, έτσι, έναν κόσμο ονειρικό και συνάμα εφιαλτικό (υπερρεαλισμός). Η φρίκη των καιρών απλώνεται: ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος πόλεμος, η Κατοχή, ο Εμφύλιος σπαραγμός, τα Μεταπολεμικά μίση πληγώνουν τον κόσμο της Φαντασίας και της Ποίησης, όνειρο και πραγματικότητα διαβρώνονται, λογικό και άλογο αντιπαλεύουν, ύλη και πνεύμα συγκρούονται. 9
Το κόκκινο αίμα κηλιδώνει το λίγο λευκό χιόνι που απέμεινε και παραπέμπει σε έναν κόσμο αγριότητας, βίας, σφαγής που αφήνει πίσω του συντρίμμια και πληγωμένες ψυχές. Η αγνότητα σπιλώνεται από τα φάσματα/ είδωλα της αποτροπιαστικής, αμοραλιστικής και αντιπνευματικής καθημερινότητας. Η εικόνα του κακοποιημένου ουρανού αποτελεί το ερέθισμα για τον Ελεγκτή που τον ευαισθητοποιεί και τον αφυπνίζει. 2 η ιδεοπλαστική υπερρεαλιστική εικόνα του ουράνιου μηχανοδηγού: Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια. Η εικόνα του ουράνιου μηχανοδηγού οδηγεί στη διαπίστωση ότι ο ελεγκτής είναι ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος, έχοντας κοινά βιώματα με τους συνανθρώπους του αλλά αυξημένη ευαισθησία, συλλαμβάνει και αποτυπώνει την ακμή ή παρακμή της κοινωνίας του. Με «αρετήν και τόλμην» (Κάλβος), αψηφώντας τους κινδύνους, «εν Φαντασία και Λόγω» (Καβάφης), προετοιμάζεται για το δύσκολο εγχείρημα, για τη συνάντηση/ επικοινωνία του απλού ανθρώπου με την αισθητική πραγματικότητα που υπερβαίνει τις αντιφάσεις της καθημερινής ζωής. Τα σκοινιά παραπέμπουν σε ορειβάτη(ποιητή) που ετοιμάζεται να αναρριχηθεί σε μια δύσβατη κορυφή, στον υπεύθυνο ποιητή που αποτολμά έναν υπεράνθρωπο αγώνα. Η μικρή λάμψη των αστεριών/ ποιημάτων, ως φωτεινή ελπίδα, υπόσχεση ελευθερίας, αναζήτηση αλήθειας, οδηγεί συνειρμικά στον ουρανό/ Ποίηση. Μοναχικό άτομο, αλλά με υψηλή κοινωνική συνείδηση, και πάλι να ελέγξει τ αστέρια, και, επωμιζόμενος το βάρος της ευθύνης της αποστολής του, αποφασίζει ότι πρέπει ν αντιδράσει αμέσως, παρεμβαίνοντας δυναμικά και δημιουργικά. 3 η ιδεοπλαστική υπερρεαλιστική εικόνα/ του ποιητή ως ιερού πτηνού: εγώ κληρονόμος πουλιών πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω. Ο ευαίσθητος άνθρωπος, με την ενόραση (πέταγμα), την υπερνίκηση της στείρας λογικής και την απελευθέρωση της δημιουργικής φαντασίας, απεγκλωβίζεται από τη συμβατικότητα και τη μιζέρια της πεζής καθημερινότητας, αποδεσμεύεται από την 10
ελλειμματική ατομικότητά του, ανοίγεται προς το συνάνθρωπο, ανακαλύπτει τη θεϊκή του φύση, γίνεται ολόκληρος άνθρωπος. Το πέταγμα των πουλιών συμβολίζει τον αγώνα για την ελευθερία, την υπέρβαση, την ευτυχία. Ο ποιητής οφείλει να κάνει τη διαδρομή του, να τερματίσει στον κόσμο του ονείρου, ξεπερνώντας την τραγική σύγκρουση χρόνου και άχρονου. Οι εικόνες συνιστούν, τελικά, την ποιητική μυθολογία του Σαχτούρη. Αυτόνομες με ξεχωριστό θεματικό κέντρο η καθεμιά, και ταυτόχρονα αλληλένδετες, έχοντας κοινό στόχο την κατάκτηση του ονειρικού εξωλογικού κόσμου της χαράς, λειτουργούν επαναστατικά και επιτυγχάνουν την έξοδο του «εγώ» και την υπέρβαση των πιο ακραίων αντιθέσεων: φυσικού/ υπερφυσικού, λογικού/ άλογου... ΕΙΚΟΝΕΣ στο ποίημα Στον Νίκο Ε... 1949 Ο Μανώλης Αναγνωστάκης ανήκει στην Α Μεταπολεμική Γενιά. Στρατευμένος στο χώρο της Αριστεράς είναι ένας από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της Αντιστασιακής τάσης, εκφράζοντας με ρεαλισμό και λιτά εκφραστικά μέσα βιώματα και μνήμες σε μια ποίηση αντι-ήττας. 1 η ρεαλιστική εικόνα: Φίλοι Που φεύγουν Που χάνονται μια μέρα παρουσιάζονται φίλοι που φεύγουν/ χάνονται, θάνατοι που ο νους δεν μπορεί να εξηγήσει και η καρδιά να αποδεχτεί. Η φρίκη του Εμφυλίου απεικονίζεται με μια απλή εικόνα χωρίς στολίδια, με αληθινές ρεαλιστικές/ ωμές πληροφορίες: οι αντιφασίστες εκτελούνται ψυχρά σαν να ήταν προδότες της πατρίδας από ένα κράτος-εκτελεστή. 2 η ρεαλιστική εικόνα: Φωνές Τη νύχτα Μακρινές φωνές Μάνας τρελής στους έρημους δρόμους Κλάμα παιδιού χωρίς απάντηση κυριαρχούν οι φωνές της σκοτεινής απόγνωσης, το αθώο κλάμα γαι το ανεξήγητο και το παράλογο στην ερημιά των δρόμων που άφησε ο αδελφοκτόνος και αναίτιος θάνατος. Η εικόνα των δρόμων απεικονίζει την απουσία, την απώλεια, την παγερή και άδικη μοναξιά, τη δυστυχία, το φόβο και τον πανικό χωρίς να χρειάζεται καμιά καλλιτεχνική ενίσχυση από επιτηδευμένα εκφραστικά μέσα. 11
3 η ρεαλιστική εικόνα: Ερείπια Σαν τρυπημένες σάπιες σημαίες κυριαρχούν τα ερείπια της ζωής, η ψυχική κατάρρευση και η συντριβή των ονείρων. Ο πόλεμος έχει τελειώσει αναγκαστικά, οι εναπομείναντες αριθμούν τις απώλειες σε ζωές, ιδέες, ύλη, ελπίδες. Μια λέξη είναι αρκετή να αποδώσει το τοπίο του θανάτου, να φωτογραφήσει τη διάλυση, την αποσύνθεση, το χάος. Οι σημαίες, τα σύμβολα του έθνους, έγιναν λάβαρα μίσους, τρυπημένες σάπιες μαρτυρούν την κατάρρευση των εθνικών ιδανικών, την απουσία πίστης, τα χαμένα οράματα. 4 η ρεαλιστική εικόνα: Εφιάλτες, Στα σιδερένια κρεβάτια υποβάλλεται η αίσθηση του εφιάλτη μέσα στο κελί του μελλοθανάτου. Αισθητοποιείται το τραγικό κλίμα του Εμφυλίου μέσα από την εμπειρία της φυλακής. Ο αφηγητής - ποιητής βλέπει την ελπίδα ζωής να λιγοστεύει την ώρα που χαράζει, την ώρα των εκτελέσεων. Οι τέσσερις εικόνες στο ποίημα υποβάλλουν με λιτό τρόπο και σε χαμηλόφωνο/ξέπνοο/ ψιθυριστό τόνο τον ανθρώπινο πόνο για τους συντρόφους, το σπαραγμό της μάνας, την απελπισία του παιδιού, την πίκρα για τα όνειρα που συνετρίβησαν, την αγωνία του μελλοθανάτου. β) «Η ποίηση στην πρωτογενή της έκφραση, είναι ο μαγικός εκείνος χώρος, στον οποίο αποτυπώνεται η λανθάνουσα έστω, κοινή όμως ανθρώπινη ανάγκη για ουρανό. Όλοι οι αληθινοί ποιητές είχαν και έχουν υψηλή συνείδηση τους χρέους τους απέναντι στην εποχή τους και την τέχνη τους ένα χρέος που το ξεπληρώνει ο καθένας, είτε υπηρετώντας την υψηλή είτε τη χαμηλόφωνη ποίηση, με το δικό του τρόπο. Έτσι, ο Αναγνωστάκης πικραίνεται που η ποίηση δεν ανατρέπει τα καθεστώτα και ο Σαχτούρης αίρεται με τα σπασμένα του φτερά πάνω από την πραγματικότητα. Ο διάλογος των ποιητών με την ποίηση φέρνει στο κέντρο του του ενδιαφέροντος τον ποιητή ως υπεύθυνο δημιουργό και την ποίηση ως πράξη ευθύνης. Παράλληλα αποδεικνύει πως το πνευματικό προϊόν, το ποίημα, καρπός βασανιστικού συχνά μόχθου, είναι ένας μικρόκοσμος που οικοδομείται με τα υλικά της γνώσης και της συγκίνησης για τα ναθρώπινα, της εκφραστικής τόλμης και της πολύτιμης εκείνης 12
αίσθησης της ελευθερίας που χαρίζει η υπέρβαση αυτού που μας πληγώνει.» Σχολικό βιβλίο, σελ. 57 58. «Στο ποίημα του Σαχτούρη συναντάμε το πάγιο στην ποίησή του αίτημα για ουρανό, η ευθύνη του ποιητή συνίσταται στη δικαίωση του αιτήματος αυτού, που είναι ένα πανανθρώπινο αίτημα. Έστω και με σπασμένα φτερά ο ποιητής ως ελεγκτής οφείλει να ελέγχει το φως των αστεριών σε ένα ουρανό που είναι ασφαλώς μια δύσκολη υπόθεση, επειδή αυτό υπαγορεύει η ίδια του η φύση ως κληρονόμου πουλιών. Σχολικό βιβλίο, σελ. 78-79. Ο Αναγνωστάκης θα πει για την τέχνη της εποχής: Η Τέχνη ποτέ άλλοτε δεν πάσχισε με τόση ειλικρίνεια να ασχοληθεί με τον άνθρωπο και τη μοίρα του. Η ποίηση γι αυτόν είναι πράξη κοινωνικής και πολιτικής διαμαρτυρίας. Ο ποιητικός λόγος οφείλει να είναι καταγγελτικός και όχι ναρκισσιστικός (όχι Τέχνη για την Τέχνη, αλλά Τέχνη στην υπηρεσία του Ωραίου, της Αλήθειας, του Ανθρώπου). Ο ποιητής ως γέφυρα ανάμεσα στο κοινό και στην Τέχνη και ο ποιητικός λόγος ως μέσο απελευθέρωσης και κάθαρσης αποτελεί κοινό τόπο στους μεταπολεμικούς ποιητές, που αντιλαμβάνονται την Τέχνη «στρατευμένη» στην αιώνια υπόθεση των Ιδεών και του Πνεύματος, στην αποκάλυψη της Αλήθειας, στη βίωση της Αρετής, στην εξύψωση του Ανθρώπου. Κατά τη γνώμη μας, η ποιητική λειτουργία είναι μια αυτόνομη πράξη (η αυτονομία του έργου τέχνης είναι αξίωμα). «Η Τέχνη δεν μπορεί να επιδιώκει τη θεραπεία καμιάς άλλης αξίας παρά της αξίας του Ωραίου. Όπου το Ωραίο παύει να είναι σκοπός και γίνεται μέσον προς σκοπόν, εκεί παύει να υπάρχει Τέχνη.» Κ. Τσάτσος Η Τέχνη/ Ποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο λειτουργεί ως παράγοντας κοινωνικής ανανέωσης και διαμόρφωσης, συμβάλλει στην αλλαγή του κόσμου. Σκοπός του έργου Τέχνης είναι μέσα από την αισθητική συγκίνηση, να εκφράσει νοήματα που βρίσκονται πέρα από την επιστημονική γνώση και την ανθρώπινη διάνοια, να προσφέρει ήθος πέρα από τους κανόνες της συμβατικής κοινωνικής ηθικής. Η ποίηση ως πνευματική λειτουργία τοποθετείται, δοκιμάζεται, καθορίζεται στη σχέση της με τα ιστορικά δρώμενα της σύγχρονης πραγματικότητας. Αυτό δε σημαίνει πως πρέπει να εκφυλίζεται υπηρετώντας εξωκαλλιτεχνικές σκοπιμότητες. Η «σιωπή» του ποιητικού λόγου συνιστά και αυτή μια έμμεση μορφή κοινωνικοπολιτικής διαμαρτυρίας. Το ποίημα, κάθε ποίημα, θίγει μεγάλα θέματα για την ποίηση και τη ζωή το χρόνο και το θάνατο. Ο καλλιτέχνης είναι ένας «εντεταλμένος» της κοινωνίας, που έχοντας συνείδηση της κοινωνικής του λειτουργίας, επιδιώκει να διαμορφώσει την πραγματικότητα της εποχής του δημιουργικά. 13
Χωρίς να θεωρούμε ότι μπορούμε εμείς να καθορίσουμε τη σχέση του καλλιτέχνη με την εποχή του, νομίζουμε ότι οφείλει -ως πνευματικός άνθρωπος- να υπηρετεί την κοινωνία του καταρχήν με το πνευματικό του έργο. 14