Έρευνα και Στρατηγικές Κατευθύνσεις ΕΤΑ στον Τομέα της Υγείας

Έρευνα και Στρατηγικές Κατευθύνσεις ΕΤΑ στον Τομέα της Υγείας Δρ. Γιάννης Χατζηκιάν 2 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο «Εκπαίδευση, Αγορά Εργασίας και Συστήματα Υγείας», ΤΕΙ Αθήνας και Καλαμάτας, Τμήματα Διοίκησης Μονάδων υγείας Πρόνοιας, 16 και 17 Οκτωβρίου 2009, Ναύπλιο. 1. Εισαγωγή Η ικανότητα δημιουργίας, διάδοσης και αξιοποίησης της γνώσης αναγνωρίζεται πλέον σήμερα ως η βασική προϋπόθεση απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, πράγμα το οποίο αντανακλάται στην σαφή τάση μετάβασης των χωρών του ΟΟΣΑ προς την Οικονομία της Γνώσης (OECD, 2001, p. 8). Στο πλαίσιο της οικονομίας της γνώσης, οι πολιτικές για την έρευνα και την τεχνολογία για την δημιουργία και διάδοση της γνώσης αποκτούν μεγαλύτερη σημασία και είναι αποδεκτό ότι η καινοτομία, δηλ. η εμπορική εκμετάλλευση νέων ιδεών και γνώσεων στην παραγωγή, τις υπηρεσίες και στις διαδικασίες, αποτελεί τον καταλύτη για την οικονομική ανάπτυξη μίας χώρας. Η τεχνολογική καινοτομία είναι ζωτική για την απόκτηση συγκριτικού πλεονεκτήματος από την επιχείρηση ή/και τον οργανισμό. Ένα από τα χαρακτηριστικά της Νέας Οικονομίας είναι ότι στη διαδικασία μετασχηματισμού, η μεγαλύτερη εισροή είναι η πνευματική ιδιοκτησία: γνώση, έρευνα, πληροφορία και σχεδίαση. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η οικονομία της γνώσης έχει ουσιαστικό ρόλο στην συστηματική εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης σε νέα προϊόντα, διαδικασίες ή υπηρεσίες (OECD. 1996, p. 9). Η ανάλυση βασίζεται στην έννοια του «Εθνικού Συστήματος Καινοτομίας», που περιλαμβάνει τόσο το σύστημα έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης όσο και την ανάπτυξη των καινοτομιών που αποτελεί το επιστέγασμα των ερευνητικών προσπαθειών. Το Εθνικό Σύστημα Καινοτομίας (ΈΣΚ) ορίζεται (OECD, 1999) ως το σύνολο των διακριτών θεσμών που σε συνδυασμό και αυτόνομα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαμορφώνει και υλοποιεί πολιτικές με στόχο την διαδικασία καινοτομίας. Η εξέταση μέσω ΕΣΚ περιλαμβάνει τρία επίπεδα ανάλυσης : Το μακρο επίπεδο στο οποίο η οικονομία γίνεται αντιληπτή ως ένα σύνολο διασυνδεόμενων δρώντων μηχανισμών που περιλαμβάνουν τις επιχειρήσεις, τα πανεπιστήμια και τους δημόσιους ερευνητικούς φορείς, και ενδιάμεσους υποστηρικτικούς φορείς. Το μέσο επίπεδο που εξετάζει τις αλληλοσυσχετίσεις ανάμεσα σε επιχειρήσεις με κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για την γνωστή έννοια των δικτύων επιχειρήσεων (clusters) που αφορούν είτε παρόμοιες ή αλληλοσυμπληρούμενες δραστηριότητες, είτε γεωγραφική εγγύτητα, είτε και τα δύο. Το μικρο επίπεδο που εστιάζει στα ιδιαίτερα εσωτερικά χαρακτηριστικά και ικανότητες της επιχείρησης που σχετίζονται θετικά με την ικανότητα της να καινοτομεί. Στην εργασία αυτή εξετάζουμε την πολιτική για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη στον τομέα της υγείας στην Ελλάδα. Τα κύρια ερωτήματα, τα οποία επιχειρούμε να απαντήσουμε είναι : Ποια ήταν η εξέλιξη της κρατικής πολιτικής για 1

την ΕΤΑ στην υγεία στη μεταπολεμική περίοδο στη χώρα μας ; Ποια είναι η σημερινή πολιτική για την έρευνα και την τεχνολογία ; 2

Χρηματοδοτικοί Οργανισμοί Ευρωπαϊκή Ένωση Οργανισμοί ΕΤΑ Επιχειρήσεις/ Οργανισμοί Κράτος Ενδιάμεσοι Οργανισμοί Ανώτατη Εκπαίδευση Γράφημα 1 : Το Ελληνικό Σύστημα Καινοτομίας 3

2. Βασικοί ορισμοί της Έρευνας και της Τεχνολογικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ) Σύμφωνα με το Εγχειρίδιο FRASCATI, η έρευνα και η τεχνολογική ανάπτυξη (ΕΤΑ) περιλαμβάνουν τη δημιουργική εργασία που αναλαμβάνεται σε συστηματική βάση προκειμένου να αυξηθεί το απόθεμα της γνώσης, συμπεριλαμβανομένης της γνώσης του ατόμου, του πολιτισμού και της κοινωνίας και της χρήσης αυτού του αποθέματος της γνώσης για την επινόηση νέων εφαρμογών. Η ΕΤΑ είναι ένας όρος που καλύπτει τρεις δραστηριότητες: βασική έρευνα, εφαρμοσμένη έρευνα και πειραματική ανάπτυξη : - Η βασική έρευνα. - Η εφαρμοσμένη έρευνα. - Η πειραματική ανάπτυξη. Αυτά τα τρία είδη δραστηριοτήτων είναι σε πολλές περιπτώσεις δυνατό να πραγματοποιούνται στο ίδιο κέντρο από το ίδιο προσωπικό. Επιπλέον, είναι δυνατόν να υπάρχει κίνηση και προς τις δύο κατευθύνσεις. Όταν ένα έργο ΕΤΑ βρίσκεται στο στάδιο εφαρμοσμένης έρευνας/ανάπτυξης, υπάρχει, παραδείγματος χάριν, περίπτωση να πρέπει να δαπανηθούν ορισμένα κεφάλαια σε επιπλέον πειραματικές ή θεωρητικές εργασίες για την απόκτηση νέων γνώσεων για τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των σχετικών φαινομένων προτού γίνει εφικτή η επίτευξη περαιτέρω προόδου. Επίσης, ορισμένα ερευνητικά έργα μπορούν να καλύπτουν περισσότερες από μία κατηγορίες. Για παράδειγμα, η μελέτη των μεταβλητών που επηρεάζουν τη σχολική επίδοση παιδιών που προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές και εθνικές ομάδες είναι δυνατόν να συμπεριλαμβάνει ταυτοχρόνως τόσο βασική όσο και εφαρμοσμένη έρευνα. Η βασική έρευνα είναι η πειραματική ή θεωρητική εργασία που εκτελείται με κύριο σκοπό την απόκτηση νέων γνώσεων σχετικά με τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά φαινομένων και παρατηρήσιμων γεγονότων, χωρίς να λαμβάνεται υπ όψιν κάποια συγκεκριμένη εφαρμογή ή χρήση. Η βασική έρευνα αναλύει δομές, ιδιότητες και σχέσεις με προοπτική διατύπωσης και ελέγχου υποθέσεων, θεωριών ή νόμων. Τα αποτελέσματα της βασικής έρευνας γενικώς δεν πωλούνται, αλλά συνήθως δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά ή διατίθενται στους ενδιαφερόμενους επιστήμονες του κλάδου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η βασική έρευνα είναι δυνατόν να χαρακτηρίζεται απόρρητη για λόγους ασφαλείας. Η βασική έρευνα αναλαμβάνεται κυρίως από επιστήμονες οι οποίοι συνήθως θέτουν τους δικούς τους στόχους και, σε έναν μεγάλο βαθμό, οργανώνουν μόνοι τους τη δουλειά τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όμως, η βασική έρευνα είναι δυνατόν να προσανατολίζεται ή να κατευθύνεται προς κάποια ευρέα πεδία γενικού ενδιαφέροντος. Η βασική έρευνα τέτοιου είδους μερικές φορές αποκαλείται προσανατολισμένη βασική έρευνα. Η προσανατολισμένη βασική έρευνα αυτού του είδους είναι δυνατόν να διαφοροποιείται από την καθαρά βασική έρευνα κατά τον εξής τρόπο: - Η καθαρή βασική έρευνα εκτελείται για την προώθηση της γνώσης, χωρίς να στοχεύει σε μακροπρόθεσμα οικονομικά ή κοινωνικά οφέλη και χωρίς να καταβάλλονται θετικές προσπάθειες για την εφαρμογή 4

των αποτελεσμάτων σε πρακτικά προβλήματα ή τη μεταφορά τους σε τομείς που είναι υπεύθυνοι για την εφαρμογή τους. - Η προσανατολισμένη βασική έρευνα πραγματοποιείται με την προσδοκία παραγωγής μεγάλης βάσης γνώσεων η οποία έχει πιθανότητα να παρέχει το υπόβαθρο για τη λύση διαγνωσμένων ή προσδοκώμενων άμεσων ή μελλοντικών προβλημάτων ή πιθανοτήτων. Η εφαρμοσμένη έρευνα συγκαταλέγεται επίσης στην πρωτότυπη έρευνα που εκτελείται με σκοπό την απόκτηση νέων γνώσεων. Κατευθύνεται, ωστόσο, κυρίως προς έναν συγκεκριμένο πρακτικό σκοπό ή στόχο. Η εφαρμοσμένη έρευνα εκτελείται είτε για τον προσδιορισμό δυνητικών χρήσεων των ευρημάτων της βασικής έρευνας είτε για τον προσδιορισμό νέων μεθόδων ή τρόπων επιτεύξεως ορισμένων συγκεκριμένων και προκαθορισμένων στόχων. Αφορά τον υπολογισμό της διαθέσιμης γνώσης και της επέκτασής της προκειμένου να λυθούν συγκεκριμένα προβλήματα. Στον τομέα των επιχειρήσεων, η διαφοροποίηση μεταξύ βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας πολλές φορές χαρακτηρίζεται από τη δημιουργία νέου έργου για τη διερεύνηση των ενθαρρυντικών αποτελεσμάτων ενός προγράμματος βασικής έρευνας. Τα αποτελέσματα της εφαρμοσμένης έρευνας προορίζονται πρωτίστως να ισχύουν για ένα μοναδικό αριθμό ή για περιορισμένο αριθμό προϊόντων, λειτουργιών, μεθόδων ή συστημάτων. Η εφαρμοσμένη έρευνα μετατρέπει ιδέες σε λειτουργική μορφή. Η γνώση ή οι πληροφορίες που προκύπτουν από αυτήν κατοχυρώνονται συνήθως με διπλώματα ευρεσιτεχνίας, αλλά μπορούν επίσης να είναι απόρρητες. Πειραματική ανάπτυξη είναι η συστηματική εργασία, η οποία αντλεί από τις γνώσεις που αποκτώνται από την έρευνα και την πρακτική εμπειρία και που κατευθύνεται στην παραγωγή νέων υλικών, προϊόντων και συσκευών, στην εγκατάσταση νέων διαδικασιών, συστημάτων και υπηρεσιών ή στην ουσιαστική βελτίωση αυτών που ήδη παράγονται ή είναι εγκατεστημένες. Στις κοινωνικές επιστήμες, η πειραματική ανάπτυξη είναι δυνατόν να οριστεί ως η διαδικασία μετάφρασης της γνώσης που αποκτάται μέσω έρευνας σε λειτουργικά προγράμματα, συμπεριλαμβανομένων των προγραμμάτων πειραματικής επίδειξης που εκτελούνται για σκοπούς ελέγχου και αξιολόγησης. Σύμφωνα με το εγχειρίδιο Oslo, καινοτομία είναι η χρήση νέας γνώσης προκειμένου να προσφερθεί ένα νέο προϊόν ή υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Η νέα γνώση μπορεί να είναι σχετιζόμενη με την τεχνολογία ή με την αγορά. Η τεχνολογική γνώση είναι η γνώση των συστατικών μερών, της συνδεσμολογίας μεταξύ των συστατικών μερών, των μεθόδων, των διαδικασιών και τεχνικών που απαρτίζουν ένα προϊόν ή μια υπηρεσία. Η γνώση της αγοράς είναι η γνώση των καναλιών διανομής, των εφαρμογών του προϊόντος και των προσδοκιών, προτιμήσεων, αναγκών και επιθυμιών των πελατών. Το προϊόν ή η υπηρεσία είναι νέο με την έννοια ότι το κόστος του είναι χαμηλότερο, οι ιδιότητες του βελτιωμένες, έχει πλέον ιδιότητες που δεν είχε στο παρελθόν, ή ποτέ δεν είχε εμφανιστεί στην αγορά μέχρι εκείνη τη στιγμή. 5

3. Αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης Ο ελληνικός τομέας έρευνας και τεχνολογίας αναπτύχθηκε ουσιαστικά μετά τη δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου για την επιστημονική έρευνα στη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 80. Η εγχώρια δραστηριότητα σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη, κατά το χρονικό διάστημα 1950 έως 1981 είναι σχεδόν ανύπαρκτη, τόσο στο επίπεδο της κρατικής πολιτικής όσο και στο επίπεδο των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Πίνακας 1 : Δαπάνες ΕΤΑ ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ, 1997 2008 Χώρα 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2008 ΕΕ-15 1,83 1,89 1,92 1,92 1,88 1,93 - Βέλγιο 1,83 1,94 2,08 1,88 1,84 1,87 - Δανία 1,92 2,18 2,39 2,58 2,46 2,55 - Γερμανία 2,24 2,40 2,46 2,52 2,48 2,54 - Ελλάδα 0,45 0,60 0,58 0,57 0,58 0,57 - Ισπανία 0,80 0,86 0,91 1,05 1,12 1,27 - Γαλλία 2,19 2,16 2,20 2,17 2,10 2,08 - Ιρλανδία 1,27 1,18 1,10 1,17 1,25 1,31 1,45 Ιταλία 1,03 1,02 1,09 1,11 1,09 1,13* - Ολλανδία 1,99 1,96 1,8 1,76 1,72 1,7 - Αυστρία 1,70 1,90 2,07 2,26 2,44 2,56 2,66 Πορτογαλία 0,59 0,71 0,80 0,74 0,81 1,18 - Φινλανδία 2,70 3,16 3,30 3,43 3,48 3,47 3,46 Σουηδία 3,48 3,61 4,17 3,85 3,80 3,64 - Ην. Βασίλειο 1,77 1,82 1,79 1,75 1,73 1,79 - Λουξεμβούργο - - 1,65* 1,65 1,56 1,62 - ΗΠΑ 2,56 2,65 2,74 2,67 2,61 2,67 - Ιαπωνία 2,87 3,02 3,12 3,2 3,32 3,4* - Πηγή: Eurostat, Structural Indicators * έτος αναφοράς : 2006 Η κυρίαρχη αντίληψη που επεκράτησε στην ελληνική οικονομία, κατά τη χρονική αυτή περίοδο, ήταν ότι η επένδυση σε δραστηριότητες έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης δεν είναι συμφέρουσα για μια μικρή χώρα σαν την Ελλάδα και, μάλιστα, 6

θεωρήθηκε, ως σπατάλη στη συγκεκριμένη αναπτυξιακή πορεία της χώρας (Ηatzikian, J., 2007). Η χρονική αυτή περίοδος χαρακτηρίζεται από τον έντονο κρατικό παρεμβατισμό, συνοδευόμενος από ένα άκρως προστατευτικό πλαίσιο, που δημιουργούσε συνθήκες θερμοκηπίου για τα επενδυμένα κεφάλαια και τις υπάρχουσες επιχειρήσεις και ταυτόχρονα υπονόμευε τις αναπτυξιακές δυνατότητες της χώρας, και δεν ευνοούσε την τεχνολογική ανανέωση. Η ανανέωση και ο τεχνολογικός εκσυγχρονισμός παρεμποδίστηκε και από έναν άλλο παράγοντα που αφορά στη βοήθεια και χρηματοδότηση που απολάμβαναν οι λίγες μεγάλες, μονοπωλιακού χαρακτήρα, βιομηχανικές επιχειρήσεις από το κρατικό τραπεζικό σύστημα (Σακελλαρόπουλος Θ., 1993). Οι σημαντικοί αυτοί περιορισμοί υπονόμευαν την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας και απορρίπτοντας την δέσμευση δαπανών σε έρευνα και τεχνολογία, απαξιώνονταν τεχνολογικά η οικονομία ολόκληρης της χώρας. Αυτή η δομική αδυναμία της ελληνικής βιομηχανίας εκδηλώθηκε αμέσως με την εμφάνιση της οικονομικής ύφεσης τη δεκαετία του '70 και η αυξημένη εισαγωγική διείσδυση και η μείωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας τη δεκαετία του '80 δεν είναι αποτέλεσμα της μεταβολής του καθεστώτος εμπορίου που επήλθε με την ένταξη στην ΕΟΚ, αλλά εκφράζει τις αρνητικές εξελίξεις στο σχετικό κόστος παραγωγής, που παραπέμπουν στις θερμοκηπιακές συνθήκες ανάπτυξης της ελληνικής βιομηχανίας μεταπολεμικά. Σε εθνικό επίπεδο, τα 2/3 της δαπάνης για έρευνα χρηματοδοτούνται από το Δημόσιο (ελληνικός και κοινοτικός προϋπολογισμός) και το 1/3 από τις επιχειρήσεις, ενώ οι ακριβώς αντίστροφες αναλογίες σημειώνονται στη Σουηδία, την Ελβετία, την Κορέα και την Ιαπωνία. Επίσης, σε εθνικό επίπεδο το 50% της έρευνας εκτελείται στα πανεπιστήμια και το 28% στις επιχειρήσεις, ποσοστά περίπου αντίστροφα από τα επιτυγχανόμενα στις τεχνολογικά αναπτυγμένες χώρες. Οι πρώτες θεσμικές βάσεις για μια πολιτική έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης τίθενται με τον νόμο 706/77 κα προωθείται ένα εθνικό πρόγραμμα χρηματοδότησης της έρευνας. Το 1982 δημιουργείται το Υπουργείο Έρευνας και Τεχνολογίας, το οποίο τρία χρόνια αργότερα μετατρέπεται σε Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), που σήμερα υπάγεται στο Υπουργείο Ανάπτυξης. H είσοδος της ελληνικής οικονομίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, επηρέασε σημαντικά και την ερευνητική και τεχνολογική πολιτική της χώρας. Η κρατική στρατηγική για την ΕΤΑ κατά την εικοσαετία 1980-1999 περιελάμβανε παρεμβάσεις για τον εμπλουτισμό του ελληνικού ερευνητικού ιστού και, δευτερευόντως, για την ενίσχυση της βιομηχανικής έρευνας. Η συγκεκριμένη προσπάθεια είχε ως αποτελέσματα την αύξηση των δαπανών για την έρευνα από 0,33% του ΑΕΠ (1986) σε 0,57 % του ΑΕΠ (2007) και το διπλασιασμό των επιχειρήσεων με δραστηριότητες ΕΤΑ. Ορισμένες βασικές επιδόσεις της χώρας σε ΕΤΑ κατά την δεκαετία 1997 2008 παρουσιάζουμε στον Πίνακα 1. Η Σουηδία εμφανίζει το υψηλότερο ποσοστό εγχώριας δαπάνης σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη (3,64% για το 2007) και ακολουθεί η Φινλανδία (3,47%). Μετά τις δύο αυτές χώρες ακολουθούν η Ιαπωνία (3,32%) και οι ΗΠΑ (2,67%). Υψηλό ποσοστό εμφανίζει επίσης η Γερμανία (2,54%). Υψηλότερο ποσοστό του μέσου όρου της ΕΕ (1,83% για το 2007) εμφανίζουν η Γαλλία (2,08%), η Δανία (2,55%), η Αυστρία (2,56%) και το Βέλγιο (1,87%). Χαμηλότερο ποσοστό αλλά πλησίον του μέσου όρου της ΕΕ εμφανίζει το Ην. Βασίλειο (1,79%). Η Ελλάδα είναι το ακριβώς αντίθετο της Σουηδίας και βρίσκεται στο χαμηλότερο άκρο της κλίμακας διότι εμφανίζει το χαμηλότερο ποσοστό συνολικής εγχώριας δαπάνης στην έρευνα όχι μόνο το 1997 (0,45%) αλλά καθ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας. 7

Πίνακας 2 : Κρατική χρηματοδότηση Ε&ΤΑ (ΚΧΕΤΑ) κατά τομείς και στο σύνολο : 1981-2006 1981 % 1986 % 1990 % 1994 % 1998 % 2002 % 2006 % Διερεύνηση και εκμετάλλευση του γήινου περιβάλλοντος 0,55 5,58 2,81 7,01 4,53 5,19 6,26 4,17 13,03 4,30 14,49 3,56 26,1 3,66 Υποδομή και γενικός προγραμματισμός της χρήσης της γης 0,07 0,71 0,12 0,30 0,70 0,80 2,74 1,82 11,35 3,75 10,78 2,65 18,2 2,55 Έλεγχος και φροντίδα του περιβάλλοντος 0,31 3,14 1,06 2,65 2,46 2,82 5,00 3,33 9,88 3,26 13,48 3,31 23,5 3,30 Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας 0,72 7,30 3,00 7,50 6,65 7,63 8,08 5,37 14,78 4,88 24,11 5,93 58 8,15 Παραγωγή και ορθολογιστική χρησιμοποίηση της ενέργειας 0,31 3,14 2,41 6,01 1,45 1,66 3,80 2,53 5,42 1,79 6,13 1,51 16,6 2,33 Γεωργική παραγωγή και τεχνολογία 2,57 26,06 9,89 24,68 15,03 17,24 18,00 11,98 26,60 8,78 26,49 6,51 38,7 5,44 Βιομηχανική παραγωγή και τεχνολογία 0,49 4,97 3,76 9,38 8,97 10,29 10,21 6,79 24,47 8,08 25,75 6,33 71,7 10,08 Κοινωνικές δομές και σχέσεις 0,89 9,03 2,61 6,52 3,67 4,21 4,98 3,31 11,86 3,91 15,90 3,91 34,4 4,83 Εξερεύνηση και εκμετάλλευση του διαστήματος 0,01 0,10 0,14 0,35 0,26 0,30 0,59 0,39 3,01 0,99 1,11 0,27 13 1,827 Έρευνα χρηματοδ. από τα ταμεία των Πανεπιστημίων 1,63 16,53 10,60 26,45 36,19 41,50 71,98 47,90 156,80 51,76 216,34 53,17 280,3 39,4 Μη προσανατολ. έρευνα 2,09 21,20 2,42 6,04 4,16 4,77 15,86 10,55 21,16 6,98 48,43 11,90 120,8 16,98 Άλλες μη στρατιωτικές έρευνες 0,00 0,00 0,14 0,35 1,17 1,34 0,11 0,07 0,78 0,26 0,90 0,22 6,7 0,94 Άμυνα 0,22 2,23 1,10 2,75 1,96 2,25 2,67 1,78 3,81 1,26 2,98 0,73 3,4 0,478 ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΧΕΤΑ 9,86 100,00 40,07 100,00 87,20 100,00 150,27 100,00 302,95 100,00 406,89 100,00 711,4 100 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας 8

Οι γενικές κατευθύνσεις της κρατικής πολιτικής ΕΤΑ ανά γνωστική περιοχή αποτυπώνονται στον Πίνακα 2. Η χρηματοδοτούμενη έρευνα από τα γενικά ταμεία των πανεπιστημίων αποτελεί το 39,4% του συνόλου της ΚΧΕΤΑ (2006). Το ποσοστό αυτό μειώθηκε σημαντικά συγκριτικά με το 2002 (53,7%) και το 1998 (51,76%). Παρά το γεγονός αυτό, η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ κατευθύνθηκε, ως υψηλή προτεραιότητα, στα Πανεπιστήμια, ιδιαίτερα από 1993-94 και μετά. Ακολουθεί η κρατική χρηματοδότηση στην μη προσανατολισμένη έρευνα με 16,98% (2006). Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ στην βιομηχανική παραγωγή και τεχνολογία αποτελεί το 10,08% του συνόλου της ΚΧΕΤΑ (2006). Ο τομέας της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας ενισχύθηκε από την κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ με 8,15% του συνόλου της ΚΧΕΤΑ (2006). Ο τομέας αυτός, από το 1981 έως το 2006, κυμάνθηκε μεταξύ 4,88% (1998) και 8,15% (2006). Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ στην προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας, απόλυτους αριθμούς, σημαίνει 720.000 ευρω το 1981 και 58 εκατ. ευρω το 2006. Κύριο στοιχείο της ελληνικής οικονομίας στα τέλη της δεκαετίας του 80 και στη δεκαετία του 90 ήταν η σημαντική απόκλιση του επιπέδου ανταγωνιστικότητας και αναπτυξιακών δυνατοτήτων της από τα αντίστοιχα των Ευρωπαίων εταίρων και πολλών δυναμικά αναπτυσσομένων χωρών. Μία από τις βασικές αιτίες της σημαντικής αυτής υστέρησης είναι η απουσία σημαντικών τεχνολογικών ικανοτήτων από το ελληνικό παραγωγικό σύστημα και η έλλειψη ενδογενούς τεχνολογικής ανάπτυξης. Οι ανεπάρκειες αυτές της ελληνικής οικονομίας οφείλονται σε χαρακτηριστικά του ελληνικού συστήματος έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης όπως το γεγονός ότι η πλειονότητα των επιχειρήσεων και των οργανισμών, τη δεκαετία του 80 (και του 90), χαρακτηρίζεται από περιορισμένες τεχνολογικές ικανότητες. Επιπρόσθετα, τα Ερευνητικά Κέντρα και τα ΑΕΙ παρουσιάζουν έντονη εσωστρέφεια, που εκδηλώνεται με τους περιορισμένους δεσμούς τους με επιχειρήσεις, ερευνητικούς οργανισμούς του εξωτερικού και τα διεθνή ερευνητικά δίκτυα (Kitsos, C.P., Hatzikian Y., 2008). Επίσης, η διάχυση της επιστημονικής και τεχνικής γνώσης στην επιστημονική κοινότητα, στην εκπαίδευση και στις επιχειρήσεις είναι περιορισμένη, εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων υποδομών. Υστέρηση επίσης σημαντική σημειώνεται στην υποδομή για την παροχή επιστημονικών και τεχνολογικών υπηρεσιών. Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των ερευνητικών και τεχνολογικών δραστηριοτήτων πραγματοποιείται την περίοδο αυτή στην περιοχή της πρωτεύουσας. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η ΕΤΑ στην Ελλάδα αντιμετωπίσθηκε ως ένα μεμονωμένο γεγονός και αποκομμένο από την υπόλοιπη κοινωνία και ότι ο σχεδιασμός που υιοθετήθηκε απαντούσε αποκλειστικά στο ερώτημα του πως θα γίνει η διανομή της χρηματοδότησης. Δεν ελήφθησαν υπόψη οι νέες διεθνείς προσεγγίσεις και μοντέλα, όπως τα Συστήματα Καινοτομίας, που αποτελούν ένα σύνολο των διακριτών θεσμών που σε συνδυασμό και αυτόνομα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαμορφώνει και υλοποιεί πολιτικές με στόχο την διαδικασία καινοτομίας, στο πλαίσιο του οποίου προεξάρχουσα θέση έχει το εκπαιδευτικό σύστημα, για την παραγωγή, φύλαξη και διάχυση γνώσης, δεξιοτήτων και μηχανισμών για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Το αρνητικό αποτέλεσμα είναι ότι δεν δημιουργείται και δεν προστίθεται αξία στις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες διότι η κρατική χρηματοδότηση απλώς «καταναλώνεται». 9

Πίνακας 3 : Κρατική χρηματοδότηση Ε&ΤΑ (Κχετα) στον τομέα της υγείας και στο σύνολο : 1981-2006 1981 1986 % 1990 % 1994 % 1998 % 2002 % 2006 % Γενικές έρευνες : 1,01 33,77 2,06 30,95 2,55 31,56 4,28 28,96 7,77 32,23 26,6 45,86 Ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική : 0,23 7,67 0,51 7,70 0,90 11,15 3,35 22,65 4,77 19,78 9,7 16,72 Προληπτική ιατρική : 0,08 2,77 0,53 8,02 1,10 13,63 1,52 10,26 1,03 4,27 1,2 2,07 Βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα : 1,09 36,20 2,40 36,14 2,02 24,95 3,92 26,54 7,08 29,37 13,9 23,97 Ιατρική της εργασίας : : : 0,03 0,45 0,16 1,93 0,47 3,19 0,05 0,21 0 0,00 Διατροφή και υγιεινή των τροφίμων : 0,07 2,40 0,07 1,02 0,41 5,12 0,42 2,85 0,88 3,65 2,4 4,14 Κατάχρηση φαρμάκων και εθισμός : : : 0,03 0,41 0,14 1,78 0,00 0,02 0,04 0,17 0 0,00 Κοινωνική ιατρική : 0,21 6,87 0,09 1,38 0,02 0,26 0,03 0,23 0,18 0,75 0,5 0,86 Νοσοκομειακές δομές και οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης : 0,00 0,10 0,07 1,10 0,26 3,19 0,44 3,00 1,52 6,30 2 3,45 Άλλες ιατρικές έρευνες : 0,31 10,33 0,86 12,89 0,52 6,40 0,34 2,28 0,79 3,28 1,7 2,93 Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας- Σύνολο 0,72 3,00 100,00 6,65 100,00 8,08 100,00 14,78 100,00 24,11 100,00 58 100,00 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας 10

Οι επιμέρους κατευθύνσεις της κρατικής πολιτικής ΕΤΑ στον τομέα της υγείας αποτυπώνονται στον Πίνακα 3. Οι γενικές έρευνες είναι ο υποτομέας της υγείας όπου έχει επενδύσει η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ, που αποτελεί το 45,86% (2006) του συνόλου της προστασίας και προαγωγής της ανθρώπινης υγείας. Η βιοϊατρική τεχνολογία και φάρμακα είναι ο υποτομέας με το δεύτερο ποσοστό (23,97 το 2006). Ακολουθεί ο υποτομέας «ιατρικές έρευνες, νοσοκομειακή αγωγή, χειρουργική» με 16,72% (2006). Η προληπτική ιατρική, η ιατρική της εργασίας, η διατροφή και υγιεινή των τροφίμων, η κατάχρηση φαρμάκων και εθισμός και οι νοσοκομειακές δομές και οργάνωση της νοσοκομειακής περίθαλψης μετά βίας συγκεντρώνουν το 8% του συνόλου της κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ στην προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας. Σύμφωνα με την ταξινόμηση της ΓΓΕΤ, η προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας, οι ιατρικές επιστήμες (που είναι έρευνα χρηματοδοτούμενη από τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων) και οι ιατρικές επιστήμες (μη προσανατολισμένη έρευνα) Στον Πίνακα 3 αποτυπώνεται ότι η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ για τις ιατρικές επιστήμες (που είναι έρευνα χρηματοδοτούμενη από τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων) είναι στα ίδια επίπεδα περίπου με την αντίστοιχη για την προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας (58 εκατ. ευρω και 55,4 εκατ. ευρω για το 2006). Η κρατική χρηματοδότηση ΕΤΑ για τις ιατρικές επιστήμες (μη προσανατολισμένη έρευνα) δεσμεύει 12,7 εκατ. ευρω (2006). Πίνακας 4 : Κρατική χρηματοδότηση Ε&ΤΑ (ΚΧΕΤΑ) στον τομέα της υγείας και στο σύνολο και των ιατρικών επιστημών : 1981-2006 σε εκατ. ευρω 1981 1986 1990 1994 1998 2002 2006 Προστασία και προαγωγή της ανθρώπινης υγείας 0,72 3,00 6,65 8,08 14,78 24,11 58 Ιατρικές επιστήμες (Έρευνα χρηματοδοτούμενη από τα γενικά ταμεία των Πανεπιστημίων) : : : 13,40 23,73 39,19 55,4 Ιατρικές επιστήμες (Μη προσανατολισμένη έρευνα) : : : : 0,23 0,27 12,7 ΣΥΝΟΛΟ 0,72 3,00 6,65 21,48 38,74 63,57 126,1 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας Διαπιστώνουμε ότι η κατεύθυνση της κρατικής πολιτικής ΕΤΑ στον τομέα της υγείας χαρακτηρίζεται από επιλεκτικότητα και μονομέρεια που έχει σαν αποτέλεσμα την μη αξιοποίηση όλων των τομέων της υγείας με τρόπο που να συνδυάζονται και να προσθέτουν αξία ο ένας τομέας στον άλλο. 11

4. Η διεθνής εμπειρία : Η περίπτωση των ΗΠΑ Η έννοια του «Εθνικού Συστήματος Καινοτομίας» περιλαμβάνει το σύστημα έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης και την ανάπτυξη των καινοτομιών που αποτελεί το επιστέγασμα των ερευνητικών προσπαθειών. Στο πλαίσιο του «Εθνικού Συστήματος Καινοτομίας», ένα από τα επίπεδα ανάλυσης είναι το μέσο επίπεδο που εξετάζει τις αλληλοσυσχετίσεις ανάμεσα σε επιχειρήσεις με κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για την γνωστή έννοια των δικτύων επιχειρήσεων (clusters), που αφορούν είτε παρόμοιες ή αλληλοσυμπληρούμενες δραστηριότητες, είτε γεωγραφική εγγύτητα, είτε και τα δύο. Η επικράτηση των clusters στις εθνικές και περιφερειακές οικονομίες δίνει έμφαση στη σημασία της τοποθεσίας για την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος (Χατζηκιάν, Γ., 2006α). Τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου, συνολικού συστήματος καινοτομίας συνδέονται άμεσα με τοπικά χαρακτηριστικά όπως πολιτισμικά ζητήματα, κανονισμοί, νομοθεσία κ.α., που ως ένα βαθμό ερμηνεύουν και τον περιορισμένο βαθμό διεθνοποίησης των καινοτομικών διεργασιών σε σύγκριση με τις υπόλοιπες δραστηριότητες των επιχειρήσεων. Από την δεκαετία του 90, η έννοια των ομάδων επιχειρήσεων ή σχηματισμών (clusters) και των δικτύων (networks) αποτελεί μία κεντρική ιδέα στο πλαίσιο της ανταγωνιστικότητας και της οικονομικής ανάπτυξης. Οι λόγοι για τους οποίους δημιουργούνται και σχηματίζονται τα clusters και τα οφέλη, σε όρους παραγωγικότητας και καινοτομικής απόδοσης, έχουν μελετηθεί σημαντικά (Porter, M.,1998). Ο Porter, σε πρόσφατη εργασία του για τα clusters, ορίζει ότι τα clusters είναι μια ομάδα διασυνδεδεμένων επιχειρήσεων και συνεργαζόμενων ιδρυμάτων και ινστιτούτων που δραστηριοποιούνται σε ένα ορισμένο τομέα και δρούν από κοινού και συμπληρωματικά μεταξύ τους και προσδίδει σ αυτά χωρική διάσταση, αναφέροντας ότι το γεωγραφικό εύρος των clusters είναι δυνατόν να αφορά μία απλή πόλη, μία περιφέρεια, μία χώρα ή, επίσης, μία ομάδα χωρών που γειτνιάζουν (Porter, Μ, 2000). Όλοι, όμως, οι διαφορετικοί ορισμοί μοιράζονται τις εξής βασικές ιδέες : α) γεωγραφική εγγύτητα, β) δικτύωση και γ) εξειδίκευση. Οι ζώνες καινοτομίας εντάσσονται στην έννοια των clusters και η δημιουργία τους είναι αποτέλεσμα κρατικών και δημόσιων πρωτοβουλιών. Ελάχιστες ζώνες καινοτομίας έχουν αναπτυχθεί σ ολόκληρο τον κόσμο και οι πρωτοβουλίες αυτές συναντώνται στις ΗΠΑ. Ένα παράδειγμα στον τομέα της υγείας είναι, στο New Jersey των ΗΠΑ, η Economic Development Authority (EDA), που ίδρυσε ζώνες καινοτομίας προκειμένου να προσελκύσει σ αυτές τις ζώνες υψηλής τεχνολογίας επιχειρήσεις, οι οποίες είναι συγκεντρωμένες γύρω από τα ερευνητικά ινστιτούτα και τα πανεπιστήμια του New Jersey. Σκοπός της EDA του New Jersey είναι η προώθηση των καινοτομιών περισσότερο γρήγορα από το ερευνητικό εργαστήριο στην αγορά. H EDA, μέσα σ αυτές τις ζώνες, θα οικοδομήσει Κέντρα Εμπορικής Αξιοποίησης (στις εγκαταστάσεις τους θα περιλαμβάνονται χώροι για ερευνητικά εργαστήρια) για τις επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας που θα είναι εγκατεστημένες στις ζώνες καινοτομίας. Η Πολιτεία του New Jersey θα εγγυηθεί για την πραγματοποίηση έρευνας από τα πανεπιστήμια προς όφελος των επιχειρήσεων που θα εγκατασταθούν Το γράφημα που ακολουθεί παρουσιάζει ένα τέτοιο παράδειγμα στην περιοχή της Μασαχουσέτης. 12

Γράφημα 2:Παράδειγμα cluster στη Μασαχουσέτη Πηγή: Michael E. Porter, On Competition, A HBR Book, 1999. Στο πλαίσιο της παραπάνω πρωτοβουλίας, η Ζώνη Καινοτομίας ορίζεται ως μία γεωγραφική περιοχή που βρίσκεται πλησίον σε πανεπιστήμια και νοσοκομεία και οι επιχειρήσεις που θα βρίσκονται μέσα στη Ζώνη Καινοτομίας θα είναι επιλέξιμες για επιδοτήσεις και χρηματοδοτήσεις και παροχή προς αυτές εξειδικευμένων, υποστηρικτικών συμβουλευτικών υπηρεσιών. Η έμφαση που δίδεται από την Πολιτεία του New Jersey στα Νοσοκομεία εξηγείται από το γεγονός ότι στην Πολιτεία αυτή έχουν την έδρα τους οι περισσότερες φαρμακευτικές βιομηχανίες και οι εργοστασιακές τους εγκαταστάσεις (Solvell, O., G. Lindqvist, and C. Ketels, 2003). Μ αυτόν τον τρόπο, η Πολιτεία του New Jersey, θεωρεί ότι οι Ζώνες Καινοτομίας στο θα προκαλέσουν την συνεργασία μεταξύ πανεπιστημίων, υποδομών υψηλής τεχνολογίας, κράτους και επιχειρήσεων. Ένα cluster χρειάζεται μία δεκαετία να αναπτυχθεί σε βάθος, να αποκτήσει "πυκνότητα" και, με τη συμμετοχή κι άλλων φορέων ή εταίρων να αγκαλιάσει ευρύτερα την περιφέρεια που ανήκει και να μετατραπεί σε περιφερειακό cluster, αποκτώντας διεθνές ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Μία ιδιαίτερη περίπτωση στην ανάπτυξη των clusters είναι εκείνα που δημιουργούνται από την τομή άλλων. Σε αυτές τις περιπτώσεις εμφανίζονται ιδιαίτερα δυναμικά, καθώς υπάρχουν πολλές δεξιότητες και τεχνολογίες διαθέσιμες. Η παρουσία πολλών διατεμνόμενων clusters μειώνει τα εμπόδια εισόδου και νέες επιχειρήσεις και spin-offs μπορούν να εισέλθουν στην αγορά, προερχόμενες από διαφορετικές περιοχές. 13

5. Συμπεράσματα Το Ελληνικό σύστημα ΕΤΑ έχει πλέον αποκτήσει μια σημαντική εμπειρία στο σχεδιασμό και υλοποίηση πολιτικής για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη στη χώρα μας και, επίσης, έχουν επιτευχθεί ορισμένα θετικά αποτελέσματα που αφορούν το ανταγωνιστικό ανθρώπινο δυναμικό (αύξηση και βελτίωση των δεξιοτήτων του ανθρώπινου ερευνητικού δυναμικού), τη δικτύωση με το εξωτερικό κυρίως μέσω του Προγράμματος Πλαισίου, ορισμένα ικανοποιητικά αποτελέσματα στη βασική έρευνα και σημαντική βελτίωση των υποδομών (Χατζηκιάν, Γ., 2006β). Όμως παραμένει χαμηλή η απόδοση της παραγωγικής βάσης του συστήματος ΕΤΑ, κύρια αίτια της οποίας είναι η έλλειψη κατανόησης από τους παραγωγικούς φορείς για την αναγκαιότητα ανάληψης έργων ΕΤΑ, μεταφοράς τεχνολογίας και καινοτομίας, η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των ερευνητικών ιδρυμάτων και των παραγωγικών φορέων, η ανισομερής κατανομή μεταξύ βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας, η μεταπρατική κυρίως δραστηριότητα των ΜΜΕ και η έλλειψη κινήτρων λήψης επιχειρηματικού κινδύνου, το περιορισμένο σχετικά ερευνητικό δυναμικό, η έλλειψη συντονισμού ερευνητικών δραστηριοτήτων, η ανισομερής ανάπτυξη του ερευνητικού ιστού της χώρας, η έλλειψη καινοτομικής - τεχνολογικής κουλτούρας στην Ελλάδα, το ανεπαρκές σύστημα υλοποίησης, ελέγχου, προβολής και διάχυσης των αποτελεσμάτων της ΕΤΑ και η υστέρηση έναντι της ΕΤΑ ανεπτυγμένων οικονομιών (Hatzikian Y., Bouris J, 2007). Ειδικότερα για τον τομέα της υγείας, η κατεύθυνση της κρατικής πολιτικής ΕΤΑ χαρακτηρίζεται από επιλεκτικότητα και μονομέρεια που έχει σαν αποτέλεσμα την μη αξιοποίηση όλων των τομέων της υγείας με τρόπο που να συνδυάζονται και να προσθέτουν αξία ο ένας τομέας στον άλλο. Η ΕΤΑ στην Ελλάδα αντιμετωπίσθηκε ως ένα μεμονωμένο γεγονός και αποκομμένο από την υπόλοιπη κοινωνία και ότι ο σχεδιασμός που υιοθετήθηκε απαντούσε αποκλειστικά στο ερώτημα του πως θα γίνει η διανομή της χρηματοδότησης. Δεν ελήφθησαν υπόψη οι νέες διεθνείς προσεγγίσεις και μοντέλα, όπως τα Συστήματα Καινοτομίας, που αποτελούν ένα σύνολο των διακριτών θεσμών που σε συνδυασμό και αυτόνομα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαμορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαμορφώνει και υλοποιεί πολιτικές με στόχο την διαδικασία καινοτομίας, στο πλαίσιο του οποίου προεξάρχουσα θέση έχει το εκπαιδευτικό σύστημα, για την παραγωγή, φύλαξη και διάχυση γνώσης, δεξιοτήτων και μηχανισμών για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Το αρνητικό αποτέλεσμα είναι ότι δεν δημιουργείται και δεν προστίθεται αξία στις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες διότι η κρατική χρηματοδότηση απλώς «καταναλώνεται». Η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας (επιχειρηματικής και εθνικής), εκτός από διαρθρωτικές αλλαγές στην παραγωγική δομή και ενίσχυση του εξαγωγικού προσανατολισμού της οικονομίας, απαιτεί, επίσης, υποστήριξη εσωτερικών δικτύων και συνεργασιών και ενίσχυση της διασύνδεσής τους με διεθνή δίκτυα. 14

Βιβλιογραφία Hatzikian Yannis, Bouris John (2007). Innovation Management and Economic Perspectives : The Case of Greece, Journal of Enterprizing Culture. Vol. 15, No.4 (December 2007) 395-420. Ηatzikian, John (2007). Research and technological development policy and innovative performance : The Greek case within the EU, p.p. 229-250. In George M. Korres (Ed.). Economic Integration and Regional Growth. Springer Editions, Germany. Kitsos, C.P., Hatzikian Y. (2008). Investigating Innovation techniques for the Greek SMEs within the European Union. Paper presented to the innovative symposium ERIMA 08' (European Research in Innovation and Management Alliance), Porto, th th Portugal on November 6-7, 2008. OECD (1993). Frascati Manual, Paris. OECD (1996). The Knowledge-Based Economy. OECD, Paris. OECD (1999). Managing National Innovation Systems, OECD, Paris. OECD (2001), Science, Technology and Industry Scoreboard : Towards a Knowledge-Based Economy, OECD, Paris. OECD/EUROSTAT (2005), Oslo Manual, OECD/EUROSTAT, Paris. Porter, M. (1998). Clusters and the new economics of competition. Harvard Business Review, November - December: 77-90. Porter, M. (1999). On Competition, A HBR Book, Porter, M. (2000). Locations, Clusters, and Company Strategy. In Clark, G.L, M. P. Feldman & M. S. Gertler (eds) The Oxford Handbook of Economic Geography. Oxford University Press, Oxford. Porter, M. (2000). Locations, Clusters, and Company Strategy. In Clark, G.L, M. P. Feldman & M. S. Gertler (eds) The Oxford Handbook of Economic Geography. Oxford University Press, Oxford. Σακελλαρόπουλος Θ. (1993). Κράτος και οικονομία στην Ελλάδα. Μια ιστορική τυπολογία, εκδόσεις Κριτική. Solvell, O., G. Lindqvist, and C. Ketels, (2003). "The Cluster Initiative Greenbook, " The Competitiveness Institute (TCI)/Vinnova: Gothenburg. Χατζηκιάν, Γιάννης (2006α). Στρατηγικές για τη δημιουργία δικτύων (clusters) επιχειρήσεων : Η Ελληνική και η διεθνής εμπειρία. Διοικητική Ενημέρωση, Αθήνα, Τεύχος αριθ. 38, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2006, Αθήνα, σελ. 86-94. Χατζηκιάν Γιάννης, (2006β). Προσδιοριστικοί Παράγοντες της Καινοτομίας. Δικτύωση της έρευνας με την παραγωγή, ΓΔΜ-ΤΕΙ Αθήνας, Αθήνα. 15